Marrëdhëniet Turko-Shqiptare në Kohën e Ataturkut – 04

Si lindi nacionalizmi dhe si u shndërrua vetëdija në një zgjim kombëtar në Shqipëri? (vijon nga numri i kaluar)

Në shkrimin e javës së kaluar trajtuam temën “përse e pranuan myslimanizmin shqiptarët” dhe në fund ju thamë se shqiptarët megjithëse e pranuan myslimanizmin, ata kishin qëndruar larg kërkesave nacionaliste duke ruajtur vetëdijen e tyre kombëtare. Përmes këtij artikulli do të trajtojmë temën se kur dhe si u shndërrua vetëdija kombëtare shqiptare në një zgjim kombëtar. Por në fillim duhet nënvizuar se pranimi i myslimanizmit nga 2/3 e shqiptarëve sjell në Ballkan një nga ndryshimet më të mëdha sociologjike dhe kulturore[1].

Myslimanët e Bosnjë-Hercegovinës, ata serbë, bullgarë dhe grekë tjetërsohen nga mileti (populli) i tyre dhe e ndjejnë veten si turq. Vetëm se tek shqiptarët vetëdija e origjinës dhe e gjuhës së përbashkët (të cilën mund ta quajmë vetëdije kombëtare) është më e fuqishme se sa përkatësia fetare[2]. Për këtë arsye shqiptarët në raport me njëfetarët e tjetër në Turqinë evropiane janë kombi i vetëm që e ruajtën vetëdijen e tyre kombëtare. Në programin e kaluar ju treguam se shqiptarët pas pranimit të myslimanizmit e bashkuan fatin me turqit dhe e drejtuan së bashku shtetin (osman).  Do të ishte e dobishme që brenda këtij procesi historik, ku të dy popujt kishin lidhur fatin me njëri-tjetrin, të shikojmë se ndaj cilave zhvillime reaguan shqiptarët dhe u orientuan drejt nacionalizmit.

Procesi që fillon në periudhën e Mahmutit II për centralizimin e drejtimit të shtetit osman vazhdon me shpalljen e Tanzimatit (reformat). Deri në këtë periudhë fiset shqiptare qeveriseshin nga liderët e tyre vendorë, por tani e tutje fillojnë e drejtohen me anë të zyrtarëve të emëruar nga qendra[3]. Si pasojë e kësaj vihet re që shqiptarët e privuar nga privilegje dhe përjashtime të tilla si shërbimi ushtarak, taksat dhe proceset gjyqësore fillojnë një kryengritje të armatosur. Përveç kësaj në periudhën e Tanzimatit bie në sy edhe kjo që me shqiptarët nisin e interesohen edhe Patrikana Greko-Feneriote, Franca, Austria dhe Italia, të cilat synonin të vendosnin hegjemonizmin e tyre mbi shqiptarët katolikë dhe ortodoksë[4]. Sikur të mos mjaftonin këto, lëvizje kombëtare separatiste në rritje në Ballkan dalin në skenë si një rrezik që kërcënon Shqipërinë[5].

Për tu bërë ballë këtyre problemeve intelektualët shqiptarë përfitojnë nga e drejta që u njeh Tanzimati për të themeluar shoqata dhe klube. Aktivitetin e krijimit të shoqatave shqiptarët e fillojnë në vitin 1857[6], dhe përqendrohen në punime dhe aktivitete që sigurojnë unitetin e bashkimin shqiptar[7]. Në shërbim të këtij qëllimi intelektualët shqiptarë themeluan në vitin 1864 në Stamboll Shoqatën Kulturore Shqiptare dhe filluan punimet mbi gjuhën, historinë, letërsinë, kulturën dhe folklorin shqiptar. Vetëm se përpjekjet e serbëve, grekëve dhe malazezëve për të copëtuar tokat shqiptare në fund të luftës osmano-ruse (1877-1878) bëhen shkas që intelektualët shqiptarë të orientohen nga nacionalizmi kulturor drejt nacionalizmit politik[8].

