Profesor Rudian Zekthi ka replikuar me publicistin Mustafa Nano në lidhje me kulturën islame në Shqipëri. Ai mendon se Nano nuk është i qartë se e drejta për të qortuar, kritikuar, dekonstruktuar dhe deri përgënjeshtruar e mohuar një doktrinë, nuk nënkupton në asnjë rast të drejtën për t’u mohuar ndjekësve të saj identitetin që ato kanë përftuar përmes asaj doktrine. Nga ana tjetër, në monologun e tij, Nano kritikon ashpër raportin e gruas me fenë islame, veçanërisht mbulimin e saj, duke mos e konsideruar si një zgjedhje personale, por si një marrëdhënie imponuese nga të tjerët, më specifikisht sipas tij nga autoriteti mashkullor në familje.
Në mënyrë të përsëritur gjatë këtyre viteve të fundit, një person që ka akses në hapësirën publike shqiptare dhe me simptoma fobie ndaj Islamit dhe muslimanëve shqiptarë, ka shpallur një kërkesë të pabesueshme: (shprehimisht) “kërkoj të kem të drejtën që të shaj Islamin”(siç?!).
Të synosh që ai të cilit i adreson sharjen të të japë pëlqimin që ti ta shash kjo nuk ka kuptim, sepse në origjinë sharja është një akt ligjërimor që mundësohet tek tejkalimi i nevojës për konsesus mes palëve në kontakt verbal: tek ky moskonsesus sharja bëhet e mundshme; nëse konsensusi ndodh, nuk ndodh dot sharja. Dhe tek natyrshmëria e këtij moskonsensusi paraprak, pasi sharja ndodh, kristalizohet mëria e natyrshme dhe deri armiqësia e natyrshme mes palëve. Por mesa duket M.Nano ( personi në fjalë – një gazetar shqiptar dhe autor veprash kitch) kupton pak ose aspak nga filozofia e gjuhës, për sa e lëvron kaq shpengueshëm të pakuptimtën (dhe në këtë rast edhe të pamundshmen).
Para disa ditësh, po ashtu, ai duke qenë se e ndjen veten keq (ndryshe ngaqë atij i shkakton alergji përpos alarm kjo gjë), kërkoi ndalimin me ligj të manifestimeve festive të Bajramit, në hapësirën publike shqiptare (shprehimisht sheshet dhe rrugët) duke e konsideruar këtë festë si dhunë ndaj atyre që nuk e festojnë. Dhe po në këtë ligjëratë ( të cilën me vetëllastim e quajti kontroversale) praninë e kaq shumë grave besimtare me shami e konsideroi invadim dhe alienim të thelbit të të qenit shqiptar dhe përjashtoi kategorikisht mundësinë që të jepte pëlqimin e tij për këtë veshje, duke pretenduar fantastikisht se madje besimtaret muslimane nuk e dinë as vetë që në fakt nuk dëshirojnë të vendosin shami. Pra ato besimtare (më modestet dhe më të përkorat në sheshet dhe rrugët e këtij vendi) i dolën të huaja, të tepërta dhe të pavendta. Pra nga, ose indigjene ose kolone: përderisa i japin sensacionin e të qenit të huaja, ose ato janë indigjenet primitive dhe M.Nano imperialisti i iluminuar; ose ato janë kolonet imperialiste dhe M.Nano autoktoni i dhunuar.
