Myslimanët jetuan në Spanjë për tetë shekuj. Gjatë kohës së tyre lulëzoi civilizimi islam, fama e tij arriti horizontin dhe myslimanët ndërtuan xhamitë, qytetet, pallatet, kalatë e fortesat më të bukura. Në jugun e saj shkëlqyen dituritë e ndryshme, artet dhe civilizimi.
Kur Ebu Abdullah Sagir, mbreti i fundit i Andaluzisë dorëzoi çelësat e Hamrasë dhe lëshoi qytetin për të mos u kthyer më, hyri në të Ferdinandi e Izabela në një ditë të ftohtë pikëlluese të muajit janar në vitin 1492. Kështu qyteti i patrembur i Granadës ra në duart e spanjollëve. Dhe në atë natë përfundoi së ekzistuari një prej shteteve më të fuqishme në atë kohë, pas vuajtjes që pati në vitet e saj të fundit nga dobësia e përçarja. Humbi një prej civilizimeve më të ndritshme njerëzore që mbushte dëgjimin e shikimin, të cilën e ngritën myslimanët me gjakun e tyre që e ujiti këtë tokë dhe me shpirtrat e tyre të mbushura me besim të dhëna për ngritjen e shtetit islam.
Ra Granada dhe dolën myslimanët, por Islami nuk doli. Mbetën gjurmët e tij deri në ditët e sotme, pavarësisht urrejtjes së thellë që kishin ndaj tij. Mbeti dëshmitar i madhështisë që lanë myslimanët, edhe ende mbetet njëri prej vendeve më atraktive turistike për Spanjën.
Andaluzia në të kaluarën dhe në të tashmen
Sot, Andaluzi quhet pjesa jugore e Spanjës, dhe shtrihet në jug të lumit Lugina e Madhe. Përfshin shtatë qytete: Kortobën, Seviljen, Kadishin, Xhejanin, Granadën, Malakën dhe Velben.
Këto shtatë qytete sot quhen “Andaluthija” dhe kur thuhet për dikë që është andaluzian, qëllimi është te njëri prej këtyre qyteteve.
Dhe nëse thuhet se kjo pjesë muzikore është andaluziane, qëllimi është që është nga jugu dhe bart shpirtin e karakteristikën e saj në melodi e ekzekutim.
Ndërsa arabët me termin Andaluzi quanin tërë pjesën e Gadishullit të Ibirisë që ishte nën sundimin e tyre.
Në dokumentin e Çlirimit të Parë të vitit 710-715, termi Andaluzi përfshinte tërë Gadishullin nga Ngushtica e Gjibraltarit në jug e deri në malin Albert që ndan Francën e Spanjën, që sot njihet me emrin Albrans e deri në bregdetin verior të Gjirit të Baskës, që njihet si Bregdeti Kunterbrije.
Andaluzia nuk përfshin vetëm këta kufij gjeografikë, apo gjire apo bregdete, por ajo është një civilizim madhështor e i plotë.
Dr. Husejn Muenis, një historian i njohur, në librin e tij “Udhëtimi në Andaluzi, firdevsin e premtuar”, e përshkruan me këto fjalë: “Andaluzia nuk është gjurmë e së kaluarës. Nuk është as xhami e Kortobës, e as pallat i Seviljes a Hamraja e Granadës. Por, ajo është një qenie që ende jeton, që ende merr frymë. Ajo është toka e Andaluzisë, me pemët, malet e shkëmbinjtë e saj. Ajo është një qenie e gjallë e plotë, që gjithsesi duhet ta shohësh të plotë që të kuptosh se kush është. Dhe këto gjurmë të mbetura janë pjesë e stolisë me të cilën është dalluar, apo disa rroba të cilat i ka bartur. Stolia dhe rrobat tregojnë një pjesë të burrit, por ai nuk është burrë”.
Spanja dhe çlirimi islam
Myslimanët vazhduan me çlirimet e tyre që u shtrinë në lindje deri në Indi dhe në vendet pas lumit. Vazhduan marshimin e tyre drejt Perëndimit, derisa pushtuan tërë Afrikën Veriore e arritën në Marokun e largët. Nëse flasim për ekspeditat ushtarake të cilat ndodhën në fushëbetejë në Lindje dhe Perëndim, do të marrë shumë kohë, por do të ndalemi te ndodhitë më të rëndësishme të cilat ndryshuan rrjedhën e tërë historisë njerëzore.
Çlirimet islame pasuan njëra pas tjetrës, që nga mësymja e parë islame, që kur ushtritë myslimane u nisën nga Egjipti në kohën e emevijve për përhapjen e dritës islame nga Deti Mesdhe e shtetet që kishin dalje në të e deri në Marok. Pati batica e zbatica, humbje e fitore, që përfundojnë me arritjen e Ukbetu ibn Nafi’ë në Oqeanin Indian, ku themelon qytetin e Kajrevanit që të jetë pikëmbështetje e çlirimeve tjera islame. Dhe kur arrin në Oqeanin Indian, kthehet nga deti dhe ngrit duart nga qielli duke i rrjedhur lotët e me zemër të frikësuar lut Zotin e tij: “Unë nuk kam dalë si mosmirënjohës e as i gëzuar. Dhe Ti e di se unë e kërkoj shkakun, të cilin e kërkoi robi yt Dhulkarnejni, që të adhurohesh e të mos të bëhet shok Ty. O Zot, po ta dija se pas këtij deti gjendet toka do ta kisha nxitur që të jetë në rrugën Tënde”.
Këto çlirime arritën një intensitet më të madh kur udhëheqjen e ushtrive islame e mori Musa ibn Nesir, i cili arriti ta bindë halifen në Damask për çlirimin e Spanjës. Musa ibn Nesiri ishte njeri ambicioz, trim, i matur. Mendonte gjatë për çdo çështje para se ta ndërmerrte dhe e shqyrtonte nga të gjitha anët. Vendosi (dhe sytë i kishte nga Evropa përmes Spanjës) që të formonte një flotë detare për të zotëruar Afrikën Veriore nga deti e toka. Dhe me të vërtetë arriti që ishujt Mijurita, Menurita dhe Beljar t’i vërë nën zotërimin islam. Në të njëjtën kohë arriti të qetësonte rebelimet në Marok. Marshoi me ushtrinë e tij deri në qytetin Tanxha, të cilën e pushtoi dhe emëroi udhëheqës të saj, komandantin e njohur Tarik ibn Zijadin.
