nga Nuredin Nazarko
Në këtë gjysmëhark kohor kemi dy periudha të zhvillimeve të shekullarizimit, me intensitet të ndryshueshëm, periudhën e regjimit monist 1944-1991 dhe periudha e zhvillimeve demokratike pas vitit 1991. Duke iu referuar tipologjisë së shekullarizimit te “Secularism and Secularity: Contemporary International Perspectives” (p. 8), ecuria e këtij procesi për Shqipërinë do të paraqitej si më poshtë:
1912 shekullarizëm i butë
1944 shekullarizëm i fortë = ateizëm
1991 shekullarizëm i butë
Terminologjikisht dhe për nga modaliteti i realizimit të qëllimit të tyre, ateizmi dhe shekullarizmi shfaqen si të ndryshëm, vis-a-vis me njëri-tjetrin. Substancialisht kërkojnë të njëjtën gjë, kanë të njëjtin qëllim: orientimin e njeriut drejt materializmit shkencor për realizimin e parajsës tokësore, natyrisht jo të përjetshme. Prandaj një shekullarizëm i fortë, ekstrem, duke kërkuar heqjen e tërësishme të Fuqisë së Epërme nga skena e jetës njerëzore, nga influenca në jetën publike dhe influencë gjithnjë e më të dobët në jetën individuale deri në çinfluencimin e plotë, nuk do të kishte më dallim nga ateizmi.
Aty nga fundi i nëntorit, në vitin 1944, pas tërheqjes përfundimtare të trupave naziste nga Shqipëria, PKSH si udhëheqëse e vetme e LANÇ-it, i gëzohej tashmë karriges së pushtetit. De jurepushteti i saj monist mori fund në pranverën e vitit 1991. Përgjatë kësaj periudhe procesi shekullarizues eci gradualisht, me fuqizimin gjithmonë në rritje të trysnisë ateiste mbi shoqërinë shqiptare, që shënoi kulminacionin në vitin 1967 me ndalimin ligjërisht të ushtrimit të besimit fetar, duke e kthyer Shqipërinë zyrtarisht në të vetmin vend në botë ateist, sui generis. Shkakësia e ateizimit të Shqipërisë ishte zbatimi konsekuent i ideologjisë marksiste-leniniste, me frymë përjashtuese, antagoniste dhe të papajtueshme me besimet fetare dhe çdo ideologji tjetër.
Pas çlirimit, para udhëheqjes së re të vendit ekzistonte një gamë e gjerë problemesh, që kërkonin zgjidhje. Për zgjidhjen e problemeve të trashëguara nga regjimi i perënduar tashmë i A. Zogut edhe nga periudha e luftës, forca e re politike drejtuese e shtetit synonte realizimin e objektivave politikë (konsolidimin e një pushtetit politik, duke eliminuar kundërrevolucionarët e brendshëm apo të jashtëm, e duke forcuar rendin e sigurinë brenda vendit), ekonomikë (rindërtimin ekonomik të vendit, duke ruajtur pavarësinë politike, jo më me orientim drejt Italisë, por fillimisht drejt Jugosllavisë, më pas drejt BS, më pas drejt Kinës dhe në fund drejt forcave tona: reforma agrare, rishpërndarja e të ardhurave nëpërmjet rekuizimeve dhe sekuestrimeve të pasurisë së shtresave të pasura), ideologjikë (luftë konsekuente kundër çdo besimi fetar dhe çdo ideologjie të huaj, deri në mbrujtjen e plotë të popullit me marksizëm-leninizëm). Por si do të realizohej ideali i shoqërisë ateiste në kushtet e Shqipërisë, ku “në regjistrimin e vitit 1945 pyetjes për përkatësinë fetare 72, 8 % e popullsisë iu përgjigj se ishin myslimanë, duke e bërë Shqipërinë të vetmin vend në Evropë me shumicë dërmuese myslimane, 17, 1 % e popullsisë shënuan fenë ortodokse shqiptare, kurse 10, 1 % fenë katolike.”