Përse edhe kjo ligjëratë e fundit është praktikisht e pamundshme, (pra një ligjërim të cilin autori i vet nuk mund ta bëjë, përderisa nuk ia njeh as burimet dhe as reperkursionet)? Sepse, ai mesa duket nuk është i qartë se e drejta për të qortuar, kritikuar, dekonstruktuar dhe deri përgënjeshtruar e mohuar një doktrinë, nuk nënkupton në asnjë rast të drejtën për t’u mohuar ndjekësve të saj identitetin që ato kanë përftuar përmes asaj doktrine. Thënë ndryshe ( dhe paradoks le të duket se kjo vetëm se e përforcon vërtetësinë) një doktrinë është e përgënjeshtrueshme dhe e refuzueshme, por një njësi identitare jo: përgënjeshtrimi dhe refuzimi i identitetit do të thotë të mohosh të drejtën e këtij identiteti për të ekzistuar.Sepse për një doktrinë të qenët e vlefshme dhe koherente duhet të jenë atribute të demonstrueshme dhe të testueshme dhe cilido që nuk i vëren këto , është në të drejtën e vet ta refuzojë atë; ndërsa testimi i vlerës dhe koherencës së një identiteti është opsional, dispersive dhe mbi të gjitha autoreferencial, gjë që përjashton kategorikisht çdo përpjekje për ta inxhinieruar nga jashtë. (Kjo tingëllon postmoderne, por në fakt këtë standard postmodernja vetëm sa e riktheu, sepse në të vërtetë është një standard klasik – sigurisht përmes humbjeve dhe rinjohjeve- i gjetur që herët.)
Falja e Namazit të Bajramit në shesh- përkatësisht në hapësirën publike, nuk është opsional por kusht i festimit të tij sipas thënies dhe praktikës së Profetit Muhamed a.s. Sikurse bartja e shamisë nga besimtaret muslimane është kusht i të qenit të tyre.Prandaj si falja e Bajramit në shesh ,si bartja e shamisë për besimtarët janë elementë identitarë dhe të kërkosh ekstraktimin e tyre do të thotë t’u kërkosh muslimanëve të pranojnë përgënjeshtrimin e identitetit të tyre, mënyrën e tyre të qenit, a thua se mes të ndryshmëve në një shoqëri një kërkesë e tillë është normale.Në fakt pikërisht jo, bashkëjetesa e të ndryshmëve nënkupton saktësisht pranimin pa kushte të ashtu siç është tjetri. Të kërkojë Njëri ekstraktim të elementëve identitarë të Tjetrit, do të thotë t’i kërkojë të mos jetë Tjetri, por një plotës i identitetit të Njërit.
2.
Kështu që muslimanëve kërkesat eksplicite të M.Nanos për sakrifikim të identitetit të tyre që të bëhen të pranueshëm për M.Nanon, i tingëllojnë si një qortim jo për çfarë bëjnë por për çfarë janë, gati-gati një ftesë për të mos ekzistuar.
Praktikisht ajo ligjëratë është aq brutale dhe euforike dhe aq pafatshmërisht eksplicite, saqë i lejon besimtarët që implikimet e saj t’i interceptojnë si një tekst eksplicit, që është ky :
ju nuk duhet të ekzistoni, përderisa ekzistoj unë (siç?!)
ju nuk duhet të ekzistoni njëkohësisht me mua (siç?!)
ju nuk duhet të ekzistoni, sepse mua nuk më pëlqen (siç?!)
ju nuk duhet të ekzistoni sepse unë nuk gjej arsye që ta bëni këtë (siç?!)
ju nuk duhet të ekzistoni, sepse kjo mua më fyen (siç?!)
ju nuk duhet të ekzistoni, sepse s’keni marrë leje për këtë (siç?!)
ju nuk duhet të ekzistoni, se kjo do t’ma lehtësonte mua jetën (siç?!)
Dhe të gjitha këto perifraza në thelb janë shpallje armiqësie dhe lufte.Dhe shpallja e luftës, kërcënimi, mallkimi dhe sharja janë të gjitha akte verbale vetëpërmbushëse apo autoreferenciale, pra mjafton të shqiptohen që të jenë të vërteta, se nuk ka kuptim të testosh sesa përputhen në terren aktet joverbale me aktet verbale, sepse këto praktika ligjërimore nuk e kanë me domosdo përpjekjen për t’u përmbushur në realitet. Këto formula gjuhësore janë shënjues të tejdukshëm, pra të zbrazur nga çdo i shënjuar, në mënyrë që me tejdukshmërinë e tyre të mundësojnë vetëshënjimin (gati poezi, siç e dëshmojnë kadencat me të cilat deklamon M.Nano kërcënimet e veta).
