Kur’ani Fisnik ka ngritur një filozofi të dalluar islame në vizionin e tij për gjithësinë, jetën dhe marrëdhëniet mes gjallesave. Në këtë filozofi të dalluar islame ndodhen shenjat kryesore, disa prej të cilave ne mund t’i tregojmë sa vijon:
A– Uniteti dhe Njësimi janë vetëm për Esencën Hyjnore.
B– Larmia, dallimi, shumësia dhe kundërshtia janë praktika hyjnore kozmike të qëndrueshme në botët e krijesave të tjera. Kjo shumësi është në kuadrin Unitetit të Origjinës, të cilën e ka krijuar Allahu xh.sh. Kështu, njeriu, të cilin e krijoi Allahu prej një njeriu të vetëm, u bë i larmishëm në popuj, fise, kombe e në ngjyra. Gjithashtu ai u bë i ndryshëm edhe në legjislacione në kuadrin e një feje të vetme. Ai u bë i larmishëm në metodologji, domethënë në kultura e civilizime në kuadrin e vetëm të pjesëmarrjes njerëzore. Gjithashtu ai u bë i larmishëm në zakone, tradita e shprehi të dalluara, madje edhe brenda kulturës së vetme. Kjo larmi, kjo kundërshti dhe ky dallim e tejkalojnë qenien e tyre si një “e drejtë” prej të drejtave të njeriut dhe kalojnë te qenia e tyre një “praktikë” prej Praktikave të Allahut. “O njerëz! Frikësojuni Zotit tuaj, i Cili ju krijoi prej një njeriu të vetëm, e nga ai krijoi bashkëshorten e tij, kurse prej atyre të dyve krijoi burra dhe gra të shumtë...” (En-Nisa, 4:1). “Se po të kishte dashur ashtu Zoti yt, Ai padyshim që do ta kishte bërë njerëzimin një umet (popull) të vetëm, por ata nuk do të pushojnë në mospajtimin e tyre. Përveç atij mbi të cilin Zoti ka dhuruar mëshirën e Tij. Dhe mu për këtë Ai i krijoi ata”. (Hud, 11:118-119). Ashtu siç thonë komentuesit, “Për mospajtim i krijoi ata”. Kështu, Uniteti dhe Njësimi janë vetëm për Allahun, të Vërtetin, ndërsa shumësia është praktika dhe ligji në të gjitha botët e krijesave.
C- Kjo larmi, ky dallim, kjo shumësi dhe kjo kundërshti kanë synime të shumta. Prej atyre synimeve janë: Përmbushja e motiveve të garës në rrugën e mirësive midis grupeve të dalluara, “Ne për secilin nga ju kemi sjellë një ligj dhe një rrugë të qartë. Sikur të donte Allahu, do t’ju kishte bërë një popull të vetëm, por Ai kërkon që t’ju provojë në atë që ju ka dhënë, andaj bëni gara për punë të mira”. (El-Maideh, 5:48). Gjithashtu prej këtyre synimeve është ‘hapja e dyerve të lirisë për ixhtihad’ (për të interpretuar ligjin e shenjtë), për ripërtëritje e risi, të cilat nuk mund të realizohen pa veçim, pa dallueshmëri e pa kundërshti. “Për gjithsecilin është një synim drejt të cilit Allahu e kthen atë..”. (El-Bekare, 2:148).
Ç- Lidhja e grupeve të dalluara, mospajtuese dhe të shumëllojshme, duhet të mbetet brenda kuadrit të institucioneve të unifikuara dhe te niveli i ekuilibrit, i drejtësisë dhe i së mesmes së artë. “Kështu, Ne ju kemi bërë një bashkësi të drejtë”. (El-Bekare, 2:143). “El-Uasat” (e Mesmja e Artë) sipas versionit të Hadithit Profetik ka kuptimin e “Drejtësisë”, e cila duhet të sundojë marrëdhëniet e grupimeve mospajtuese”. (Transmeton Imam Ahmedi).