Përcillte konfliktet për pushtet, të cilat ndodhnin të tokën spanjolle dhe ishte i njoftuar për padrejtësinë, persekutimin e taksat e larta që vuanin populli. Gjithashtu e dinte rëndësinë e Spanjës, që përmes saj të përhapej Islami në Evropë. Prandaj, e priste rastin dhe e studionte gjendjen. Dhe më në fund erdhi momenti i shumëpritur. Si zakonisht nuk ngutej, por dëshironte ta njihte më mirë armikun. Prandaj, urdhëroi njërin prej komandantëve të tij berberë të quajtur Tarif ibn Malik, që me 400 ushtarë e 100 kalorës të kalonte në tokën spanjolle për të vëzhguar gjendjen. Tarifi arriti të realizojë fitoren e parë islame në Spanjë, që e shtyri Musa ibn Nesirin të urdhërojë komandantin e tij Tarik Ibn Zijadin të përgatitet për kalimin e Ngushticës së Gjibraltarit, që më vonë u quajt sipas emrit të këtij trimi të madh. Dhe ai niset me emrin e Zotit që të çlirojë tokat spanjolle.
Myslimanët ende e kujtojnë dhe do ta kujtojnë me nder e respekt komandantin e tyre Tarik ibn Zijadin, i cili derisa ishte i ulur në kalë shikonte fytyrat e ushtarëve të tij duke vërejtur frikën në sytë e tyre, pasi panë madhështinë e ushtrisë armike. Pasi pa këtë, ngriti zërin si bubullimë duke frikësuar shpirtrat, qetësoi lëvizjen e kuajve dhe zgjati qafat e ushtarëve që t’u mos u kalojë asnjë fjalë nga fjalë e komandantit, i cili dogji anijet pasi që arriti në bregdetin e fundit dhe zbriti ushtarët e tij duke u thënë:
“O njerëz! Ju në këtë ishull jeni më të humbur se bonjakët në gostinë e keqe, dhe nuk ka shpëtim për ju. Deti është prapa jush e armiku para jush. Forcat e përforcimet e tij janë të shumta, kurse ju nuk keni rrugëdalje tjetër përveç shpatave tuaja, e as ushqim përveç asaj që do ta merrni nga armiku juaj me këto shpata. Duhet ta dini që fitorja ndaj kësaj ushtrie të madhe është e mundshme, nëse i lejoni vetes të vdisni. E unë nuk kërkoj nga ju asgjë prej të cilës vetë do të lirohem, e as nuk do t’ju ngarkoj me asnjë plan, e të mos fillojë vetë i pari. Pasi të takohemi me armiqtë do të ndeshem me sunduesin e tyre dhe do ta vras, nëse dëshiron Allahu. Të përballemi me ta së bashku. E nëse vdes para se të arrij te ai, betohuni me vendosmëri se ata do të zhgënjehen pas vdekjes sime”.
Fjalë të sinqerta e të vendosura, që nuk mund të humbë ai që i bart. Pasi që Tariku përfundoi fjalimin, vdekja ishte më e dashur për ushtarët e tij se jeta. Ata ishin të dërguarit e Islamit në Evropën e padrejtë, duke luftuar me moton “Fitore apo rënie shehid”. Nuk kaloi shumë kohë derisa grupe të spanjollëve filluan të iknin të frikësuar e të humbur. Filluan të iknin duke mos iu kushtuar vëmendje asgjëje, por duke kërkuar shpëtim nga vdekja e papritur. Ndërkaq, fitorja gëzoi të gjithë në Afrikën Veriore e botën islame.
U grumbulluan njerëzit për të kaluar detin në drejtim të tokave të reja të prirë nga komandanti i shquar, Musa ibn Nesir, ushtria e të cilit u bashkua me ushtrinë e Tarikut. Pas kësaj, qytetet spanjolle e portugeze binin njëra pas tjetrës. Ibn Nesiri i bëri sexhde Allahut si shenjë falënderimi, derisa mendonte për një plan gjigant. Pse të mos vazhdojë marshimin e tij deri në Francën Jugore? Pastaj të pushtojë tërë Evropën, duke ia bashkuar shtetit islam të pafund Francën, Italinë, Gjermaninë dhe Ballkanin. Të pushtojë edhe vetë Konstadinopojën, kryeqytetin e Perandorisë bizantine, e me ushtrinë e tij të kalojë Azinë e Vogël dhe kështu përmes Evropës të arrijë në Damask, kryeqytetin e shtetit emevij.
Po të arrihej kjo ëndërr, do të ndryshonte plotësisht harta e botës dhe e tërë Evropa do të bëhej pjesë e botës islame. Por, halifeja emevij refuzoi propozimin e Musa ibn Nesirit dhe i kërkoi që të forcojë Islamin në tokat e çliruara. Dhe më vonë e thirri edhe Tarik ibn Zijadin që të kthehej në Damask.
Dhe kështu, Spanja (Andaluzia) u bë pjesë e botës islame. Kjo ndodhi në të njëjtën kohë kur ushtritë islame arritën në nënkontinentin indian.
Kryqtarët përjetojnë humbje
Pas kësaj, pasuan humbjet e kryqtarëve në betejën e Zelakës me Jusuf ibn Tashefinin, në të cilën vrau mbretin e Kasteljes, Alfonsin VI. Kjo ndodhi në vitin 1086. Pastaj fitorja e Mensurit në betejën e Erkut, ku u vranë prej armiqve më shumë se 100 mijë, ndërsa u zunë robër me dhjetëra mijë. Spanjollët nuk mund të pajtoheshin me këto humbje të dhimbshme, por dëshironin të hakmerreshin. Por, Mensuri iu shkaktoi humbje të madhe, dhe ua rriti plagën e hapur, duke bërë që të përgatiten për hakmarrje në kohën e duhur.
Halifeja el-Mensur bilah Jakub ibn Jusuf siç cekëm më lart, arriti fitore të madhe kundër spanjollëve në betejën e Erkës, që nuk është më e vogël se ajo e arritur në Zelaka. Kështu, arritën që të rregullojnë problemet e Andaluzisë për një kohë të shkurtër. Por, barra e shtetit të tyre, i cili përfshiu Marokun arab u rëndua. Nuk shkoi shumë kohë kur u mundën në betejën e quajtur Altel, të cilën transmetimet spanjolle e quajnë Las Nafas Di Tuluz. Për këtë betejë, spanjollët kërkuan ndihmë nga vëllezërit e tyre të krishterë në Evropë, thirrje të cilës iu përgjigj një numër i madh i vullnetarëve gjermanë, britanikë e francezë. Kjo betejë konsiderohet si përfundim i sundimit faktik të myslimanëve në Andaluzi dhe shenjë e rënies së kufijve të shtetit islam atje. Si rezultat i përçarjeve të hidhura mes myslimanëve, qytetet më të mëdha islame ranë në duart e mbretërve të krishterë.