[1] Nga të dhënat e regjistrimit del se fetaria e popullit shqiptar shënonte nivelin 100 %. Fakti që 100 % u deklaruan si fetarë duket mjaft interesant, kur nga kjo shoqëri e fetarizuar kompaktësisht, do të shfaqeshin ata që do të punonin për hedhjen e besimit fetar në koshin e historisë. Fakti që as udhëheqja e lartë komuniste deklarativisht nuk shprehu përkatësinë e saj ateiste, dëshmon se në mendjet e ateisto-komunistëve shqiptarë ishte përpunuar një strategji e përshkallëzuar në luftën kundër besimeve fetare në vend. PKSH nuk mund ta anashkalonte këtë fakt dhe të shfaqej hapur me ateizmin e saj qysh në çastet e para të “triumfit” ndaj pushtuesve dhe kundërshtarëve politikë, BK dhe LL. Në rast se do të shfaqej hapur me ateizmin e saj, do të kishte rrezikuar reputacionin e saj, duke sjellë reagime kundërshtuese të masës së njerëzve për të cilët ideja e të jetuarit pa Zot ishte e pakonceptueshme dhe e paperceptueshme. Për të shkelur dhe trasuar këtë rrugë të vështirë, PKSH kishte vepruar me hipokrizi qysh në periudhën e luftës, kur kishte deklaruar bashkimin e popullit shqiptar pa dallim feje e krahine në luftë kundër okupatorit. Edhe në botimet e pasçlirimit figurat fetare që suportuan PKSH gjatë LANÇ, u cilësuan si luftëtarë të mëdhenj të lirisë. Ata klerikë që nuk u përfshinë në përkrahje të PKSH për shkak të ateizmit të ideologjisë që përfaqësonte, u damkosën si tradhtarë e armiq të popullit. Fshehja e qëllimit të vërtetë të PKSH për antifetarizmin e saj, ishte pikënisja dhe çelësi i suksesit në strategjinë perfide e djallëzore, për luftën pa kompromis kundër besimeve fetare. Mbrujtja me ideologjinë marksiste-leniniste, do të realizohej duke marrë një sërë masash për goditjen e mendimeve ndryshe dhe të të ashtuquajturit obskurantizëm fetar, i përfaqësuar nga kleri dhe institucionet respektive të besimeve fetare në Shqipëri. Realizimi i objektivave të përmendur ishte i ndërlidhur me gjithsecilin objektiv, për të realizuar ndërtimin e Shqipërisë komuniste si qëllim i fundmë i PKSH.
Reforma agrare
Një nga çështjet që ka shqetësuar jo vetëm shtetet komuniste është reforma agrare. Për PKSH çështja e rishpërndarjes së tokës ishte mjaft shqetësuese dhe kërkonte zgjidhje të menjëhershme. Në vitet 1945-46 u realizua reforma agrare, e cila shërbeu si trampolinë mjaft efikase drejt ujërave të kolektivizimit dhe zhdukjes së pronës private e privatizimit. Kjo reformë i shërbeu udhëheqjes komuniste për të përmbushur premtimin e saj përkundrejt fshatarëve; për t’i pajisur me tokë dhe për të goditur nga ana tjetër bazën ekonomike të pronarëve të mëdhenj të tokave dhe të komuniteteve fetare. Pjesa më e rëndësishme e ligjit të reformës agrare të 29 gushtit 1945 ishte se “toka nuk mund të jepej me qira dhe as të shitej.”[2] Zotërimi i tapive të tokave për shumicën e fshatarëve ishte realizimi i ëndrrës së tyre për të qenë pronar toke. Por në këto çaste ekzaltimi dhe euforie, ata nuk mundën të kuptonin se këto tapi ishin një hap i madh strategjik i PKSH, për t’u çliruar nga ndonjë reagim “negativ” i masës së gjerë përkundrejt politikave zyrtare dhe për të fituar simpatinë e tyre në të njëjtën kohë; për t’u treguar që ne mbajmë premtimet tona: ju duhet të na besoni ne dhe vijës që ndjekim. Duke përfituar simpatinë e shumicës së popullit, i kishin duart e lira për t’u angazhuar në shtypjen e kryengritjeve anti-PKSH, të pasçlirimit. Fshatarët nuk mundën ta kuptonin se këto tapi ishin thjesht karta bixhozi, që udhëheqja komuniste mund t’i luante sipas nevojave të lojës. Ky ligj nuk i shndërronte fshatarët në pronarë tokash, por thjesht në përdorues, përderisa nuk lejohej asnjëfarë tjetërsimi. Me këtë ligj pronari i vërtetë i tokës ishte shteti. Realizimi i reformës agrare “bëri shpronësimin e pjesshëm edhe të 480 enteve fetare.”