Akademia e Shkencave e Shqipërisë organizoi këtë të enjte një veprimtari jubilare në 210-vjetorin e lindjes dhe 140-vjetorin e vdekjes së filozofit dhe veprimtarit Hasan Tahsini.
Akad. Pëllumb Xhufi, kryetar i Seksionit të Shkencave Shoqërore dhe Albanologjike, hapi veprimtarinë duke theksuar se Hasan Tahsini ishte i pari që përhapi në perandorinë osmane shkencat e natyrës dhe ligjet e gjithësisë e rruzullimit në historinë e saj, por edhe i pari që përhapi në popullsinë shqiptare mendimin e krijimit të shtetit të pavarur shqiptar, i cili në historinë e kulturës shqiptare të Rilindjes Kombëtare, ka hyrë si një nga figurat më të shquara të shekullit të XIX.
Akad.Rexhep Meidani në kumtesën e tij e vlerësoi Hasan Tahsinin si një dijetar e patriot që duhet të vendoset në panteonin kombëtar të diturisë dhe atdhedashurisë, i cilësuar njëkohësisht si një nga pionierët e shkencave moderne të shekullit XIX në perandorinë osmane.
“Hoxha Tahsini punoi edhe për alfabetin shqip. Ai e donte atë të ndryshëm nga alfabetet e gjuhëve të tjera dhe, mbi të gjitha, edhe shprehës të fuqisë së gjuhës shqipe. Hasan Tahsini veprimtarinë intelektuale dhe studimet e nisi në Paris më 1857. Në vitin e parë të qëndrimit të tij në Paris, para regjistrimit në fakultetin e shkencave natyrore në universitetin e Sorbonës, plotësoi dhe thelloi më tej njohuritë e veta duke “rrëmuar” në bibliotekat e pasura të Parisit”, theksoi Meidani.
Sipas tij, paralelisht me studimet për shkencat natyrore, ai ndoqi leksionet si i jashtëm edhe në disa fakultete të tjera, duke përvetësuar kështu njohuri të thelluara në fizikë e matematikë, astronomi e gjeologji, kimi e biologji, filozofi e psikologji.
“Si rektor i universitetit të parë në perandorinë osmane, ai ka ristrukturuar dhe programin mësimor, edhe pse kjo binte ndesh me rregullat shtetërore. Pas një qëndrimi të shkurtër në Shqipëri, kur perandoria osmane kishte mbetur nën hijen e kornizave të vjetra tejet konservatore, Hasan Tahsinin e akuzuan për krijimin e një feje të re dhe e izoluan. Hoxha Tahsini ishte i hapur ndaj ideve të reja shkencore, por njëkohësisht ai nuk mund të dilte dhe as nuk doli jashtë kornizave të fesë islame”, – tha Meidani.
Akad.Rexhep Meidani u shpreh se “ai përpiqej t’i ndërthurte ato në kërkim të të vërtetave të besueshme në funksion të krijimit të një shoqërie të shëndetshme në pikëpamje mendore e morale. Por një orientim i tillë e kishte bërë tepër agresive pjesën më konservatore e fanatike të “elitës” fetare, ndërkohë që Hoxha Tahsini, edhe pse që në fëmijëri u njoh nga i ati me doktrinën fetare, arriti ta shikonte botën edhe nga një këndvështrim i thelluar shkencor bashkëkohor”.
Akad. Rexhep Meidani bëri edhe një analizë të risive shkencore të Hasan Tahsinit në veprën e tij “Bazat e astronomisë”, të cilat shpesh përkojnë me fjalën e fundit të shkencës.
Akad. asoc. Mimoza Hafizi foli për kontributin shkencor të Hasan Tahsinit dhe veçmas për librin “Bazat e astronomisë” në kontekstin e zbulimeve më të mëdha të mesit të shekullit XIX.
Hasan Tahsini ishte i ndikuar nga zbulimet europiane, për arsye se kishte qëndruar e studiuar gjatë në Paris. Ndonëse ishte pjesë e një bote lindore, në veprën e tij ai mban dhe shpreh pozicionin e astronomisë europiane të asaj epoke. Akad. asoc. Mimoza Hafizi vlerësoi se “Bazat e astronomisë” është një vepër që qëndron në nivelin më të përparuar të dijes astronomike të epokës kur është shkruar.
Prof. Bashkim Kuçuku foli për përmasat universale dhe kombëtare të veprës së Hasan Tahsinit.
“Shkencëtar dhe dijepërhapës enciklopedist, ai është një figurë që edhe sot, pas 210 vjetësh, nuk është përsëdytur, në përmasa të tilla në historinë e kulturës shqiptare. Megjithëse dijet e shumëllojshme i ushtroi larg atdheut dhe jo në dobi të gjendjes së vet shqiptare, ndihmesat kombëtare të tij janë të shquara. Sami Frashëri, në kujtimet e tij, ka shkruar i ndjeri Hoxhë Tahsin ishte një nga ata njerëz të mëdhenj që qindvjeçarët dhe kohët (epokat) i nxjerrin rrallë dhe me vështirësi. Vepra e tij emancipuese ka qenë në konflikt me formimin dituror dhe mjedisin e Stambollit, tabloja e përmbledhur e të cilit, do të ishte kjo: një zhvillues dhe përhapës i shkencave moderne europiane përballë perandorisë osmane. Duke qenë e papërgatitur për ta mirëpranuar dhe përdorur, me sa mundi, ajo e pengoi, ndaloi dhe zhduku pjesën më të madhe të saj, tha prof. Kuçuku, duke e cilësuar Hasan Tahsinin si mësuesin e rilindësve më të rëndësishëm, Naim e Sami Frashëri, iniciator veprimtarish atdhetare dhe bashkëpunëtor me Kostandin Kristoforidhin, Jani Vreton, Pashko Vasën etj, sidomos për krijimin e alfabetit të shqipes.
“Ishte kundërshtar i vendosur, me argumente shkencore për të mos pranuar alfabetin arab, sepse nuk i përshtatej shqipes, nuk shprehte tërë gjerësinë dhe pasurinë e saj”, – theksoi Kuçuku.
Veprimtarinë e përshëndeti mësuesja Teuta Tabaku që jeton Turqi, e cila falënderoi Akademinë e Shkencave për kthimin e vëmendjes ndaj veprës dhe figurës së ndritur të dijes dhe të rilindjes siç ishte Hasan Tahsini.
Veprimtarinë jubilare e përshëndeti Alket Veliu, kryetar i shoqatës “Hasan Hahsini”, i cili falënderoi Akademinë e Shkencave dhe kumtuesit për ndriçimin që i bënë veprës së Hasan Tahsinit, dhe premtoi të kontribuonte në botimin e veprës së plotë./atsh