Por, si u arrit kjo dhe cilat ishin shkaqet? Spanjollët e kuptuan që mënyra më e mirë për fitimin e luftës ishte sulmi gradual ndaj tokave islame dhe brejtja e tyre pjesë-pjesë, si dhe konfliktet mes mbretërve të Andaluzisë. Ky plan pati sukses të madh në shkatërrimin e shtetit islam në atë pjesë të largët të botës.
Granada guximtare u rezistoi katër mbretërve spanjollë
Dhe, pas gjithë këtyre përmbytjeve shkatërrimtare, u përpoqën shumë të parandalojnë rrezikun nga armiku, por pa sukses. Disa prej tyre shpejtuan në vende të fortifikuara dhe u strehuan aty. Një prej tyre ishte Muhamed ibn Ahmeri, i cili ishte një kalorës trim dhe largpamës. Ky me ushtarët e tij me shpejtësi pushtoi Kalanë e vjetër të Granadës, që quhej Hamraja e vjetër. Formoi një principatë arabe islame dhe e fortifikoi mirë.
Ky njeri me shkathtësitë e tij arriti të formojë një mbretëri, që përfshiu gjithë pjesën jugore të siujdhesës të lumit Vadi i Madh. Në këtë mbretëri erdhën me mijëra myslimanë prej vendeve të cilat i pushtuan spanjollët, duke bartur me vete esencën e civilizimit andaluzian.
Në këtë pjesë të vogël jugore jetoi mbretëria islame e Granadës, e cila vazhdoi t’u rezistojë e vetme katër mbretërve spanjollë deri në vitin 1492.
Shkaqet e shkatërrimit të shtetit
Drita islame vazhdoi të ndriçojë në rrafshinat e Andaluzisë për tetë shekuj me radhë. Në pjesën e parë të saj ishte shumë e përhapur dhe e shkëlqyer, ngase buronte nga një burim i përbashkët dhe shkëlqente me një vigjilencë të plotë. Por, në pjesën e dytë u përhap përçarja. Shteti u nda në shtete të vogla, ku sunduesit e tyre luftonin për pushtet, u dobësuan shpejt dhe bashkëpunonin me armikun. Ndërkohë, Spanja evropiane afrohej, derisa pesë mbretëritë e saj u bashkuan në Mbretërinë e Kasteljes. Ndërsa Spanja islame ndryshoi në saje të përvetësimit të asaj që quhej “Kolona e pestë e arabëve dhe berberëve” derisa nuk mbeti në duart e myslimanëve vetëm Granada.
Pushteti në këtë qytet të mbetur mbeti te familja Benu Ahmer dhe përfundoi me të fundin e tyre, Ebu Abdullahun e vogël, i cili komplotoi kundër babait të tij.
Sulltani Ebu Hasani ishte në kulmin e konfliktit me spanjollët, të cilët e sulmuan nga çdo anë. Nuk pushonte nga një luftë derisa hynte në luftën tjetër dhe as të kthehej prej një çlirimi derisa të përgatitej për çlirim tjetër. Dhe derisa kthehej nga një prej fitoreve të tij ku ishte plagosur, djali i tij Ebu Abdullahu i vogël ia mbylli portat e Granadës, duke mos e lejuar të hyjë në kryeqytetin, shtëpinë dhe te familja e tij. E tillë ishte gjendja në këtë kohë!
Qytetet e mëdha, për të cilat u shkruan vëllime të shumta në historinë e civilizimit arabo-islam, mbetën jashtë nga luftërat kryqtare, të cilat u ndërmorën nga mbretër, prapa të cilëve ishin me mijëra kalorës të veshur me parzmore. Prapa malit Albert me mijëra luftëtarë të tjerë kryqtarë pranuan thirrjen e Papës. Dhe prapa detit, flotat e shteteve italiane të Gjenovës, Bizës dhe Emalkës u ngarkuan me njerëz të etur që të mos u ikë plaçka e luftës. Të gjithë këta së bashku me luftëtarë nga Franca, Britania dhe Gjermania u bashkuan që të përkrahin Ferdinandin me ushtri që arritën horizontin, për të asgjësuar çdo arab e mysliman që gjendej në atë tokë.
Megjithëkëtë, populli i Andaluzisë u mbrojt dhe tregoi heroizëm të paparë. Banorët e Kortobës, Xhejanit, Seviljes, Belnisit dhe Beljarit u mbrojtën dhe nuk u dorëzuan, vetëm pasi që humbën shpresën e fundit për rezistencë.
Ebu Abdullahu i vogël, mbreti i fundit i Granadës nuk e dinte që Ferdinandi V, mbreti i Kasteljes i kishte drejtuar sytë nga Granada, nusja e Andaluzisë dhe vendi i Hamrasë dhe ajo që mbeti nga firdevsi i humbur. Ai u frikësua për veten e pushtetin e tij. Prandaj, e dërgoi te armiku një përfaqësues të tij, që t’ia ndante një pjesë të tokës që do ta sundonte nën emrin dhe nën flamurin e tij. U arrit marrëveshja e padrejtë dhe erdhi momenti i dorëzimit. Por, një grup i kalorësve të Granadës që ishin më të mirët, kanë ruajtur faqe të historisë me emrat e tyre. Në krye të tyre ishin Musa ibn Ebi Gasani, Neim ibn Ridvani, Muhamed ibn Zaidi dhe me mijëra ushtarë tjerë të panjohur që e kundërshtuan dorëzimin, qëndruan, u mbrojtën dhe vdiqën si trima të vërtetë.
Gasani – kalorësi i kalorësve
Musa ibn Ebi Gasani ishte shembull i kalorësisë arabe, e cila mbushi faqe të ndritshme në historinë islame. Ishte i pakrahasueshëm në etikën e shpatës dhe gjuhës dhe trimëritë e tij ishin bisedë e tubimeve në Spanjën islame e të krishterë.
Ibn Ebi Gasani i mllefosur i tha mbretit: “O mbreti i myslimanëve! Thuaj mbretit të krishterëve se myslimani nuk e pranon padrejtësinë, derisa është duke e bartur shpatën. Dhe më shumë preferon të ketë varrin nën rrënojat e Granadës sesa të ketë pallat në kopshtet andaluziane”.