[3] Sipërfaqja tokësore e pasreformës agrare, për të gjithë pronarët pak nga pak po tkurrej, derisa më 1970 shteti ishte pronar i saj de jure dhe de facto. Shpronësimi i bërë në kuadrin e reformës agrare nuk të krijonte përshtypjen për konspiracion ndaj komuniteteve fetare dhe ishte një kamuflim perfid. Goditja e bazës ekonomike të komuniteteve fetare nëpërmjet shpronësimit, ishte mjaft e rëndë, pasi u ndërpreu atyre vetëfinancimin, për të mbajtur në këmbë strukturën organizative. Në të njëjtën kohë këto komunitete nuk mund të merrnin as ndihma financiare nga jashtë. Këto masa të ashpra synonin goditjen e fuqisë ekonomike të komuniteteve fetare dhe vendosjen e tyre nën varësinë e financimeve shtetërore, të cilat do të tkurreshin ngadalë deri në mbylljen e tyre në vitin 1967, i cilësuar si viti më i lavdishëm.
Reforma ligjore
Duke pranuar dhe mosanashkaluar realitetin fetar të Shqipërisë, udhëheqja komuniste do të ndërmerrte hapa konkretë ligjorë për goditjen ndaj klerit dhe institucioneve fetare. Edhe në këto nisma ligjore antifetare strategjia djallëzore dha rezultatet e saj. Qysh “më 29 nëntor 1944, të nesërmen e ditës tradicionale të pavarësisë së Shqipërisë, Enver Hoxha me kolegët e tij morën pjesë në një shërbesë fetare për falënderimin e Perëndisë për çlirimin përfundimtar të vendit.”[4]Pjesëmarrja në këtë shërbesë fetare krijoi përshtypjen se udhëheqja e re e vendit nuk kishte ndonjë mëri të veçantë ndaj fesë edhe pse mjaft klerikë e atdhetarë, kishin propaganduar qysh në regjimin e Zogut dhe gjatë luftës antifetarizmin e doktrinës komuniste. Në kushtetutën e vitit 1946 dhe versionin e saj të ripunuar më 1950, garantoheshin me ligj liritë dhe të drejtat e njeriut, prona private krahas asaj kolektive dhe shtetërore, zgjedhjet e lira dhe të fshehta (ishin nonsens për shkak se nuk kishte pluralizëm), liria e shtypit dhe fjalës, barazia e burrit dhe gruas, liria e ndërgjegjes dhe e garantimit me ligj e ushtrimit të besimit fetar, ndarja e fesë nga shteti, si dhe aksioma e çdo pushteti njerëzor: pushteti buron nga populli. Struktura përmbajtjesore e kushtetutës të krijonte përshtypjen se në Shqipëri po ngrihej një shtet demokratik, i lirë dhe i pavarur. Prakticiteti i mëvonshëm do të shërbente si tregues, qartësisht i lexueshëm, i demagogjisë eufemistike të autoriteteve qeverisëse dhe se këto parime do të ishin të përkohshme. Regjimi komunist mori masa për të riorganizuar komunitetet fetare në vend, për të ndërprerë lidhjet e tyre qoftë edhe shpirtërore me qendrat fetare respektive jashtë shtetit. Në shërbim të këtij qëllimi “më 26 janar 1949 regjimi nxori dekretin nr. 743, “Mbi Bashkësitë Fetare”. Dekreti riafirmoi garancitë kushtetuese për lirinë e fesë, parashikoi dënime kundër cilitdo që kufizonte ushtrimin e lirë të besimit, ose nxiste urrejtjen fetare. Por me qëllim që të funksiononin lirisht, çdo bashkësi fetare duhej të rishikonte kartën ose statutin e vet duke e përshtatur atë me 35 nenet e dekretit dhe pastaj ta paraqiste atë në Këshillin e Ministrave, për miratim brenda tre muajsh. Krerët e zgjedhur të bashkësive, rregulloret, buxhetet, botimet e madje edhe “vulat e shenjat simbolike”, duhej të miratoheshin të gjitha nga Këshilli i Ministrave.”