D- Në qoftë se prishen ekuilibrat e drejtësisë dhe të së mesmes së artë, mes grupimeve mospajtuese dhe të dalluara në klasat shoqërore, ose në legjislacionet fetare, ose në filozofitë apo civilizimet, filozofia islame aprovon rrugën e “luftës mbrojtëse”, e cila është lëvizja që drejton qëndrimet, pozicionet dhe orientimet, duke i kaluar këto, nëpërmjet saj, prej nivelit të defektit, të padrejtësisë, tiranisë dhe të armiqësisë, për te niveli i drejtësisë, i ekuilibrit, i së mesmes së artë, i bashkëjetesës dhe i njohjes së ndërsjellë, dhe njëkohësisht, duke ruajtur vazhdimësinë e larmisë, dallueshmërisë, shumësisë dhe të kundërshtisë: “Nuk barazohet e mira me të keqen! Të keqen ktheje me të mirë e atëherë armiku yt do të të bëhet menjëherë mik i ngushtë”. (Fussilet, 41:34).
Kjo “luftë mbrojtëse” është e mesmja e Artë midis ‘tefrit’ (mangësisë) së “mosreagimit” dhe midis ‘ifrat’ (teprisë) së “konfliktit”, dhe është zhvilluesi i larmisë, i rivalitetit dhe i garës në rrugën e veprave të mira. Ndërsa mosreagimi çon në vdekjen e të pafuqishmëve, ashtu si konflikti që çon tek i njëjti rezultat, sepse i forti hedh përtokë të dobëtin, duke mbetur i vetëm në shesh. Gjithashtu kjo do t’i jepte fund pluralizmit, dallueshmërisë dhe kundërshtisë. Kështu, lufta mbrojtëse është ajo që drejton qëndrimet e padrejta, duke ruajtur vazhdimësinë e pluralizmit, rivalitetit dhe të garës në rrugën e bërjes së veprave të mira. Atëherë kjo është rruga për reformim në mbrojtjen e larmisë dhe të shumësisë dhe jo për t’i rrënuar larminë dhe shumësinë: “Dhe nëse Allahu nuk do t’i provonte një grup njerëzish me anë të një grupi tjetër, toka sigurisht që do të ishte mbushur plot djallëzi e pabesi. Por Allahu është Dhuruesi i madh i shumë mirësive për botët (për njerëzit dhe xhindet dhe për gjithçka)”. (El-Bekare, 2:251).
Ky është qëndrimi i larmisë, i shumësisë dhe i dallueshmërisë në vizionin islam lidhur me gjithësinë, me jetën dhe me marrëdhëniet midis botëve të krijesave e ideve dhe lidhur me rolin e kësaj larmie në progres e reformim. Ky është dallimi i filozofisë islame nëpërmjet së Mesmes së Artë Gjithëpërfshirëse Islame nga të tjerat prej tendencave dhe filozofive detyruese e bashkëshkrirëse të të gjithave në një, ose prej tendencave dhe filozofive të konfliktit, të cilat i çojnë të tjerat në veçimin te një taraf i vetëm, i cili është më i forti në shesh e në privilegje. Të dyja anët e ekstremit çojnë tek i njëjti përfundim. Midis atyre të dyjave në këtë mejdan dallohet e Mesmja e Artë Islame.
Bashkëjetesa me ata që kanë besim tjetër
Në Shtetin e Profetësisë, në Medinën e Ndriçuar, i Dërguari i Allahut shpalli tre ligje, të cilët mishëruan filozofinë e Islamit në marrëdhëniet me të tjerët, që kanë besim tjetër fetar, me pasuesit e Shkrimeve të Shenjta dhe me ata të të drejtave formale: me hebrenjtë, të krishterët, me mexhusët dhe me ata që u përngjajnë atyre. Këto ligje profetike sigurisht u projektuan për të shprehur këtë filozofi islame, në dokumente kushtetuese, të cilat i vuri në zbatim Shteti i Profetësisë. Atyre ligjeve iu përmbajt shteti i kalifatit të drejtë dhe gjithashtu parimet e tyre u ruajtën deri në një farë mase përgjatë historisë së civilizimit islam dhe në vendet islame.