Për këtë arsye, si rregull këto akte verbale bëhen të mundshme jo si normalitet por si praktika ekstreme komunikimi, vetëm në këto kushte specifike:
personi që i shqipton është shumë i fortë, aq sa në njëfarë mënyrë duhet t’i njihen këto formula si e drejtë, përderisa ai ka mundësi edhe për t’i realizuar kërcënimet në mënyrë faktike;
personi që i shqipton është superior, qëndron aq lart krahasuar me ata që u adreson aktin verbal, saqë praktikisht ata as nuk e kuptojnë brutalitetin e këtyre formulave, kështu as nuk ka pse të kihet merak se mos fyhen (por edhe sikur të qëllojë që ta përkapin këtë fyerje, aq më keq për ta: personi në fjalë është i detyruar racionalisht ta shpallë këtë superioritet si shprehje të të vërtetës më të lartë);
personi që i shqipton është shumë i dobët dhe kështu vetëkompensohet, pra shfryn mllefin përmes këtyre formulave duke e mbajtur veten me gajret;
personi që i shqipton nuk kupton (në njëfarë mënyre është kulturalisht i pagdhendur apo i trashë), pra duke qenë se nuk i shoqëron aktet verbale me akte joverbale, supozon se nuk është duke shpallur armiqësi, pra supozon se nuk është duke e refuzuar të qenët e tjetrit;
apo kupton, por nuk ka turp a se është i papërgjegjshëm, pra nuk pret diskualifikim për çfarëdo të thotë a bëjë;
Në fakt, në verbalizimin e fundit të M.Nanos, gjenden jo një a dy por të gjitha preskripcionet e mësipërme:
me siguri ai i artikulon këto formula vetëpërmbushëse nga pozitat e forcës, siç mund të vërehet kur identifikohet me Sistemin dhe Ligjin dhe kërkon ndalimin me ligj të pranisë së shenjave identitare të muslimanëve në hapësirën publike;
por i artikulon këto formula edhe si qenie superiore që ngul këmbë tek përsëritja e verbalizimit të vet, sepse siç thotë, sado të pabesueshme t’u tingëllojnë të tjerëve, ai rrallë ka qenë kaq racional sa;
por i artikulon edhe si i dobët (pra kërcënon ngaqë e ndjen veten të kërcënuar dhe i duhet të shfryjë frustimin e të qenit i kanosur), kur paralajmëron se Shqipëria do të bëhet një Eldorado e ekstremistëve fetarë të të- gjithë botës (nuk e mbështet këtë alarm askund përveçse tek parandjenja e vet) (termi i praruar Eldorado nuk puthitet me zymtësinë e asaj që përshkruan, por ndoshta pikërisht kjo mosputhitje shërben për të maskuar parandjenjën);
por po ashtu i artikulon këto formula edhe në mirëbesim ( pra me statusin e atij që nuk kupton, nuk e kupton brutalitetin e asaj që bën, ngaqë sado e çuditshme të duket këto formula vetëpërmbushëse janë pikërisht kërcënime në mirëbesim) me një naivitet të inskenuar që nënkupton se s’ka asnjë mundësi ta keqkuptojnë çfarëdo të thotë ( duke i demonstruar publikut të vet thelbin e naivitetit, sepse naiv është pikërisht ai që beson se ngaqë është gjithmonë i vërtetë është i pakeqkuptueshëm, a, e gëzon pakeqkuptueshmërinë si atribut të lindur)( formati i emisionit po ashtu e mundëson këtë: dialogjet normale si zot shtëpie zotni me të ftuarit, përdoren në mënyrë perfide si dëshmi në kohë reale të pakeqkuptueshmërisë akute të monologjeve: jermi i monologjeve mistifikohet nga normaliteti i dialogjeve, duke qenë të gjitha bisedat në fakt një prerje në besë që ai u bën të ftuarve të vet)(për këtë arsye autori i këtyre radhëve para rreth tre vjetësh nuk i është përgjigjur ftesës për një bisedë në këtë emision);
por po ashtu i artikulon ngaqë nuk ka turp t’i dhunojë ata që s’e kuptojnë se me mënyrën e tyre të të qenit e lëndojnë humorin e tij, dhe çfarëdolloj pasoje të pësojë nga ekseset e veta verbale, është gjithmonë më pak, se e keqja më e madhe tashmë është bërë, humori i tij është lënduar.