[5] Ky dekret i nënshtronte përfundimisht komunitetet fetare ndaj qeverisë komuniste, me koperturë demokratike. Trendi i kontrollit krejtësor të çdo veprimtarie brenda komuniteteve fetare lexohet qartësisht. Komunitetet fetare duhej që çdo veprim qoftë edhe i detajshëm siç është logoja e tyre duhej ta pranonin ligjërisht, vetëm pasi për to të ishte rakorduar kabineti i ekzekutivit. Ky dekret kontrakditor në vetvete, pasi nuk synonte ushtrimin e lirë të besimit fetar, iu hoqi komuniteteve fetare de facto lirinë e të vepruarit, pa miratimin e ekzekutivit. Kjo gjendje do të vazhdonte deri në vitin 1967, kur pushteti komunist e gjykoi situatën të përshtatshme për të ndërmarrë goditjen vendimtare ligjore ndaj komuniteteve fetare. Nisma “u frymëzua” nga veprimi i maturantëve dhe stafit pedagogjik të shkollës së mesme “Naim Frashëri” në Durrës, të cilët “spontanisht” atakuan institucionet fetare në qytetin e Durrësit, duke ia nënshtruar vandalizmit të njeriut të ri, të mbrujtur e të farkëtuar në kudhrën marksiste-leniniste. Kështu “më 19 nëntor 1967, regjimi nxori dekretin famëkeq nr. 4337 me titull ‘Mbi abrogimin e disa dekreteve’. Ai anuloi ‘menjëherë’ një sërë dekretesh të viteve 1949-1951, të cilët legalizonin kartat e rishikuara të katër komuniteteve fetare shqiptare. Gjithashtu ndalonte të gjitha ritet fetare dhe parashikonte dënime të rënda për të gjithë shkelësit.”[6] Ky dekret u konsiderua nga autoritetet ligjvënëse dhe ligjzbatuese si akt i shprehjes së dëshirës së popullit. Ky vit do të ishte pikënisja e një lufte gjithmonë e më të ashpër kundër besimeve fetare, që edhe pse u ndaluan ligjërisht, nuk do të thoshte se influenca e tyre perëndoi. U miratuan edhe dekrete të tjerë që synonin zhdukjen e çdo gjurme fetare apo me rrënjë te feja. “Në shtator 1975 qeveria miratoi gjithashtu dekretin nr. 225, i cili kërkonte ndryshimin e emrave gjeografikë, me përmbajtje fetare. Këshilli i Ministrave botoi në gazetën zyrtare të 11 nëntorit 1975 dekretin e tij famëkeq nr. 5354. Në të urdhërohej që të gjithë qytetarët, emrat e të cilëve nuk përputheshin me normat politike, ideologjike dhe morale të shtetit, duhej t’i ndërronin ata brenda vitit 1976.”[7] Pavarësisht deklarimeve këto dekrete nuk gjetën zbatim të plotë në terren, edhe pse u hartua një libër i posaçëm ku mund të gjeje emrin e përshtatshëm për pasardhësin/sen. Të gjitha ndryshimet ligjore për të gjunjëzuar fenë në hapësirën e kufijve politikë të shtetit shqiptar, u sanksionuan edhe në ligjin themelor të shtetit, në kushtetutën e vitit 1976. “Neni 37 theksonte aspektin antifetar të regjimit: Shteti nuk njeh asnjë lloj feje dhe mbështet propagandën ateiste, që synon ngulitjen e botëkuptimit materialist shkencor te njerëzit.”[8] Kështu u sanksionua formalisht ajo që kishte iniciuar 9 vjet më parë, që de facto ishte rezultat i punës këmbëngulëse dhe permanente e njëpushtetit.
