- Nga Les Nemethy, CEO Euro-Phoenix Financial Advisors Ltd., ish-bankier në Bankën Botërore
Psikologët thonë se truri i njeriut bën me dhjetëra paragjykime të ndryshme, ndoshta një nga më të rëndësishmit prej tyre është “paragjykimi i nxitur nga e shkuara”.
Ne priremi që të projektojmë të shkuarën, në të ardhmen. Duke hamendësuar se hipoteza e paraqitur në titullin e këtij artikulli është e saktë, ka të ngjarë që të përballemi me një të ardhme shumë të ndryshme.
Mendoj se kjo periudhë e kostos së lartë të energjisë dhe pagave, është një fazë që ndoshta do të zgjasë pesë apo dhjetë vjet. Siç thotë shprehja, kura për çmimet e larta… janë çmimet e larta.
Çmimet e larta nxisin inovacionin dhe zëvendësimin e energjisë, robotikën, etj., që me kalimin e kohës do të zhvendosin ofertën e këtyre faktorëve të prodhimit. Por përgatituni për disa vite të vështira.
Le të shohim provat pas kostove më të larta të energjisë dhe rritjes së pagave, dhe më pas do të shqyrtojmë disa nga pasojat për të ardhmen.
1. Prirja për çmime më të larta të energjisë
Gjatë një ose dy viteve të fundit, kemi vënë re një rritje të madhe të çmimeve të energjisë. Zakonisht kjo lidhet me luftën në Ukrainë, por ka qenë një prirje që po zhvillohej edhe para luftës, dhe për mendimin tim, do të vazhdojë edhe nëse nesër do të vendoset papritur paqja në Ukrainë. Lufta në Ukrainë vetëm sa e theksoi këtë prirje.
Disa nga arsyet për rritjen e çmimeve të energjisë, që nuk lidhen me luftën, janë:
-Ulja drastike e shpenzimeve kapitale (p.sh. shpimet) për kompanitë e naftës dhe të gazit, shkaktuar nga pritshmëritë e shoqërisë për të përparuar në një drejtim “më të gjelbër”.
Politikanët dhe organizatat filantropike, për mirë ose për keq, kanë ushtruar trysni të madhe mbi industrinë, duke rezultuar në anulimin ose pakësimin e tubacioneve të naftës, shpimeve, etj. Kompanitë e naftës dhe të gazit gjithashtu rrezikojnë të mbeten me asete “të bllokuara” nëse kalimi në energji alternative do të ishte i suksesshëm, gjë që rrit rrezikun e shpenzimeve të reja kapitale.
-Politikat e gabuara qeveritare (p.sh. mbyllja e centraleve bërthamore në disa shtete) dhe planifikimi i dobët (hamendësimi se energjitë alternative mund të sigurojnë furnizim të mjaftueshëm) kanë qenë një pjesë e problemit. Qeveria amerikane i ka paralajmëruar prej shumë vitesh qeveritë europiane për rrezikun e varësisë nga hidrokarburet ruse. Por këto thirrje ranë në vesh të shurdhër.
-Tranzicioni drejt energjive alternative po zgjat më shumë dhe është shumë më i kushtueshëm nga sa mendonin shumica e politikëbërësve. Ne nuk kemi minerale të mjaftueshme (bakër, nikel, kadmium, etj.) për të transformuar industrinë e automobilave, që ajo të prodhojë vetëm automjete elektrike brenda një ose dy dekadave të ardhshme.
Për ta thënë thjesht, ne kemi ngecur në një rrugë pa krye. Mos u mashtroni nga rënia e përkohshme dhe e vogël e çmimeve të naftës.
Pavarësisht se unë i përkrah angazhimet mjedisore, ne kemi lënë pas dore furnizimet e karburanteve fosile dhe nënvlerësuam koston dhe kohën e nevojshme për kalimin në lëndë djegëse alternative. Siç e përmenda më sipër, lajmi i mirë është se kjo mund të jetë vetëm një dukuri e përkohshme (5-10-vjeçare), nëse ndreqen gabimet e politikave dhe ndërmerret planifikimi i duhur.
2. Prirja për paga më të larta
Pothuajse në të gjithë botën, po ndodh një prirje e madhe demografike, me përjashtim të një pjese të Afrikës: numri i të rinjve (shumë produktivë) që largohen nga tregu i punës, po tejkalon me një diferencë shumë të madhe numrin e punëtorëve të rinj (relativisht të papërvojë dhe më pak produktivë) që hyjnë në treg.
Në një kohë kur objektivi është “rikthimi”, pra risjellja në vend e prod ukteve strategjike, ka të ngjarë që të shohim rritje të kërkesës për punë, ndërsa oferta zvogëlohet, duke shkaktuar rritjen e pagave.
Disa pasoja për të ardhmen
Kostot e larta të energjisë dhe faktorit të punës, ndikojnë në të gjitha fushat e ekonomisë.
Marrim për shembull bujqësinë, e cila kërkon sasi të mëdha të të dy faktorëve. Kostot e larta të energjisë kanë shkaktuar gjithashtu rritjen e madhe të çmimeve të plehrave kimike, duke i detyruar fermerët të zgjedhin nëse duhet të eliminojnë apo reduktojnë plehrat kimike, (duke ulur yield-et) ose t’ia ngarkojnë konsumatorit kostot më të larta të plehrave kimike.
Të dy veprimet do të nxisnin inflacionin. Në një shkallë më të madhe ose më të vogël, kostot e energjisë dhe të punës kanë një efekt të ngjashëm përshkallëzues, pothuajse në çdo sektor të ekonomisë.
Sot bankat qendrore po rrisin normat e interesit me synimin për të parandaluar llojin e inflacionit të lartë që ekzistonte në vitet 1970. Ndryshimi është se sot (në varësi të vendit), nivelet e borxhit janë disa herë më të larta në krahasim me vitet 1970.
Për shembull, borxhi sovran i SHBA-së është më shumë se dhjetëfishi i nivelit në fund të viteve 1970 (rreth 30 trilionë dollarë sot, krahasuar me 2 trilionë dollarë në atë kohë!), që do të thotë se edhe një pjesë fare e vogël e niveleve të normave të interesit të arritura në vitet 1980, do të mjaftonte për të shkaktuar një valë të mosshlyerjes së borxheve nga qeveritë, korporatat dhe individët.
Recesioni ose depresioni ka të ngjarë të ndodhin shumë më shpejt sesa zbutja e inflacionit. “Diçka do të thyhet”, dhe atëherë mund të kemi njëkohësisht inflacion të lartë dhe recesion, dhe në atë pikë, Rezerva Federale nuk do të ketë zgjidhje tjetër, veçse të vendosë regjimin monetar më ekspansionist që nga Lufta e Dytë Botërore.
Inflacioni nuk është asnjëherë një aksident. Ai është gjithmonë rezultat i politikave monetare dhe fiskale. Fatkeqësisht, shumë prej tyre kanë qenë vendime të këqija, të marra në të kaluarën.
Bankat qendrore po ndodhen gjithnjë e më shumë në pozicione ku u duhet të zgjedhin midis dy alternativave të këqija.