3.
Në fakt M.Nano është i vetëm në kuturisjet e veta vetëpërmbushëse, por siç e thotë ai e di që ka plot të tjerë që mendojnë si ai, vetëm se nuk kuturisin sikurse ai por vetëpërmbahen.Dhe kjo tashmë s’është pak dhe shpesh në fakt është e gjitha: mes Tjetërve në ndërveprim ka pandërprerë sensacione negative dhe pamëshirshmëri,por censurimi i tyre nuk është hipokrizi apo luks, por vetëkontroll dhe vetedukim. Artikulimi i këtyre sensacioneve të zymta mes të ngjashmëve, lejohet pikërisht si kompensim për ndalimin e vetvetishëm të të njëjtit artikulim mes të ndryshmëve. Me siguri që një pjesë e mirë e një pjese të elitës shqiptare ku lëviz edhe M.Nano, e perceptojnë si të papranueshme përkatësinë islame të shqiptarëve dhe e aspirojnë si një mission ndryshimin e kësaj përkatësie, por kanë maturinë dhe elegancën të mos e deklarojnë zymtësinë e bindjeve dhe konstatimeve të tyre. Sepse ata e dinë se jo gjithçka që të shkon nëpër mend mund të shpallet me zë të lartë.
Dhe në teoritë për dramën, personazhi që përkundrazi beson se i lejohet të thotë me zë gjithçka që të tjerët thjesht e çojnë nëpër mend apo e pëshpëritin, është loloja (shembuj të famshëm loloja tek “Mbreti Lir” dhe “Nata e dymbëdhjetë” të Shekspirit). Dhe shpesh loloja është dikush i pajtuar me mëditje nga mbreti apo një njeri i fuqishëm, pikërisht për të bërë këtë, shpalljen permanente të insinuatave dhe fyerjeve.
Dhe kjo mund të shërbejë si një shpjegim i fundit për misterin e sjelljes publike të M.Nanos: ndoshta edhe pa qenë i vetëdijshëm ka marrë përsipër funksionin e lolos (pra të thotë me zë atë që të tjerët vetëm sa e mendojnë a pëshpëritin) si shërbim ndaj mainstreamit të atyre që ai e di se janë personat më të fuqishëm (apo më me kapacitet ndikues dhe lobues) në shoqërinë shqiptare. Në kët rast ai thjesht artikulon me zë aversionin ndaj muslimanëve shqiptarë që ata që ai i njeh si eprorët e vet vetëm sa e pëshpëritin mes tyre.
Nëse është kështu mund të qetësohemi të gjithë: muslimanët shqiptarë e paramendojnë se mund të jenë paarsyeshmërisht të padashur për segmente të caktuara të shoqërisë shqiptare, por ata s’mund të pranojnë kurrë të drejtën e të tjerëve për ta shpallur këtë mosdashje si normë. Prandaj një lolo në ligjërimin publik është në njëfarë mënyre një relaks: ajo pjesë e elitës shqiptare që në mënyrë iracionale nuk i do muslimanët, nuk po e akumulon por po e sublimon këtë mosdashje. Megjithëse ne jemi këtu për të thënë që ky akumulim të mos ndodhë kurrë, nuk mjafton ky sublimim artificial, por refuzimi i premtimeve të rreme të paarsyeshmërisë.
Më poshtë vijon monologu i bërë nga gazetari Mustafa Nano më 6 maj 2022 në emisionin e tij “Arnautistan” në MCN Televizion.