Edukimi ateisto-shkencor[9]
Regjimi komunist i kushtoi vëmendje të veçantë edukimit ateisto-shkencor nëpërmjet arsimit, jo thjesht për të luftuar analfabetizmin e trashëguar, por edhe për të prodhuar kuadrot e nevojshëm për administratën dhe punëtorë të kualifikuar që do t’i shërbenin industrializimit të vendit e vendosjes mbi baza shkencore të çdo fushe prodhimi. Arsimimi u karakterizua fund e krye nga përshkimi i ideologjisë marksiste-leniniste dhe politizimi i tejskajshëm. Formimi i njeriut të ri që patjetërsueshmërisht do të kalitej në kudhrën e mësimeve marksiste-leniniste, kërkonte që njeriu të çlirohej nga prangat e obskurantizmit fetar dhe të shkëputej përfundimisht nga bota e vjetruar, e shkaktuar nga feja. Në këtë proces rolin bazik do ta luante institucioni i arsimit me të gjithë hallkat e tij, duke u cilësuar si leva kryesore në edukimin ateisto-shkencor, dhe që de facto i tillë ishte. Qysh në vitet e para të pasçlirimit tendenca edukuese me ideologjinë marksiste-leniniste, synonte që të kufizonte vazhdimisht rolin e institucioneve fetare në procesin edukativ, përfshi dhe shkollat që administroheshin nga komunitetet fetare. Autoritetet shtetërore deklaruan se i vetmi autoritet që ishte përgjegjës për edukimin e fëmijëve dhe të brezit të ri ishte Partia. Në këtë mënyrë përjashtoheshin kategorikisht komunitetet fetare nga procesi i edukimit dhe i formimit. “Në vitin 1946 Ministria e Arsimit deklaroi se reforma arsimore e atij viti do t’i kundërvihej mësimit të fesë edhe në kisha e xhami.”[10] Një vit më vonë më 1947 Partia porosiste sektorin e arsimit të organizonte edhe ‘propagandën antifetare në shkolla e kudo’ edhe luftën kundër fanatizmit e zakoneve të këqija.”[11] Këto direktiva synonin që rrezja e influencës së komuniteteve fetare të vinte duke u kufizuar jo vetëm në jetën publike, por edhe atë të institucioneve të kultit. Ky trend duket qartë edhe në synimin për të ndalur mësimin e fesë edhe brenda objekteve të kultit, çka do të thoshte kontroll krejtësor deri në qelizën e fundme të çdo komuniteti fetar. Gradualisht do të vinte edhe vdekja e institucioneve fetare; vdekja e tyre kulturore e shpirtërore më së pari, si rezultat i çjetësimit të parimeve metafizike njerëzore dhe trysnisë së vazhdueshme të autoriteteve qeverisëse. Këto masa shkaktuan braktisjen e dalëngadalëshme të xhamive e kishave, saqë, përpara se të ndalohej me ligj ushtrimi i besimit fetar, nuk do të gjeje njerëz për të drejtuar ritualet apo një numër të pakët frekuentuesish, kryesisht jo të rinj. Boshllëku ideor i krijuar nga tkurrja permanente e besimeve fetare, u zëvendësua nga ideologjia marksiste-leniniste, si i vetmi kriter absolut i vlerësimit të ngjarjeve dhe fenomeneve në përditshmërinë jetësore. Edukimi permanent me ideologjinë marksiste-leniniste, që përshkonte gjithë hallkat e sistemit arsimor e më gjerë, shërbente për indoktrinimin ideologjik të rinisë dhe masave popullore. Si rezultat i këtij procesi u hodhën bazat për formimin e njeriut të ri, i çliruar nga prangat e opiumit fetar, që busull orientimi kishte mësimet e vijës së drejtë të partisë. Indoktrinimi ideologjik nëpërmjet gjithë arsenalit të mjeteve edukuese e propagandistike, që i paraqitnin besimet fetare si kutia e Pandorës, jo vetëm për shqiptarët, por edhe në botë, produktuan revolucionin “spontan”, deus ex machina, të rinisë dhe masave të vitit 1967. Nuk ishte e rastit që luftën antifetare, e nisur nga strukturat shtetërore zyrtarisht, qysh me çlirimin e vendit, nën hijen e kamuflimit, e iniciuan pikërisht maturantët e “Naim Frashëri”-t në Durrës. Ky ishte brezi i ri i edukuar qysh në lindje me parimet ateisto-komuniste, që ngazëlleu udhëheqjen komuniste dhe u forcoi bindjen se tashmë ishin pjekur kushtet për të