- Bashkëjetesa me hebrenjtë
I pari i këtyre dokumenteve kushtetuese është “Konventa”, kushtetuta e Shtetit të Medinës së Ndriçuar. Atë konventë e hartoi i Dërguari i Allahut menjëherë pas Hixhretit dhe sapo ngriti “Shtetin”, me qëllim që të përcaktonte kufijtë e shtetit dhe elementët përbërës të nënshtetasve të tij, të drejtat dhe detyrimet e unioneve të nënshtetasve me ata midis tyre që kanë fe tjetër (hebrenjtë arabë dhe aleatët e tyre hebrenj) dhe që të përcaktonte gjithashtu ligjin referues dhe kompetencat për drejtimin e shtetit dhe të nënshtetasve të tij. Në këtë dokument kushtetues folën dispozitat ligjore të tij – që ishin më shumë se 50 paragrafë – për larminë fetare në kuadrin e një Umeti të porsalindur dhe të një shteti të ri, dhe rreth barazisë midis grupimeve të ndryshme. Ato dispozita ligjore folën rreth marrëdhënieve mes myslimanëve dhe hebrenjve, domethënë rreth larmisë fetare në kuadrin e unitetit të popullit. “Hebrenjtë janë një popull bashkë me besimtarët. Hebrenjtë kanë fenë e tyre dhe myslimanët kanë fenë e tyre. Ata kanë avokatët dhe individët e tyre. Hebrenjtë janë të mbrojtur ashtu si myslimanët, me përjashtim të atij që bën padrejtësi e mëkat; një njeri i tillë nuk shkatërron veçse veten e tij dhe njerëzit e shtëpisë së tij. Ata që na binden neve prej hebrenjve, sigurisht do të kenë mbështetjen, vlerësimin dhe nderimin e pastër prej kësaj konvente; atyre nuk do t’u bëhet padrejtësi dhe ata nuk do të mbeten pa mbështetje. Ata japin bashkë me myslimanët për sa kohë që janë luftëtarë. Hebrenjtë kanë shpenzimet e tyre dhe myslimanët kanë shpenzimet e tyre. Ata do të kenë mbështetje kundra atyre që i luftojnë njerëzit e kësaj konvente. Midis tyre do të jetë këshillimi, konsulta dhe respekti, duke përjashtuar ata që mëkatojnë…”.
Ky dokument kushtetues ishte “akti i parë ligjor, shoqëror, politik dhe fetar”. Ai ishte një akt ligjor i mirëfilltë dhe jo hipotetik dhe as imagjinar. Ai akt nuk mjaftohet vetëm me njohjen e tjetrit, por e bën tjetrin pjesë të nënshtetasve, të popullit dhe të shtetit, – domethënë e bën pjesë të vetvetes, – i cili i gëzon të gjitha të drejtat dhe merr përsipër të gjitha detyrimet. Ky akt ndodhi në një kohë në të cilën asnjë taraf nuk e njihte tjetrin në mënyrë të përgjithshme dhe absolute.