Mustafa Nano: Sonte kam me thënë diçka kontroverse. Para disa ditësh, muslimanët shqiptarë dhe bashkë me ta edhe pjesë të ndryshme të shoqërisë, njerëz që u përkasin feve të ndryshme që s’kanë lidhje fare me fenë, siç jam edhe unë, që mora pjesë në një iftar. Përpara disa ditësh muslimanët shqiptarë festuan Fiter Bajramin, fundin e muajit të Ramazanit. Gratë muslimane të Elbasanit filluan atë ditë duke u lutur në sheshin qendror të qytetit. Ja ku i keni, është një foto që është shkrepur pikërisht atë ditë, është një fotografi që mua më jep trishtim në shpirt, që mua më jep dhimbje, që mua më bën të mendoj se vendin tim Shqipërinë ma kanë vjedhur. Shqipëria që unë njoh dhe të cilës unë i përkas nuk ekziston më, kur shoh këtë fotografi përsëris: Shqipëria të cilës unë i përkas dhe që i kam përkitur nuk ekziston më. Dhe unë besoj se mund të ketë edhe njerëz të tjerë, ndërsa unë them këtë gjë, besoj se pajtohen me mua, besoj se ata kanë të njëjtin asosacion teksa shohin këtë foto. Kanë asosacionin që vendin e tyre ua kanë vjedhur. Kjo nuk është një fotografi tipike shqiptare dhe kur them tipike nuk kam parasysh kohët në të cilat jetojmë, por kam parasysh edhe historinë tonë, pasi nuk është një fotografi tipike shqiptare. Unë kam dy probleme me këtë fotografi; janë dy probleme që janë të rëndësishme. Njëri më i rëndësishëm se tjetri. Problemi i parë ka të bëjë me faljet dhe lutjet nëpër rrugë në sheshin qëndror. Siç janë gratë e Elbasanit, zonjat e Elbasanit. Muslimanët e Elbasanit. Është diçka që duhet ndaluar, duhet ndaluar me ligj. Duhet ndaluar urgjentisht, pasi është një gjë që fyen pjesën tjetër të shoqërisë. Muslimanët shqiptarë, por edhe të tjerët. Të krishterët që vënë kryqe nëpër maja kodrash dhe malesh, janë njerëz që duan që ne t’i respektojmë në të drejtën e tyre për të besuar aty ku ata duan të besojnë dhe shumë mirë ne i respektojmë dhe bëjmë çmos që t’i respektojmë. Këta duhet të kenë reciprokisht respekt për ne të tjerët dhe hapësira publike është një hapësirë publike. Janë ndërtuar me qindra xhami dhe shumë mirë që janë ndërtuar dhe janë mjaft ato xhami për t’u ulur brenda tyre dhe për t’u falur brenda tyre, për të shkuar atje dhe për ta limituar aktivitetin e tyre brenda atyre faltoreve. Festimi në rrugë, kryqet nëpër maja kodrash apo predikimet e disa imamëve nëpër disa qytete, zëri i të cilëve shpërndahet nga dhjetëra artopolantë, të cilët të vendosur në mënyrë shkencore bëjnë të mundur shpërndarjen e zëri të imamit në çdo hapësirë, në çdo cep dhe të bjerë në çdo vesh robi, madje tek ata që s’kanë lidhje fare me imamin. Kjo është një dhunë fetare që e nxisin që të gjithë. E nxisim edhe ne të medias. E nxit masmedia dhe televizionet shqiptare. Televizionet shqiptare, në rastin konkret, në ditën e Fiter Bajramit dhanë lajmet në darkë dhe ai kryesori ishte Fiter Bajrami. Kjo është OK, pasi ky ishte një lajm. Por ai u raportua 30 minuta nga shumica e televizioneve. Ky është një moment idiot, i televizioneve shqiptare. Televizionet tona duhet të bëjnë atë që bëjnë shumica e televizioneve të botës në rrethana të ngjashme. Kur janë Krishtlindjet në Itali, Francë dhe Gjermani jepet vetëm një lajm i shkurtër rreth tre apo katër minuta. Por këtu ndodh një lloj harbimi që bën pikërisht të mundur dhunën fetare të ushtruar mbi pjesën jo fetare të shoqërisë. Nuk mbeten pas as politikanët shqiptarë, të cilët janë eksponent të rëndësishëm të politikës dhe institucioneve. Të cilët në rrethana të tilla duhet të bëhen njësh për ca vota të qelbura. Duan të bëhen njësh me njerëzit që kanë festën e tyre. Kanë respektin tonë të të gjithëve dhe për t’u bërë njësh çfarë nuk bëjnë. Mbajnë fjalime, i ngjyrosin me mesazhe fetare, i referohen zotit, flasin me tone përdëllimtare, bëjnë vizita nëpër selitë e bashkësive fetare, organizojnë iftare dhe çfarë nuk bëjnë. Janë duke mbjellë farën e përçarjes në shoqërinë tonë. Janë duke mbjellë frymën e përçarjes në mos janë duke e shndërruar këtë vend në një “Eldorado” për të gjithë besimtarët fanatikë të botës. Kam frikë se në harkun e pak viteve dhe disa dekadave Shqipëria, nëse do vazhdojë ky trend i shëmtuar, do shndërrohet në një Eldorado për fanatikët fetarë të botës. Problemi i dytë që unë kam me fotografinë në të cilën ne pamë, fotografia e grave të Elbasanit, ka të bëjë me dinjitetin e tyre dhe grave në përgjithësi. Unë mendoj se këto gra janë të poshtëruara dhe këtë gjë e mendoj gjithë ditën e ditës dhe askush nuk mund të ma mbushi mendjen se mund të jetë ndryshe. Këto janë të poshtëruara.