Ebu Abdullahut të vogël, nuk i mbeti tjetër vetëm që të largojë të gjithë zotërinjtë e udhëheqësit dhe të prishë marrëveshjen e të bëjë përgatitjet për mbrojtje. Dhe një ditë, njerëzit panë 80 mijë ushtarë të Kasteljes që u ishin drejtuar Kalasë së Granadës për ta rrethuar. Musau ndau mbrojtjen e qytetit komandantëve tjerë, ndërsa vetë mori udhëheqjen e kalorësisë, të cilin e ndihmonin edhe Muhamed ibn Ebi Zaidi dhe Neim ibn Ridvan. U ndez flaka e luftës. Kalorësia e Gasanit ndërmori sulme të njëpasnjëshme, por më vonë kasteljanët konsoliduan rrethimin e Granadës, shkatërruan gjithë të mbjellat dhe i shtuan përforcimet nga toka e deti. Kur durimi po përfundonte, udhëheqësi i qytetit pa që uria pa dyshim po vinte dhe mbrojtja ishte një ngarkesë, prej të cilës nuk kishte dobi.
Por, Musa Gasani i nxiti me fjalët e tij: “Zemrat duruese të muxhahidëve (luftëtarëve) nuk dinë për pikëllim”.
Pastaj urdhëroi që të hapen portat dhe me batalionin e tij doli që të ndeshej me armikun ballë për ballë. Kalorësve të tij u tha: “Nga Andaluzia nuk ka mbetur asgjë përveç tokës mbi të cilën qëndrojmë. E nëse e humbim, do ta humbim atdheun dhe lirinë”. Pastaj me një sulm të suksesshëm i nxori armiqtë nga qyteti, por ata u kthyen dhe e rrethuan përsëri.
Beteja vazhdoi për ditë të tëra me baticat e zbaticat e saj, derisa ushtarët u lodhën dhe i preku pikëllimi. U rikthyen në qytet sa që nuk mbeti në fushëbetejë askush!
Në mbrëmje, mbreti mblodhi dijetarët, udhëheqësit e komandantët, të cilët e shqyrtuan këtë çështje nga të gjitha aspektet dhe u pajtuan që të dorëzohen.
Aty u ngrit vetëm Musa Gasani, i cili kundërshtoi këtë mendim, nuk u pajtua me dorëzimin si dhe u përpoq që në zemrat e dëshpëruara të ngjallë shpresën. Prandaj tha: “O popull! Mundësitë tona mbrojtëse nuk janë harxhuar akoma. Ende zotërojmë mjete, të cilat e bëjnë të pamundshmen dhe arrijnë mrekulli. Prandaj, të ngjallim te populli shpirtin e sakrificës, t’u japim armë dhe të luftojmë me ata deri që të shkatërrohemi të gjithë. E nëse çdo njëri prej jush nuk e gjen varrin që e fsheh, ai nuk do të humbë nga qielli që e mbulon. Dhe më mirë për ne është të numërojmë ata që kanë luftuar e vdekur, sesa të numërojmë ata që janë dorëzuar!”
Por, oratoria dhe fjalët shpresëdhënëse të Gasanit nuk patën efekt këtë radhë. Të gjithë preferonin dorëzimin.
Kur pa disa komandantë duke dalë për të biseduar me armikun për zbatimin e marrëveshjes, i vloi gjaku dhe tha: “O popull! Mos e mashtroni veten dhe mos mendoni se spanjollët do t’i përmbahen marrëveshjes. Vdekja është ajo që i frikësoheni, por nëse dorëzoheni do ta shihni që qyteti ynë do të shkatërrohet, pasuria jonë do të plaçkitet, gratë tona do të përdhunohen, xhamitë tona do të njollosen, balli do të na përdhoset, trupat tanë do të goditen, gjaku ynë do të rrjedhë, dhe kujtimet tona do të shkatërrohen. Do të shihni tërë këtë, por edhe më tmerrshëm, o ju të cilët e keni mëri vdekjen fisnike, ndërsa unë pasha Allahun nuk do ta shoh!”
Pastaj me shpejtësi doli nga “Salla e Zezë” e pallatit Hamra dhe duke mos çarë kokën për askënd shkoi në shtëpinë e tij. Veshi rrobat, veshi parzmoren, mori armët, hipi në kalë dhe doli nga një prej portave të Granadës, duke depërtuar në ushtrinë armike. Luftoi me ta derisa iu thye shpata në dorë, dhe pastaj ra pa vetëdije, pasi që kishte vrarë një numër të madh të kalorësve spanjollë.
Granada u mbrojt para rënies së saj me një heroizëm të rrallë dhe toka e saj u ujit me gjakun e luftëtarëve trima. Në fushëbetejën e nderit ranë shumë prej kalorësve e banorëve të saj, ndërsa Gasani me shokët e tij shënoi faqe të rralla në histori.
Dhe në një ditë të ftohtë e të mërzitshme të muajit janar të vitit 1492, Ebu Abdullahu i vogël ia dorëzoi çelësat e Hamrasë e kështjellave tjera mbretit Ferdinand, që të hynë kryqtarët në Granadë nga të gjitha portat.
Ebu Abdullahu i vogël u ndal te mali Rejhan që t’ia hedhë shikimin e fundit Granadës, ndërsa spanjollët këtë vend e quajtën “Psherëtima e fundit arabe”. Transmetimet na kujtojnë që nëna e tij Ajsheja pyeti për të. Iu tha që ai po qan. Prandaj tha:
“Qaj si grua mbretërinë e humbur, pasi që nuk e ruajte si burrë”.
Pas dorëzimit gjithmonë pason nënshkrimi i marrëveshjes.
Ne, nuk e tregojmë këtë përveç që të marrim mësim dhe si paralajmërim.
Në marrëveshje shkruante që myslimanët gëzonin të drejtën e adhurimit e banimit dhe se gëzonin liri të plotë në shtëpitë e tyre. Asnjë spanjoll nuk kishte të drejtë të hynte në këto shtëpi, si dhe në Granadë duhej të ktheheshin të gjithë robërit myslimanë nga e gjithë Spanja. Mbreti, mbretëresha dhe ndihmësit e tyre u pajtuan për respektimin e kësaj marrëveshjeje dhe zbatimin e saj.
Por, asgjë nga kjo nuk ndodhi! U realizua ajo që tha kalorësi i kalorësve Musa ibn Ebi Gasani kur refuzoi dorëzimin.