- Bashkëjetesa me të krishterët
Sa për dokumentin e dytë kushtetues, ai ka të bëjë me marrëdhëniet me të krishterët. I Dërguari i Allahut e hartoi atë për të krishterët e Nexhranit, që të ishte një konventë për ta dhe për të gjithë ata që përqafojnë fenë e krishterë gjatë kohës. Kjo ngjarje ndodhi te marrëveshja e parë mes Shtetit Islam dhe besimtarëve të krishterë. Në këtë konventë kushtetuese i Dërguari i Allahut shkroi: “Për Nexhranin dhe rrethinat e saj dhe për të gjithë të tjerët që kanë përqafuar fenë e krishterë në vendet e tokës: Të gjithë ata janë nën mbrojtjen e Zotit dhe në garancinë e Muhamedit, të Dërguarit të Zotit. Gjithashtu janë të mbrojtura pasuritë, individët e populli i tyre, ai që nuk është i pranishëm, i pranishmi, tregtia dhe gjithçka që ndodhet në duart e tyre, qoftë e pakët apo e shumtë… Unë do të mbroj anën e tyre dhe do t’i mbroj ata dhe kishat e tyre. Do t’i mbroj tregtinë, shtëpitë e lutjeve, manastiret dhe shëtitoret e tyre. Unë do t’i mbroj fenë dhe popullin e tyre kudo që ata të jenë, ashtu siç mbroj veten time, pronat e mia dhe njerëzit e Islamit mes komunitetit tim, sepse unë u kam dhënë atyre besën e Zotit që ata të kenë e të gëzojnë atë çfarë gëzojnë myslimanët, dhe do të jetë kundra tyre ajo çfarë është kundra myslimanëve. Edhe myslimanët do të kenë atë çfarë kanë të krishterët derisa këta të jenë pjesëmarrës me myslimanët në atë çfarë është pro ose kundra tyre”.
Ky dokument arriti deri te njohja dhe pranimi i personit me fe tjetër, te respekti ndaj tij, te bërja e mundur për të që t’i mbrojë gjërat e tij personale dhe deri te bashkëshkrirja e tij me të, gjë të cilën nuk e ka arritur asnjë dokument tjetër gjatë historisë njerëzore, me veçorinë më të madhe dalluese, që është “(ku mbyllet thonjëza??????)Bërja e kësaj larmie dhe kundërshtie në kuadrin e unifikimit të Umetit, duke mishëruar filozofinë e fesë islame në marrëdhënien me personin me fe tjetër, dhe jo duke rrënuar fenë dhe çdo fe tjetër.
Bashkëjetesa me njerëzit me besime të tjera ndryshe nga pasuesit e shkrimeve të shenjta
Sa për ligjin e tretë profetik, ai përcaktoi marrëdhëniet me anëtarët e besimeve të tjera, duke e zgjeruar rrethin për njerëzit e feve të ndryshme dhe duke i trajtuar ata ashtu siç trajtohen ehlul Kitab – Pasuesit e shkrimeve të Shenjta. Sigurisht, shteti i drejtë i kalifatit nisi ta zbatonte këtë ligj kur mexhusët u përfshinë në kuadrin e një nënshtetësie të vetme të shtetit të drejtë të kalifatit në kohën e kalifit të dytë Umer bin Hattab, Allahu qoftë i kënaqur me të. Hazreti Umeri e paraqiti këtë realitet të ri në seancën e këshillit konsultativ (në seancën e shtatëdhjetë të kuvendit) dhe pyeti: “Si të veproj unë me mexhusët?”. Ndërkohë, u ngrit në këmbë Abdurrahman Bin Auf dhe tha: “Unë dëshmoj se i Dërguari i Allahut ka thënë: ‘Zbatoni për ta ligjin që është në fuqi për Ehlul Kitab- Pasuesit e Shkrimeve të Shenjta.’”.
Tensionet fetare janë të përjashtuara prej ligjit profetik
Qysh prej shekullit të parë pas Hixhretit, Shteti Islam i garantoi të gjitha vendet, rajonet e krahinat, ashtu siç garantoi popujt, fiset, fetë, filozofitë dhe medhhebet. Ai shtet mishëroi të gjitha ngjyrat dhe spektrat e larmisë dhe të kundërshtisë, që njeriu njohu në atë histori (periudhë historike/ ose / në histori). Pas sundimit të kalifatit islam vijuan shtetet që u degëzuan prej tij dhe mbreti i tyre trashëgoi ngjyra prej kalifëve, mbretërve dhe princërve. Prej tyre kishte të mirë dhe të ligj. Mes tyre kishte të drejtë dhe të padrejtë. Gjithashtu, mes tyre kishte nga ata që bashkonin prej gjërave të kundërta. Asnjë njeri me mend nuk do të mund ta përfytyronte që një histori me këtë gjatësi (afërsisht pesëmbëdhjetë shekuj) për Umetin e kësaj larmie, për botën e kësaj shtrirjeje dhe nën hijen e sfidave të egra, të ishte pa tensione fetare mes grupimeve që jetuan në tokën e Islamit. Por shikimi i këtyre tensioneve fetare, të cilat janë shmangie prej ligjit profetik, që u miratua qysh prej shtetit të parë Islam në Medinën e Ndriçuar, duhet të jetë në madhësinë e tyre reale dhe në kuadrin e krahasimit të tyre me tensionet e civilizimeve të tjera, ashtu siç ndodhi midis protestantëve dhe katolikëve në luftërat fetare evropiane, që zgjatën më shumë se dy shekuj, duke asgjësuar dyzet për qind të popujve në mes të Evropës, dhe ashtu si luftërat mes të bardhëve dhe njerëzve me ngjyrë në Amerikë. Për më tepër, këto tensione fetare sektare duhet të shihen në kuadrin e shkaqeve reale që sollën pasojat dhe ngjarjet e tyre.