ndaluar ushtrimin e besimeve fetare, realizuar me dekretin 4337. Krahas arsimit, bosht qendror i edukatës ateisto-komuniste, si leva të këtij edukimi shërbyen edhe letërsia, kinematografia, arti dhe teatri, të vendosura nën suzerenitetin e realizmit socialist. Nëpërmjet lëvizjes së këtyre levave, jehonizohej e kaluara historike e popullit shqiptar, ku masat popullore paraqiteshin si ruajtëse të vlerave më të arrira dhe përçuese të progresit ndër shekuj. Edhe PKSH, më vonë PPSH, propagandonte vazhdimisht se ishte parti e masave, propagandë më një frymë të theksuar antielitare. Hermeneutizmi vinte përputhshmërisht me parimet marksiste-leniniste që e konsideronin proletariatin pararojë e ndryshimeve progresiste në shoqërinë njerëzore. Lavdëroheshin punëtorët, fshatarët, kuadrot që jepnin shembullin e tyre vetjak si komunistë të devotshëm, në frontin e punës ku kishte nevojë Atdheu. Puna pranë klasës punëtore shërbente gjithashtu edhe si masë riedukimi për ata që “lajthisnin” nga vija e drejtë e partisë. Romanet, tregimet, novelat, filmat rrëfenin për personazhe negativë e destruktivë, që rridhnin nga familje kulakësh, të deklasuarish apo fetarësh, që nuk ishin në kohezion me realitetin e ri socialist. Ata ishin të mveshur me cilësitë më negative të natyrës njerëzore dhe paraqiteshin si mesjetarë të pandreqshëm. Stigmatizimi dha sarkazmimi i këtyre shtresave të papranueshme për shoqërinë e re, synonte rrënjosjen e urrejtjes, përkundrejt besimeve e ideve që ata përfaqësonin e jo thjesht ndaj njerëzve, sepse ata që përjetuan kalvarin e Golgotës komuniste e përjetuan vetëm për shkak të asaj çka përfaqësonin e jo për ndonjë arsye tjetër. Ngjarjet e paraqitura mbylleshin me triumfin e së mirës që përfaqësohej nga dora e ngrohtë e partisë, dorë e cila qëndronte vigjilente pranë popullit dhe e përkëdhelte kur i bindej. Kur nuk i bindej do ta ndëshkonte sipas shkallës së delinkuencës që kishte kryer, duke e përcaktuar po vetë shkallën e deliktit. Filmat, nga ana tjetër, do t’i portretizonin figurat e klerikëve si njerëz të lidhur me regjimin feudo-borgjez që e shfrytëzonte popullin deri në pikën e fundit të gjakut. Do t’i portretizonin si figura që kishin punuar gjithmonë kundër çështjes kombëtare, si të degjeneruar moralisht, e plot vese të tjera të këqija. Ajo që duhet kuptuar është se duhet bërë dallimi mes parimeve dhe veprave që kryhen në emër të po këtyre parimeve, por me qëllim krejt tjetër. Nuk mund të demonizojmë një sistem të tërë parimesh, një sistem të tërë vlerash, për shkak të abuzuesve me këto parime, që realizojnë qëllimet vetjake, shpeshherë duke shfaqur askezën vetjake si dëshmi e paverifikueshme njerëzisht, por jo përjetësisht e fshehtë. Veprimtarët abuzues kanë qenë, janë dhe do të mbeten, jo dëshmi e dështimit të parimeve, por dëshmi e dështimit të tyre vetjak për t’u aktualizuar me këto parime. Fatkeqësia më e madhe nuk qëndron te veprimet e qëllimprishurve, por te modeli që përçojnë te pjesëtarët e shoqërisë, që demonizohet për hir të demonizimit të përfaqësuesve të këtyre vlerave e parimeve. Veprimet abuzive i shërbyen regjimit komunist si një aleat i ngushtë e i dashur në procesin e ateizimit të shoqërisë shqiptare, paçka se i kritikonte ashpërsisht këto veprime. Figura e portretizuar negativisht e klerikëve kishte si antipod figurën e intelektualit komunist, punëtorit e fshatarit të thjeshtë, të brumosur me mësimet e partisë, që lufton të keqen njerëzore dhe të këqijat natyrore i armatosur me materializmin shkencor. Ky personazh i karakterizuar me këto cilësi në këtillësinë e tij, duke reflektuar moralin komunist, është i mirëpërcaktuar të jetë fitimtar, sepse ka qenë edukuar e frymëzuar nga mësimet e pagabueshme të partisë dhe jo nga mësimet e besimeve fetare.