Ka njerëz që mendojnë pasi dëgjojnë mesazhet e mia në televizion apo nëpër shkrime ata gjithsesi e kanë një alibi në lidhje me këto zonja dhe thonë se ato janë veshur ashtu se duan të vishen ashtu. Ti zoti Nano duhet të respektosh zgjedhjen që ato kanë bërë. Seriozisht e keni, ju mendoni se ato janë njerëz që mendojnë se duan të vishen ashtu? Kjo është një mufkë kolosale. Nëse ne besojmë se ato janë veshur ashtu se ato janë të lira dhe kanë zgjedhur për tu veshur ashtu është njësoj si të besosh se ka qenë e lirë edhe një vajzë e re e sapo martuar në fillim të shekullit XIX teksa takoi François Pouqueville, konsullin francez në oborrin e Ali Pashait, i ishte martuar vajza me një napolitan që ishte konvertuar në fenë islame. Ai ishte italian dhe nuk ishte mësuar të ushtronte dhunë mbi gruan e tij. Gruaja e vet, vajza shqiptare filloi duke iu ankuar Pouquevillet, duke gjetur rast për t’iu ankuar një të huaji dhe t’i thoshte se ai nuk më rreh. Ai po e shihte këtë si një problem dhe po mendonte se kishte diçka me të që nuk po shkonte përderisa kjo nuk rrihej dhe shoqet e saj që ishin martuar me burra shqiptarë rriheshin gjithë ditën, kjo po e vuante faktin se nuk rrihej. Ishte e lirë kjo? Ja kaq të lira janë edhe gratë e Elbasanit që vishen ashtu si ne i shohim në foto. Janë po aq të lira sa kanë qenë dy gra të cilat unë i kam takuar në një tren që po udhëtoja nga Tirana për në Shkodër. Unë i pyeta ato gra malësore me të cilat rastisa i ulur afër tyre në atë tren: Nëse burrat e tyre i rrahin? Përgjigjja ishte shastisëshe për mua, pasi më thanë: burrat na rrahin kur bëjmë gabime! Ato pra të keqen nuk e shihnin tek burrat që ushtronin dhunë mbi to, por e shihnin tek vetja që sipas tyre bënin gabime. Janë të lira ato, nuk janë të lira, njësoj si gratë e Elbasanit. Ka qenë e lirë gruaja e Muhamedit, profetit? E cila i sugjeroi të shoqit emrin e një gruaje për t’u martuar, pasi kishte vënë re se Profeti e pëlqente atë. Ishte e lirë kjo grua? Nuk ishte e lirë kjo grua, po kështu edhe gratë e Elbasanit. Për ta mbyllur. Nuk janë veshur ashtu si janë veshur sepse janë më të lira, por janë veshur ashtu si janë veshur sepse duan burrat e tyre që ato të vishen ashtu. Duan burrat e tyre, të njëjtit burra që respektojnë edhe principet e fesë së tyre. Një nga principet thotë se nëse një burrë, sepse feja flet për burrat, është duke u lutur dhe në momentin që ai është duku u lutur përpara tij kalon një gomar, një qen ose një grua lutja zërohet në mënyrë automatike. Lutja anulohet.