Ndoshta dëshmia e dijetarëve dhe e studiuesve jomyslimanë është dëshmuesi më i mirë për realitetin e madhësisë së këtyre tensioneve dhe të shkaqeve të tyre.
Dijetari i shquar anglez, “Sir Tomas Arnold”, dëshmon për lirinë fetare të cilën, Islami dhe civilizimi i tij, solli. Ajo liri përfshiu larminë dhe kundërshtinë. Ajo u dha mundësinë të krishterëve të lindjes të shpëtonin prej shfarosjes së romakëve bizantinë, saqë mund të thuhet se “vazhdimësia e krishterimit lindor është dhuratë e Islamit”.
Dijetari i shquar gjerman, “Ademedz”, flet rreth rolit të jomyslimanëve në administratën e departamenteve të Shtetit Islam gjatë historisë islame dhe thotë: “Sigurisht ishin të krishterët ata që sundonin vendet islame”.
Studiuesi dhe historiani i krishterë libanez, “Xhorxh Kirem”, ua referon tensionet fetare dhe sektare-kalimtare dhe të kufizuara, – të cilat i dëshmoi historia islame, – tre faktorëve:
- Temperamenteve të çrregullta të disa sundimtarëve të cilët sunduan disa vende islame për disa kohë dhe të cilët i shtypën minoritetet si pjesë e shtypjes së tyre të përgjithshme ndaj të gjithë nënshtetasve.
- Arrogancës së ministrave, drejtuesve dhe komandantëve jomyslimanë; epërsisë së tyre mbi masat e myslimanëve; pasurisë së tyre provokuese si dhe padrejtësisë dhe shtypjes së tyre ndaj të varfërve myslimanë, gjë e cila shkaktoi reagime sektare të cilat nuk ndaluan tek ata që bënë padrejtësi prej bijve të këtyre minoriteteve në veçanti, por fatkeqësia i përgjithësoi edhe masat e minoriteteve.
- Tundimit të kolonizatorëve të huaj – kryqëzatave të Anglisë dhe të Francës – duke joshur sektorët në të cilët ishin bijtë e minoriteteve për të bashkëpunuar me pushtuesit dhe për të tradhtuar popullin dhe atdheun e tyre. Këto tundime kolonizatore patën sukses në shumë raste, gjë e cila shkaktoi reagime të ashpra kundra bijve të këtyre minoriteteve, të cilët ranë në rrjetën e tundimeve.
Marrëdhënia me ata që kanë kulturë tjetër
Në qëndrimin ndaj kulturave që u përhapën në sferën botërore dhe në kuadrin e civilizimeve joislame ndodhen tre qëndrime ku secili prej tyre ka përkrahës e mbështetës.