Në mungesë të televizionit (jo vetëm të tij), për shumicën e popullit shqiptar si zëvendësues-përçues i arritjeve të udhëheqjes komuniste në ndërtimin e socializmit, shërbyen edhe kinematë lëvizëse, që udhëtonin në çdo kënd të atdheut socialist për të shfaqur filmat e kinostudios “Shqipëria e Re”. Po, Shqipëria e Re! Shqipëria e re marksiste-leniniste, e patundur në dallgët e oqeanit të zhvillimeve botërore, shkëputur njëherë e mirë nga e kaluara mesjetare e obskurantiste. Skenat e teatrove apo estradave popullore, jo vetëm stigmatizonin e sarkazmonin “negativitetet” dhe “mendësitë e vjetruara” që mbroheshin me fanatizëm nga feja dhe shpura e saj e klerikëve, por në të njëjtën kohë jehonizonin lumturinë që po përjetonte populli shqiptar nën udhëheqjen e partisë. Indoktrinimi ideologjik permanent i popullit, synonte jo vetëm edukimin e tyre, por edhe kontrollin krejtësor të tyre për të mos lejuar dhe goditur çdo lloj prominence, antipushteti, antisistemi, kundrarevolucionare, madje edhe brenda llojit. Ngrehina e edukimit ateisto-shkencor impulson nga fjalët e udhëheqësit filozof që “shtron detyrën që i gjithë sistemi i edukimit të shkollës të përshkohet nga boshti i ideologjisë marksiste-leniniste të Partisë sonë.”[12] Boshtimi rreth marksizëm-leninizmit rezultoi me ateizimin, politizimin dhe ideologjizimin e programeve shkollore, për të bërë njeriun e ri, që i iluminuar dhe i revolucionarizuar ndërton Shqipërinë e re.
Propaganda antifetare dhe kundërtitë e saj
Një prej armëve më të fuqishme në luftën pa kompromis kundër fesë dhe mbeturinave të saj ishte dhe propaganda konsekuente antifetare në shkollë e jashtë saj, në fabrika, uzina, ndërmarrje, ferma, kooperativa, kudo e kurdo. Pararojë e luftës së pamëshirshme kundër obskurantizmit e opiumit fetar ishin komunistët e sprovuar, të painfluencueshëm nga ndikimet e “mbeturinave” fetare. Vala e egër e tsunamit të propagandës origjinuar qysh pas çlirimit dhe fuqizuar në vitet në vijim, u përshkua nga akuzat, shpifjet, trillimet e paqenësishme në adresë të fesë, për ta paraqitur para masave popullore si faktorin më destruktiv në historinë njerëzore dhe të kombit shqiptar. Feja, kjo mesjetare e pandreqshme dhe e korruptuar nga klasat sunduese për shfrytëzimin e proletariatit, duhej flakur tej, sepse ishte pengesë në rrugën e ndërtimit të shoqërisë së re socialiste, pa klasa antagoniste dhe egalitariste. Shumëplanësia propagandistike do të kërkonte shumë më tepër kohë dhe vend për t’u trajtuar, por ne do përqendrohemi rreth disa pikave që paraqiten si më të rëndësishmet.