Nuk kaloi kohë e gjatë, kur mbretëresha Izabela nxori një urdhër të neveritshëm drejtuar gjithë myslimanëve në gjithë Andaluzinë, ku ua paraqiste një prej dy zgjidhjeve, ose vdekjen ose pranimin e krishterimit. Që të dyja të hidhura.
Njerëzit, në çdo vend u ngritën kundër këtij vendimi të neveritshëm, ndërsa spanjollët i shkatërruan e i dogjën shtëpitë e xhamitë dhe i detyruan të bëhen të krishterë përmes detyrimit e forcës. Shumë e injoruan këtë, por Kisha nuk i la me kaq. I detyroi të hanë mishin e derrit, të pinë alkoolin, të mblidhen për meshë në kisha, mosbërjen synet e më vonë i vuri para asaj që u quajtën “Gjyqet e Inkuzicionit”. Dhe kjo ishte njëra prej metodave më të tmerrshme për dënim në historinë njerëzore.
Si rezultat i këtyre urdhrave të padrejta u bënë kryengritje të shumta në çdo vend kundër kësaj poshtërsie, por shumë shpejt u shuan me egërsi. E tillë ishte kryengritja e quajtur Xhebal Beshurat, e cila vazhdoi për dy vjet të plota deri që u shtyp me një tmerr të paparë nën sloganin “Jo robëri, por vrasje pa butësi”. U vranë pleqtë, gratë e fëmijët, u dogjën kalorësit në zjarr, dhe iu zu fryma me tym sa që menduan se kishin shtypur çdo zë.
Por të gjitha këto metoda të padrejta nuk i detyruan myslimanët e Andaluzisë të braktisin fenë, gjuhën, kombësinë dhe zakonet e tyre. Ushtruan fshehtazi fenë e tyre dhe ndërtuan xhami të vogla të fshehta brenda shtëpive të tyre, ku mblidheshin dhe falnin namazet. Të rinjve ua mësuan fenë e gjuhën e tyre dhe i edukuan sipas zakoneve fisnike arabe e moralit të lartë islam. Me aq sa kishin mundësi, largoheshin nga ajo që i detyronte Kisha. Priftërinjtë nuk i thërrisnin në shtëpitë e të sëmurëve të tyre, vetëm pasi që vdisnin apo nuk mund të flisnin, që të mos i jepnin mundësi priftit t’u mësonte ndonjë gjë para vdekjes që binte ndesh me parimet islame.
Kur detyroheshin të martoheshin në kishë, ktheheshin në shtëpi dhe martoheshin sipas ligjeve islame.
Mbretërit dhe njerëzit e fesë mendonin se do të asgjësonin çdo gjurmë islame e arabe në Gadishullin e Iberisë pas një gjenerate apo dy. Nëse pagëzimi nuk i bëri të krishterë baballarët, fëmijët do të jenë të tillë. Por, pas kalimit të 100-vjetëve panë që myslimanët ende ishin pasardhës së myslimanëve, siç ishin më parë baballarët dhe gjyshërit e tyre. Prandaj, pranuan dështimin e tyre në asgjësimin e vitalitetit të këtij populli dhe pranuan që nuk arritën asnjë sukses në krishterimin e tyre.
Për këtë, në vitin 1609 vendosën largimin e gjithë atyre që kishin mbetur në Spanjë me prejardhje myslimane pa përjashtim. Këtë e ushtruan me forcë e urrejtje të madhe sa që pretenduan në vitin 1610 se nuk ka mbetur asnjë mysliman në Gadishullin e Iberisë.
Por e vërteta siç e përforcojnë shumë të tjerë ishte që ky fanatizëm spanjoll nuk arriti të nxjerrë nga Andaluzia bazën e shkëlqyer të civilizimit të ndritur islam, të cilin e themeluan dhe e trashëguan atje. Ky civilizim është rezultat i një pune të zellshme e të vazhdueshme që zgjati për tetë shekuj.
Turistë të shumtë, nga vende të ndryshme të botës udhëtojnë sot në Spanjë, ngase dëshirojnë të shohin trashëgiminë e lënë nga myslimanët, e cila ende ekziston duke luftuar zakonet e kohës.
Dhe ajo që është më tragjike e më e dhimbshme për myslimanët është që spanjollët të cilët i persekutuan, e tepruan në mundimin dhe fyerjen e tyre, shumica prej tyre ishin pasardhës të atyre që jetuan me myslimanët. Këta jetuan në shtetin islam të lirë e të nderuar, nga myslimanët patën sjelljen më të mirë e më të drejtë dhe u zhvilluan duke ushtruar të drejtat e tyre në atë mënyrë që nuk u njoh nga asnjë shtet që sundoi në Spanjë para hyrjes së Islamit në Gadishullin e Iberisë, sikurse nuk e njohu as Evropa në atë kohë.
Civilizimi islam në Andaluzi
Çlirimi i Spanjës nga myslimanët ishte fillimi i zhvillimit të civilizimit islam dhe rritja e tij në Evropë. Ky civilizim lulëzoi shumë në aspektin shkencor e letrar si dhe shkencave kur’anore. Evropa arriti një shkallë civilizimi që nuk kishte njohur deri atëherë.
Pas çlirimit, myslimanët treguan një tolerancë fetare e shoqërore me të gjitha grupet që kishin lidhje, sa që njerëzit nga të gjitha vendet arritën në këtë pjesë të shkëlqyer të Evropës për të mësuar për etikën e shkencat e ndryshme.
Antikiteti arabo-islame
Dr. Husejn Muenis në librin e tij “Udhëtimi në Andaluzi” thotë: “Prej veriut të Gadishullit e deri te malet Albert të njohur si Brans
shtrihej Andaluzia. Qytetet e këndshme të cilat i shohim atje, ne jemi të zotët e tyre ndërsa baballarët tanë ndërtuesit e tyre. Larida, Veshkah, Tutileja, Benbeluna e shumë të tjera, të gjitha ishin qytete arabe dhe ende deri në ditët e sotme e ruajnë shpirtin e tyre arab. Gjërat antike që kanë mbetur në të duken si gërmadha që lundrojnë mbi ujë nga një anije gjigante që e lëkundin valët. Megjithëkëtë, ky vend i largët i dashur është afër teje. Jeton me ty dhe në ty.