Me dobësimin e qeverisjes qendrore dhe me mbështetjen e ndërhyrjeve të jashtme në lëvizjet kombëtare që zhvillohen në Ballkan kthehet në traditë lindja e forcave alternative që do të siguronin rendin dhe qeverisjen nga brenda[9]. Në fakt Greqia, Serbia, Mali i Zi dhe Rumania pas luftërave osmano-ruse fitojnë pavarësinë. Pas këtyre zhvillimeve edhe në mesin e elementëve myslimanë të Shtetit Osman fillojnë e shfaqen shqetësimet për të ardhmen e tyre[10]. Me këto shqetësime bashkohen edhe shqiptarët, tokat e të cilëve ishin më të kërcënuarat në Ballkan. Vetëm se ajo që i vë në lëvizje ndjenjat nacionaliste tek shqiptarët më shumë se sa shkëputjen nga Shteti Osman për synim ka vetëmbrojtjen nga sulmet e shteteve fqinje.

Në këtë proces Abdyl Frashëri në vitin 1877 krijon në fshehtësi në Janinë një komitet shqiptar. Ky komitet i dërgon Stambollit një memorandum pro-autonomisë që përfshin grumbullimin e vilajeteve shqiptare në një vilajet të vetëm, caktimin e shqiptarëve në postet e pushtetit lokal në vilajetet shqiptare, hapjen e shkollave shqipe dhe kufizimin e shërbimeve ushtarake brenda vilajeteve shqiptare[11]. Me këtë memorandum krijohet edhe korniza themelore e lëvizjes kombëtare shqiptare.

Pas luftës osmano-ruse 1877-1878, në 10 qershor të vitit 1878 shqiptarët mblidhen në Prizren për të mbrojtur për herë të parë njësitë e tyre kombëtare[12]. Burimet evropiane këtë nisme e vlerësojnë si një lëvizje kombëtare, kurse historianët shqiptarët e emërtojnë atë ‘Rilindje Kombëtare’. Lidhja e Prizrenit me unanimitet votash në datën 18 qershor 1878 miraton një ‘kararname’ (akt vendimesh), përmes të cilës kërkohet rikthimi i tokave shqiptare që i ishin dhënë Serbisë dhe Malit të Zi. Përveç kësaj arrihet në përfundimin për të dërguar delegacion në Kongresin e Berlinit, për ti njohur Shqipërisë një autonomi të gjerë dhe për të mos i paguar qeverisë qendrore (Shtetit Osman) haraç dhe taksa (xhizje). Kararnameja e Lidhjes së Prizrenit duke qenë se përmban objektiva të jashtme dhe të brendshme pranohet si një hap i rëndësishëm i hedhur nga shqiptarët drejt pavarësisë[13].

Pavarësisht kararnamesë së Lidhjes së Prizrenit nacionalizmi shqiptar ndjek një ecuri të ndryshme nga ai i popujve të tjerë ballkanas.  Intelektualët shqiptarë duke filluar nga vitet 1860  krijojnë marrëdhënie me Xhonturqit (Turqit e Rinj) dhe Komitetin Bashkim e Përparim (İttihat ve Terakki Cemiyeti) që ishte vazhdim i xhonturqve. Kështu nacionalizmi shqiptar deri në shpalljen e kushtetutës së dytë qëndron larg prirjes së krijimit të një qeverisjeje të ndarë[14] dhe synon që ruajë territoret e veta brenda unionit të Shtetit Osman.

Falë myslimanizmit shqiptarët arritën të ruajnë identitetin e tyre kulturor, me në krye gjuhën e tyre. Si konkluzion i kësaj vihet re se ata nuk e patën të vështirë për të ndërtuar unitetin e tyre kombëtar. Në lidhje me këtë dua t’ju tërheq vëmendjen mbi konstatimet që ka bërë një intelektual i rëndësishëm shqiptar.