I pari i këtyre qëndrimeve është qëndrimi i të kulturuarit të “papunë”. Është ai i cili e shfaq mendjen e tij si një fletë e bardhë pa asnjë qëndrim dhe pa asnjë veçori personale e civilizuese. Në të stampohen të gjitha ngjyrat e ardhura dhe të importuara, si të ishte mendja e tij njëra prej zyrave të importit, me të cilën ai jeton dhe tek e cila ndodhet një përfaqësues tregtar “parazit” që nuk ka asnjë lidhje me prodhimin vendas e kombëtar dhe nuk ka asnjë lidhje me mendjet e tyre nëpërmjet novacionit ideologjik, kulturor e civilizues.
I dyti i këtyre qëndrimeve është qëndrimi i mbylljes ndaj të gjitha kulturave botërore dhe privimi për të përfituar prej eksperiencave të popujve të tjerë në ruajtjen e gjuhëve të tyre, letërsive, arteve dhe kulturave të tyre si dhe privimi prej të gjitha ngjyrave të hapjes ndaj këtyre kulturave. Njerëzit e këtij qëndrimi ëndërrojnë me “të pamundurën”, “të dëmshmen”, dhe nuk e dëshirojnë realizimin e të pamundurës, sepse ndërtimi i mureve kineze midis kulturave botërore nuk u realizua në lashtësi, atëherë si do të mund ta ndërtonim ne në epokën e revolucionit dhe të mjeteve të kontaktit? Dhe kjo e pamundur është e dëmshme – duke supozuar se mund të realizohet -, sepse mbyllja kulturore i çon njerëzit në një gjendje dobësimi, ashtu siç i shkakton greva e urisë trupit të njeriut.Trupi ushqehet te vetvetja, e konsumon vetveten dhe, si rrjedhojë, ai goditet me tharje, atrofi dhe me zhdukje. Ashtu si përkatësia kulturore që i çon njerëzit e saj tek imitimi, i cili e shkrin dallimin dhe me të cilin zhduket individualiteti e veçantia, po ashtu edhe mbyllja çon në të njëjtin rezultat të dëshpëruar e tragjik.
Atëherë, edhe mangësia “tefrit”, edhe tepria “ifrat” të dyja të çojnë në tragjedinë e venitjes dhe të zhdukjes individuale, patriotike dhe kombëtare në kulturë e civilizim.
Qëndrimi i ndërveprimit të ekuilibruar
Qëndrimi i tretë ndaj kulturave botërore është e Mesmja e Artë e Drejtë, e cila zgjedh rrugën e “ndërveprimit” me civilizimet dhe me kulturat botërore prej pozicionit të drejtë të pavarur pa tepri “ifrat”, i cili çon në “mbyllje”, dhe pa mangësi “tefrit”, që çon në “përkatësi” dhe në imitim e shkrirje. Ky ndërveprim me kulturat botërore është ai që bën dallim mes karakteristikës sonë kulturore, e shfaqur në sistemin e vlerave islame, të cilat janë kriteret e pranimit dhe të refuzimit të asaj që është tek të tjerët, dhe mes asaj që është e përbashkët njerëzore e përgjithshme, qofshin këto të përbashkëta shkencat e sakta natyrore, asnjanëse, ose vënia në zbatim e këtyre shkencave në teknikat nëpërmjet të cilave plotësohet realiteti material në shoqëritë islame, ose qoftë kjo pjesëmarrje njerëzore në fushat e përparimit kulturor e gjuhësor dhe të transplantimit të kulturës sonë dhe të pasurimit të saj me format e reja të dobishme në hapësirat e kulturës tjetër.