Dhe vazhdon: T’i lëmë gjërat antike në mendime e dituri. Ky është libër i njohur. Ne kemi shumë dëshmitarë që dëshmojnë këtë duke na ndihmuar të hulumtojmë koleksionet letrare dhe arkivat e shkencës e dritës. Civilizimi andaluzian nuk kufizohet vetëm në kufijtë e Gadishullit të Iberisë, por u shtri edhe më shumë sa që ka përfshirë Marokun arab deri në kufi me Tunisin. Shumë prej porteve marokiene janë të ndërtuara nga andaluzianët si Tatvani, Telmesani, Vehrani, Tunisi dhe Xhezair bin Mezgana, që sot njihet me emrin Xhezair e shumë të tjera. Brenda Marokut, qyteti i Fasit të tregon për kontributin e andaluzianëve në ndërtimin e saj. Meknasi të tregon për rolin arkitektorialm andaluzian. Ndërsa në Shavun e deri në Tatvan gjejmë qytete me formë e shpirt andaluzian, sikur të jenë të gjallë nga të gjallët e Granadës.
Nga ky gadishull, ky civilizim kaloi në gjithë Detin Mesdhe. Këtu, në vendet tona Andaluzia jeton në ndërgjegjen tonë, duke rrahur me gjallëri sikur të ishte vend bashkëkohor arab. Deklaron me fjalë: Vërtet, Andaluzia është anëtar në Ligën e madhe Arabe, anëtar me zë të fuqishëm që kalon shekujt.
Këtij zëri të fuqishëm i takon meritë e madhe në vendin e lartë që ka zënë civilizimi arab në mesin e civilizimeve botërore.
Evropa e cila krenohet para nesh me atë që na ka mësuar në kohën e re, e ul zërin kur kujton që mësuesit tanë andaluzianë i kanë mësuar gjyshërit e tyre në të gjitha universitetet evropiane. Edhe vetë Vatikani nuk harron që një prej papëve ishin nxënës i Kortobës dhe mësuesve të saj.
Nëse letrarët më të njohur evropianë janë katër: Dante, Servantesi, Shekspiri dhe Gëte, dy prej tyre janë nxënës të Andaluzisë arabe. I pari mori nga origjina e komedisë hyjnore, ndërsa i dyti transmetoi kapituj nga Hamid ibn Nehilij. Dhe i katërti Gëte nga ana tjetër është nxënësi ynë dhe përmbledhja e poezive të tij lindore është dëshmitar i qartë për inspirimin e tij nga poezitë tona lindore.
Kjo Andaluzi e pavdekshme nuk jeton vetëm në zemrat e dijetarëve, por gjithashtu në zemrat e gjithë njerëzve. Shpikjet si Biblioteka e Andaluzisë dhe Kafeja e Andaluzisë janë të zakonshme e familjare në çdo vend arab.
Dr. Muenesi e vërteton që vendi i vetëm në botë ku u bashkuan Lindja e Perëndimi me një bashkim të vërtetë ishte Andaluzia.
Aty u rritën pemë arabe që rrënjët i kishin në tokën evropiane, e të cilat nxorën fryte me ngjyrë perëndimore e shije lindore.
Atje të gjithë njerëzit që nga halifeja, ministri, gjykatësi e deri te shitësi e këngëtari flisnin në shtëpi e rrugë gjuhë evropiane, ndërsa lexonin ose shkruanin në gjuhën arabe.
Atje ibn Ruzhdi u mor me shpjegimin e mësimeve të Aristotelit. Pastaj njerëzit i përkthyen shpjegimet e tij në gjuhën latine dhe i lexuan në këtë gjuhë më shumë se sa që i kemi lexuar ne në gjuhën arabe.
Atje nuk mjaftoi vetëm që Lindja e Perëndimi të bashkohen, por u bënë gjë e vetme unike në kapitullin e tyre në histori. Dhe kjo gjë unike në kapitullin e tyre të historisë ende qëndron deri në ditët e sotme. Fytyrat e njerëzve të cilat i takojmë atje nuk janë tjetër veç figura që i sheh rreth teje në vendin tënd arab”.
Autori i librit “Kortoba në historinë islame” shkon më tepër se kjo kur thotë:
“Çlirimi islam i Gadishullit të Iberisë nuk ishte ndodhi prej ndodhive politike apo luftarake, të cilat gjithnjë paraqiteshin vetëm në skenën e jetës, por ky çlirim kristalizoi një ndodhi kulturore të mrekullueshme që i përgatiti njerëzit për zbulimin e shumë të panjohurave, të cilat nuk i njihte mendja më parë. Pastaj e motivoi këtë mendje për hulumtim dhe shpikje, dhe i hapi rrugën që të ecë me planet, hulumtimet e shpikjet e tij që kurrë nuk i ishte mundësuar njeriut një gjë e tillë.
Këtë e dëshmon atë që ka bërë gjenialiteti njerëzor në Spanjën Islame nën patronazhin e halifëve apo sunduesve të shtetit gjatë viteve të pakta kur krahasohet me jetën e gjatë të historisë.
Dhe kështu çlirimet islame përhapën dritën e besimit islam në çdo vend. Shkëlqimi islam u shtri në shkallën më të madhe që mund ta imagjinojë mendja. Pyesim: Pse të mos e kthejmë lavdinë e stërgjyshërve tanë? Me punë e sakrificë, si dhe marrja e shkaqeve të përparimit shkencor e civilizues në mënyrë që të mos bëhemi umet që ka histori, por që nuk ka të tashme.
Dëshmitarët e madhështisë së civilizimit islam
Dhe pas kalimit të atyre viteve të gjata pas rënies së Granadës, gati se nuk gjejmë sot diçka që na zbulon të kaluarën, përveç Kalasë së Hamrasë, e cila i kaloi tërë ato kohëra sikur të jeton në buzë të historisë, duke mos ndikuar në të ndodhitë e as të veprojë koha. E kush nga ne nuk ka dëgjuar për kalatë e Hamrasë?
Ndërsa sot, në qytetin e Granadës depërtojnë në të rrugët e gjëra dhe ngrihen në të minaret e larta.
Dhe ajo që e tërheq vëmendjen e një turisti arab janë sloganet në mure që shprehin solidaritetin e banorëve të qytetit dhe popullit spanjoll në përgjithësi me çështjen kryesore arabe, çështjen palestineze. Në mure të ndryshme janë shkruar sloganet si “Solidarizohemi me popullin palestinez dhe rroftë lufta e popullit palestinez”. Gjithashtu gjenden edhe slogane tjera për solidarizimin me Nikaraguan, Kilin, si dhe slogane të shumta kundër pranisë së bazave amerikane në Spanjë. Afër këtyre sloganeve, në afërsi të kështjellës së Hamrasë gjenden fjalët e një lypësi të verbër: “Beso, se nuk ka gjë më irrituese në jetë sesa të jesh i verbër në Granadë”.