Prof. Dr. Shinasi Vardarerman arrin në konkluzione të rëndësishme në lidhje me ruajtjen e identitetit kombëtar nga ana e shqiptarëve[15]. Sipas Vardarermanit në qoftë se shqiptarët nuk do të kishin hyrë nën sovranitetin osman, sot në Ballkan nuk do të kishim një popull shqiptar. Dhe arsyen e kësaj Vardarerman e sqaron duke dhënë shembuj nga shtetet ballkanike. Sipas arsyetimit të Vardarermanit në qoftë se shqiptarët do të konvertoheshin në ortodoksë duke mbetur të krishterë atëherë edhe këta do të humbnin kombësinë e tyre ashtu si bullgarët dhe ose do të sllavizoheshin, ose do të helenizoheshin. Në Jugosllavi ndërkohë që shqiptarët ortodoksë u sllavizuan, shqiptarët myslimanë arritën ta ruajnë ekzistencën e tyre, thotë Vardarerman. Pasi jep këto informacione Vardarerman bën këtë konstatim: “mirësia, dhuntia kombëtare e quajtur myslimanizëm ka qenë dhurata më e madhe që turqit u kanë bërë shqiptarëve”. Madje Vardarerman citon edhe një shprehje të historianit turk, Mehmet Tevfik, i cili thotë: “Në qoftë se turqit janë një degë e Unionit Osman, dega tjetër janë shqiptarët në Ballkan”.

Nacionalizmi shqiptar megjithëse në Shtetin Osman është shfaqur vonë në mesin e komuniteteve myslimane brenda perandorisë ai arrin të realizojë me sukses një progres laik duke pranuar alfabetin latin dhe duke mos bërë dallime në përkatësi fetare e sektare[16]. Në artikullin e radhës do të trajtojmë temën: “Hapësira gjeografike shqiptare në Çështjen e Orientit”. (vijon)

U përgatit nga: Dr. Halil Özcan (Pedagog i lëndës “Parimet e Ataturkut dhe Historia e Revolucionit Turk” në Universitetin “Hacettepe” në Ankara.)

U përshtat në shqip nga: Serdar Hüseyni.

Burimet dhe literatura kryesore:

ALPAN, Necip P., Kuruluşunun 100. Yıldönümünde Prizren Birliği ve Arnavutlar, Çağdaş Basımevi, Ankara, 1978.

BARTL, Peter, Milli Bağımsızlık Hareketleri Esnâsında Arnavutluk Müslümanları, çeviren Ali Taner, Bedir Yayınları, İstanbul, 1998.

BOZBORA, Nuray, Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğu’nun Gelişimi, Boyut Yayıncılık, İstanbul, 1997.

ÇELİK, Bilgin, İttihatçılar ve Arnavutlar: II. Meşrutiyet Döneminde Arnavut Ulusçuluğu ve Arnavutluk Sorunu, Büke Kitapları, İstanbul, 2004.

KARAL, Enver Ziya, Osmanlı Tarihi VI. Cilt: Islahat Fermanı Devri (1856-1861), Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2000.

KOLOĞLU, Orhan, “Faik Bey Konitza’nın Arnavutluk Sorunlarına İlişkin 1899 Tarihli Memorandumu”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri Tiran, Arnavutluk, 4-7 Aralık 2003,İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), İstanbul, 2006, s.13-27.

SÖNMEZ, Banu İşlet, II. Meşrutiyette Arnavut Muhalefeti, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul, 2007.

SKENDI, Stavro, The Albanian National Awakening 1878-1912, Prınceton Unıversity Press Prınceton, New Jersey, 1967.

TUFAN, Muzaffer, “Arnavutların Milli Kimliğini Koruyan Osmanlı Hoşgörüsü”, Osmanlı İdari Yazışmalarında Hoşgörü Sempozyumu, Türkçe ve Arnavutça Tercüme, Doç. Dr. Nezir Bata, Tika Yayın no:86, s.243-255.

VARDARERMAN, Şinasi, “Arnavutluk ve Müslümanlık, Arnavutluk, Türklüğün Eseridir”, Vardar Gazetesi, 9 Ocak 1953, sayı:9, sayfa 2.

YAKUT, Kemal, “Arnavutluk Bağımsızlık Hareketinde Alfabe ve Eğitim Tartışmaları”, Balkanlar’da İslâm Medeniyeti II. Milletlerarası Sempozyumu Tebliğleri Tiran, Arnavutluk, 4-7 Aralık 2003, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), İstanbul, 2006, s.29-53.