Ky qëndrim i tretë – qëndrimi i ndërveprimit kreativ mes kulturave dhe civilizimeve – është më i dobishmi; është e Mesmja e Artë e Drejtë mes ekstremit të teprisë dhe mangësisë në mbyllje e veçim dhe në përkatësi e imitim. Madje ky qëndrimi i tretë (i së mesmes së artë, të ekuilibruar e të drejtë) gati është ligji i drejtë, i cili sundon marrëdhëniet e shëndosha dhe të matura mes kulturave dhe civilizimeve përgjatë historisë. Kur myslimanët u hapën ndaj kulturës së shkollës së Aleksandrisë në shekullin e parë të Hixhretit, ata i përkthyen shkencat e industrisë (teknikat e shkencave të sakta e asnjanëse), por nuk përkthyen fetë e Egjiptit (idhujtarinë dhe krishterimin) dhe as filozofitë helene e të tjerat. Gjithashtu myslimanët nisën prodhimin atëherë kur u hapën ndaj trashëgimisë Romane qysh prej epokës së kalifit të tyre Umer bin Hattabit. Ata morën vetëm sistemin e zyrave dhe nuk e morën ligjin romak. E njëjta ishte situata në ndërveprimin islam me civilizimin pers. Myslimanët morën përvojat perse në sistemet dhe organizimet administrative, por nuk morën filozofinë e mexhusëve dhe as besimet e tyre fetare. Me të njëjtat kritere ishin hapja dhe ndërveprimi islam me trashëgimitë e Indisë ku myslimanët morën astronominë e Indisë dhe aritmetikën e saj, por nuk morën filozofinë dhe as fetë e saja. Të njëjtat kritere sunduan hapjen e madhe të civilizimit islam ndaj trashëgimisë greke. Ata morën prej Greqisë shkencat natyrore dhe eksperimentale, por nuk e morën idhujtarinë e Greqisë. Me të njëjtat kritere ishte hapja e civilizimit evropian – në kohën e rilindjes së saj – ndaj civilizimit islam kur ajo mori shkencat eksperimentale dhe metodologjinë empirike si dhe mirësitë e Islamit, por ajo nuk i mori sistemin e vlerave islame, as parimet e besimit islam dhe as filozofinë e shkencës te myslimanët.
Filozofia e Islamit u dallua nga të tjerat joislame lidhur me shqyrtimin ndaj legjislacioneve, popujve dhe medhhebeve fetare dhe në marrëdhëniet me ato legjislacione, popuj e medhhebe, u dallua me qëndrimin e saj tek e Mesmja e Artë e cila përcakton se Feja e Zotit është një prej Ademit a.s deri te Muhamedi a.s. Legjislacionet qiellore janë të shumëllojshme me shumëllojshmërinë e popujve të profetësive dhe të mesazheve në kuadrin e unitetit të besimeve të kësaj feje të vetme hyjnore. Në këtë filozofi u bë realitet uniteti fetar me dallueshmërinë në legjislacionet fetare gjithashtu. Kjo filozofi islame, në këndvështrimin e saj ndaj atyre që kanë fe tjetër, provoi se Islami është “Revolucion Reformator” dhe “Reformim Revolucionar”, që e tejkaloi njohjen e tjetrit, pranimin dhe përforcimin e tij, dhe kaloi deri aty ku ky “tjetri në sheriat” të jetë pjesë e vetë fesë së vetme. Kjo ndodhi për herë të parë në historinë e marrëdhënieve mes bijve të feve dhe të civilizimeve, dhe vetëm Islami është ai që nisi me të udhëtimin e bërjes së tjetrit një pjesë prej esencës fetare dhe përcaktoi për të tjerët të njëjtat të drejta e detyra në shtet e në Umet, “…dhe ata do të gëzojnë atë çfarë gëzojnë myslimanët, dhe do të jetë kundra tyre ajo çfarë është kundra myslimanëve…”. Madje Islami e bëri tjetrin me fe ndryshe një pjesë prej farefisit kur e ngriti familjen – dhe jo vetëm Umetin – mbi larminë fetare, saqë gruaja Kitabijjeh, prej pasueseve të Shkrimeve të Shenjta, u bë banesë tek e cila banon myslimani dhe vendi i dashurisë dhe i miqësisë së tij; dhe midis atyre të dyve është një ujdi e besëlidhje e natyrshme, sikur ata të dy të ishin një person i vetëm që i bashkon një veshje e vetme, “Ato janë veshje (vend prehjeje) për ju, siç jeni edhe ju veshje për ato”. (El-Bekare, 2:187).