Por, kur na bie ndërmend e kaluara e largët dhe civilizimi islam, që kanë provuar t’i fshehin përmes deformimeve, atëherë gjithsesi duhet të largohemi nga qendra e qytetit modern të ngjeshur dhe të shkojmë te kopshtet e saj në pjesën veriore që njihet me emrin “Pushimi i Bajazinit”, i cili i ka ruajtur shtëpitë e tij të vogla me mure të trasha dhe rrugica të ngushta e të pastra. Të gjitha shtëpitë atje janë të ndërtuara sipas stilit arab. Shoqëria ende është “andaluziane”. Nuk ka dallim mes të pasurit dhe fqinjit të tij të varfër, që të gjithë janë vëllezër të barabartë siç ishin në kohën e arabëve. Me një fjalë lagjja e quajtur “Bajazin” ende është arabe. Në atë lagje të vjetër mund të ndalemi te e kaluara me të gjitha kujtimet e vjetra islame të dashura për vete dhe të cilat kanë mbetur gjatë kohës dëshmitar i madhështisë të civilizimit islam. Atëherë, na prek zilia e pendimi për neglizhencën tonë ndaj kësaj pasurie historike të çmueshme që na doli nga duart.
Në mes të xhamisë së Kortobës ndërtuan kishë dhe emrin e saj e ndërruan në katedrale
Kur flasim për antikitetin kulturor islam në Gadishullin e Iberisë, xhamia e Kortobës na bie së pari ndërmend. Padyshim se kjo xhami është puna më e madhe arkitektonike që e kanë bërë myslimanët si në Lindje ashtu edhe në Perëndim. Mbuloja e xhamisë është 4868 m2, ndërsa sipërfaqja e xhamisë është 12189 m2. Kjo xhami është e mbuluar me një mori shtyllash që kanë mbetur edhe sot dhe numri i tyre kalon 1200. Ajo është mrekullia e artit islam në Andaluzi.
Gjenialiteti arkitektonik qartësohet nëse shikojmë me kujdes se si arkitekti e ka bartur mbulojën, lartësia e të cilit arrin deri në 9 metra mbi një shtyllë të gjatë, largësia e njërës prej tyre nuk shkon më shumë se 25 centimetra.
Arkitektit të njohur Nortedramit i është nevojitur një shtyllë guri në hapësirë për çdo njërën prej tyre deri në katër metra, që të ndërton një kulm të ngjashëm.
Por, këtë pasuri të vjetër islame e kemi neglizhuar. Të tjerët kanë bërë atë që kanë bërë. Në mes të saj kanë ndërtuar kishë, minaret e saj i kanë shndërruar në kulla për zile, ndërsa emrin e saj prej xhamisë e ndryshuan në katedrale.
U zemëruam e bërtitëm duke e ditur se ne jemi përgjegjës për atë që na gjeti.
Përmirësimi i figurës së Islamit brenda Spanjës
Myslimanët, sot në Spanjë jetojnë në qytetet e mëdha si në Granadë, Sevilje, Malakë dhe Kortobë. Me gjithë numrin e vogël të tyre (afër 200 mijë) në krahasim me numrin e popullsisë spanjolle afërisht 40-milionëshe, myslimanët po përpiqen të përmirësojnë figurën e Islamit në sytë e popullsisë vendase, pasi që u prish kjo figurë te shumica e popullsisë. Kjo ndodhi veçanërisht pasi që spanjollët dëbuan nipërit e myslimanëve vendas të Andaluzisë nga vendi, siç përmendëm më lart.
Myslimanët me një durim të madh përpiqen të zgjojnë interesimin e spanjollëve për fenë islame, sepse kushtet e Islamit në Spanjë dallojnë më shumë nga çdo vend tjetër evropian. Myslimanët në çdo shtet evropian mund ta paraqesin fenë islame, njoftimin me të dhe thirrjen për të duke e konsideruar si fe të re për popullsinë vendase, ndërsa në Spanjë gjendja ndryshon plotësisht. Me gjithë ndjeshmërinë e madhe kundër Islamit (kjo për shkak të sundimit të Andaluzisë dhe historisë së tyre plot me çlirime islame e humbjeve të vazhdueshme që ua shkaktuan spanjollëve, si dhe rolit të rrezikshëm të cilin e luajtën misionarët në prishjen e figurës së Islamit te popullsia vendase), ndryshimi i disa mendjeve fanatike kundër Islamit është bërë çështje e vështirë që i lufton myslimanët. Por, me durim e tolerancë përmes argumentimit, këshillës së mirë dhe sjelljes shembullore, do të ngjallet përsëri Islami në zemrat e spanjollëve.
E vërteta është që fanatizmi i spanjollëve katolikë në të kaluarën kundër feve ka përfshirë shumicën e feve që janë paraqitur në tokën spanjolle. Por, kjo mostolerancë fetare nuk i ka penguar që të vlerësojnë disa shpikje në mendim, dituri dhe artin arabo-islam, siç u ka mundësuar shoqërimi i gjatë me shtetin islam, njohja e antikitetit islam dhe përfitimi prej tij në të gjitha fushat e jetës së tyre shkencore, mendore dhe arkitektonike.
Sevilja, nusja e Andaluzisë
Nëse kthehemi te Sevilja, nusja e Andaluzisë (siç e pëlqejnë ta quajnë disa) sikur e ndjejmë se si ka qenë në kohën e arabëve, në kohën kur ka qenë qytet i artit, bukurisë e muzikës, vendtakim i poetëve, këngëtarëve e artistëve. Për të Benu Ubadi shkroi poezinë më të mirë e më të ëmbël. Netët e tyre të gjata i kalonin në vende poetike, ndërsa vdekja iu shfaqej në mëngjes e mbrëmje duke i zënë njerëzit e tyre. Megjithëkëtë, gjenin kohë për të rregulluar poezinë. Dëshmi më e mirë për këtë është adresimi ndaj njëri-tjetrit. Sa që edhe letrat e tyre drejtuar armiqve ishin poezi!
Në sheshin e fitores “Triumfo” e rreth tij bashkohen Kalaja e Seviljes, minarja Hajralda, arkiva perëndimore e Hindit, afër saj Kalaja e Platos, kisha Salvador, kulla e arit, lagjja “Santa Krut”, Kisha Katedrale.
Madhësia e kësaj kishe nuk mund të paramendohet. Ajo është një pjesë e gjerë prej guri që përfaqëson zemrën e gjithë qytetit. Ngado që kthehesh e ke përpara dhe çdo gjë brenda saj është e zbukuruar me ar të vërtetë.
Shtrohet pyetja: Pse e kanë ndërtuar këtë ndërtesë gjigante? Shkaku: Me këtë kanë dashur fshehjen e çdo gjurme të xhamisë së Seviljes, motër e xhamisë madhështore të Kortobës.
Po të dëshiroja do të thosha: Kjo kishë gjigante rëndon mbi rrënojat e një xhamie madhështore, bukuria e madhështia e së cilës nuk është më e paktë se e xhamisë së Kortobës. Po të mbetej do të ishte veçori e arkitekturës në gjithë historinë e saj.
Por, nga xhamia nuk ka mbetur asgjë përveç bukurisë së minares, e cila sot është kullë e kishës!
Ndërsa Seviljen sot, e gjejmë të mbushur me banorë, zakonet e të cilëve u ngjajnë atyre arabe. Myslimanët e Seviljes dallohen, ngase ushtrojnë jetë dhe punë islame më shumë. Qendrat islame në përgjithësi luajnë një rol të rëndësishëm në jetën e myslimanëve, ku marrin mësime nga feja e shkencat kur’anore, si dhe aty gjenden anekse të veçanta për myslimanët e rastit apo për ata të cilët dëshirojnë të qëndrojnë për një kohë të shkurtër në Spanjë. Këto qendra kujdesen për nxënësit myslimanë, të cilët mësojnë në universitete, institute apo për specializime të ndryshme. Myslimanët përpiqen të përfitojnë nga këta nxënës, duke u miqësuar me ta që të njohin më shumë Islamin, veçanërisht prej atyre që janë të ditur në fe. Prej tyre kanë zgjedhur imam të xhamive dhe mësues për mësime fetare e të gjuhës arabe. Vërtet, ata kanë nevojë të madhe për thirrës e dijetarë, që të mësojnë prej tyre Islamin e vërtetë, pa deformime e shtrembërime.
Islami si fe, nuk mësohet në shkollat spanjolle, por mësohet historia islame në Spanjë, e atë në mospajtim të plotë me të vërtetat historike. Prandaj, është domosdoshmëri për myslimanët të kërkojnë burime tjera më të përpikta e më të vërteta për ta njohur të vërtetën e historisë islame, drejtësinë e tolerancën e tij dhe origjinalitetin e vlerave të tij njerëzore.
Për shkak të këtyre burimeve të pakta në gjuhën spanjolle, nuk kanë zgjidhje tjetër përveç që t’i lexojnë në gjuhën franceze e angleze dhe të kthehen te burimet që janë shkruar në këto dy gjuhë. Kjo është çështje shumë brengosëse, ngase shumica e myslimanëve nuk i njohin mirë këto dy gjuhë. Prandaj, kanë filluar t’i rregullojnë mësimet e gjuhës arabe e ato fetare për fëmijët e tyre që të mos kenë të njëjtin problem kur të rriten. Gjithashtu, përpiqen të importojnë librat islame përmes qendrave islame.
Problem tjetër është mungesa e librave që flasin për parimet islame dhe mësimin e fillestarëve. Në përgjithësi, gjenden libra që u drejtohen myslimanëve, të cilët kanë lindur e janë rritur në Islam.
E tërë kjo po ndodh në vendet ku Islami një ditë prej ditëve ishte fe zyrtare. Kjo po ndodh në qytetin si Granada, në të cilin janë lindur dijetarët më të njohur myslimanë si: Ebi Mervan ibn Zehr, dijetari i njohur i fundit i mjekësisë pas Razit dhe ibn Sinas, i cili në kohën e tij arriti një përparim të madh në shkencat mjekësore. Myslimanët i perfeksionuan operacionet e rrezikshme, si operacioni i syrit me gjilpërë precize. Ky përparim shkencor erdhi si rezultat i mbështetjes së tyre në eksperiment e mendje për shpjegimin e sëmundjeve dhe zbulimin e ilaçeve. Ndërsa, evropianët vazhduan të shpjegojnë epideminë për një kohë të gjatë me analiza të brishta e me mitet e magjisë, derisa librat arabe filluan të depërtojnë te ta në shekullin XI përmes përkthimeve. Kështu, Evropa mori nga myslimanët shkencat mendore e humane. U përkthyen librat e Razit e ibn Sinas në gjuhën latine, të cilat u bënë librat e burimet më të rëndësishme në universitetet evropiane.
Kortoba, në përgjithësi luajti një rol të rëndësishëm në këtë fushë si qendër e rrezatimit për çdo lloj diturie dhe civilizimi islam, që u bart pastaj te qytetet e fshatrat tjera spanjolle.
Ende para nesh qëndrojnë Madridi, Malaka, Toledo e qytete tjera. Biseda zgjat dhe për të do të duhen faqe të shumta, por mjafton thënia: Gjurmët e Islamit e myslimanëve në të, që të gjitha tregojnë për të kaluarën e ndritshme të Islamit. Por, këto gjurmë konsiderohen prej elementeve më të rëndësishme për joshjen turistike, ku Spanjën për një vit e vizitojnë 54 milionë turistë, që është më shumë se numri i popullsisë që arrin deri në 40 milionë banorë. Të ardhurat e vitit të kaluar nga turizmi që arritën në 16.7 miliardë dollarë arritën të mbulojnë deficitin tregtar, i cili arriti në 15.9 miliardë dollarë.
Islami ende jeton në Spanjë
Armiqtë e civilizimit islam bënë atë që bënë. Myslimanët dolën nga Andaluzia para pesë shekujve, por atje mbeti Islami. Nuk arritën të nxirrnin nga Andaluzia bazën e civilizimit islam e artet e tij, por mbetën të gjalla e të qëndrueshme në atë tokë, në kujtimet arabe e në imagjinatën e gjithë njerëzimit. Dëshmitarë që myslimanët ishin ndërtues të një civilizimi të madh, që historia nuk njohu të tillë.
Andaluzia nuk mund të humbet, nëse e kujtojmë mësimin, përfitojmë nga përvoja dhe mësojmë se si u shpërbë. Nëse e kuptojmë këtë, mund të kthejmë shpirtin e Islamit e tolerancën e tij në atë vend.
Edukata Islame 79