Meqenëse filozofia e Islamit, ndërsa njihet me idealen, nuk i neglizhon elementët përbërës të “Realitetit”, ajo u dallua me drejtësinë, e cila nuk i vendos të gjithë pasuesit e Shkrimeve të Shenjta në një shportë të vetme dhe në një kategori të vetme, por bëri dallim mes grupeve të tyre sipas qëndrimit të çdo grupi prej “Fjalës së përbashkët e të drejtë”, që është dallimi në legjislacione në kuadrin e unitetit të fesë: “Pejgamberët janë bijtë e një burri të vetëm; feja e tyre është një, kurse nënat e tyre janë të ndryshme.”. (Transmetojnë Buhariu dhe Muslimi). “Thuaj: ‘O Ithtarë të Librave të Parë! Ejani te një fjalë që është e drejtë dhe e përbashkët mes nesh dhe jush: Që të mos adhurojmë askënd përveç Allahut, që të mos i vëmë shokë Atij në adhurim, dhe që asnjë prej nesh të mos marrë të tjerë për zot përveç vetëm Allahut’. Pastaj, në qoftë se ata largohen, thuaju: ‘Dëshmoni për ne se jemi myslimanë’”. (Al ‘Imran, 3:64). Ithtarët e Librit, “Jo të gjithë ata janë njësoj: Ka prej atyre nga popujt e Librave të Parë që janë për të drejtën, ata lexojnë vargjet e Allahut gjatë orëve të natës dhe bien në sexhde. Ata besojnë në Allahun dhe në Ditën e Fundit; ata urdhërojnë atë që është e drejtë, dhe ndalojnë atë që është e padrejtë; dhe shpejtojnë në të gjitha punët e mira. Dhe vërtet këta janë prej të drejtëve”. Dhe çfarëdo mirësie që ata bëjnë, asgjë nuk do t’u mohohet. Dhe Allahu është i Gjithëditur për të përkushtuarit”. (Al ‘Imran, 3:115). Nuk do të ishte kurrë e drejtë që të barazosh mes atyre sytë e të cilëve derdhin lot nga ajo që njohën prej së vërtetës dhe mes atyre që hynë në një lloj shirku ose kufri, në të përshkruarit ortakë me Zotin ose në mohim. “Sigurisht që mohuan ata të cilët thanë: “Allahu është Mesihu (Isai), biri i Merjemes”. Por Mesihu u tha: “O bijtë e Israilit! Adhuroni Allahun, Zotin tim dhe Zotin tuaj! Nuk ka dyshim se kushdo që i vë shok në adhurim Allahut, atëherë Allahu e ka bërë të ndaluar Xhenetin për të dhe vendbanimi i tij do të jetë Zjarri, dhe për të padrejtët nuk do të ketë asnjë ndihmues”. (El-Maide, 5:72).
Islami, me këtë dallim mes grupeve të Ithtarëve të Librave të Parë dhe me drejtësinë në dallimin e tij mes qëndrimeve të tyre ndaj “Fjalës së përbashkët e të drejtë”, ka vënë llogarinë e të gjithë asaj vetëm tek Allahu në Ditën e Gjyqit. Ndërsa në dynja, në shtet dhe në Nderimin Hyjnor për bijtë e Ademit në përgjithësi, Islami ka përcaktuar e vendosur të drejta e detyrime për të gjitha këto grupe, të drejta të tilla që ai i ka vendosur edhe për besimtarët myslimanë, nëpërmjet të gjithë Librave dhe të gjitha profetësive dhe mesazheve dhe nëpërmjet mënyrës që e shprehu Profeti Muhamed a.s. në “Konventën” e tij për të krishterët e Nexhranit dhe për të gjithë ata që përqafojnë fenë e krishterë, “…dhe ata do të gëzojnë atë çfarë gëzojnë myslimanët, dhe do të jetë kundra tyre ajo çfarë është kundra myslimanëve…”.
Këto ishin boshtet e bashkëjetesës me fetë e tjera në Kur’anin Fisnik dhe në zbatimin profetik të këtij Kur’ani Fisnik.
Dr. Muhammed Amare