Materializmi dhe feja ndajnë pikëvështrime vis-a-vis, për sa i takon origjinës së universit, si vendqëndrim jo i parë dhe as i fundmë i njeriut dhe botës së gjallë në të, me njeriun si kurorën e saj. Diskutimi mbi origjinën e universit dhe njeriut është i kahershëm. Të diskutosh mbi origjinën e tyre edhe pse jo shprehimisht drejtpërdrejtë, do të thotë që të pranosh ose jo si shkakësi të ekzistencës së tyre Fuqinë e Epërme. Pikëvështrimi materialist predikon se materia ekziston përjetësisht, në pafundësi, se është e pandryshueshme, e pazhdukshme dhe vetëm e transformueshme. Çfarëdo që ekziston në univers është fryt i rastësisë dhe teleologjia as që ekziston në krijimin e pakrijimtë të universit. Universi është i përjetshëm, statik, nuk zgjerohet dhe mbetet përjetësisht i tillë, në këtillësinë e tij. Përshkrimi i universit me këto cilësi në këtillësinë e tij, zanafillon qysh me filozofinë antike greke dhe është rimëkëmbur me forcën më të madhe gjatë shek. XIX, duke marrë mbulesë shkencore, shkakësi e së cilës u bë edhe gjendja politiko-sociale e po këtij shekulli. Shkenca po deklamohej si zgjidhësja e problemeve që shqetësonin përditshmërinë njerëzore në aspektin material, ndërsa kërkesa për askezë ndaj botës materiale për hir të përjetësisë, konfliktualizonte pafundësisht metafizikën e njeriut, konfliktualitet i cili buron nga dualizmi njerëzor. Ai dilemonte se cilës botë duhej t’i përkiste fizikes apo metafizikes, tokësores apo transcendentales, të përkohshmes apo të përjetshmes. Universi i përjetshëm, i pakrijimtë, i paqëllimtë, i pazhdukshëm në pafundësi, u bë domen sundues në botën e shkencës, jo vetëm në shek. XIX, por edhe gjatë dekadave të para të shek. XX. Pandalshmëria e zhvillimeve shkencore dhe zbulimeve të realizuara përgjatë shek. XX, nxorën në dritë fakte të reja, të panjohura më parë mbi origjinën e universit. Teoria që po popullarizohej dhe pranohej gjerësisht ndër qarqet shkencore ishte ajo e ardhjes në ekzistencë të universit nga një shpërthim, i njohur tashmë me emrin Big Bang. Big Bangu, na thuhet se ndodhi në një çast të caktuar dhe nga një pikë me vëllim zero. E mëpastajshmja rezultoi me një zgjerim të vazhdueshëm të universit, i pandalshëm edhe sot e kësaj dite. Pranimi i Big Bangut aksiomatikisht do të thotë të pranosh ardhjen në ekzistencë të universit nga mosekzistenca, pasi ex nihilo nihil fit. Big Bangu nuk mund të ishte shpërthim aksidental, rastësor. Ndodhi në një çast të caktuar, pa modele, pa kallpe, pamundshmërisht i përsëritshëm. Ekuilibrat e passhfaqur të shpërthimit kataklizmik janë të përllogaritur saktësisht jashtëzakonshëm, aq sa dhe luhatja më e vogël e më të voglit ekuilibër, do të kishte sjellë në ekzistencë një model krejt tjetër të universit. “Fuqia e shpërthimit të universit është përcaktuar saktësisht në mënyrë të prerë dhe është aq delikate sa është i pabesueshëm kontrolli i forcës tërheqëse të saj. Për këtë arsye Big Bangu nuk është një shpërthim dosido, por një ekzistencë (formim) e përllogaritur mirë dhe e sistemuar.”[13] Big Bangu dhe gjendja e mëpasme na përballin me një sërë pyetjesh që shqetësojnë logjikën njerëzore.
- Imperativ i kujt ishte shpërthimi kataklizmik?
- Si është e mundur rregullsia precize në univers pas këtij shpërthimi?
- Përse ekuilibrat e brishtë qëndrojnë themeltarisht në gjithësinë teleologjike e të përsosur?
- Si u krijuan kushtet ideale që kushtëzojnë ekzistencën e jetës?
- Si është e mundur që elementët kimikë të ndërthuren kaq saktësisht, duke formuar struktura të ndërlikuara të materies dhe jetës?
Të tilla pyetje nuk kanë të mbaruar, sepse të tilla janë dhe mrekullitë në univers dhe në botën e gjallë. Të përballur me përfundime të sakta shkencore, të përballur me imperativin hyjnor si shkakësi e universit, shkencëtarët materialistë hodhën në qarkullim dy modele të universit postbigbang, jo për të hedhur tërësisht si të papranueshëm Big Bangun, por për t’ia përshtatur këtë model domeneve shkencore ateisto-materialiste. Dy modelet ishin: “modeli i oshilacionit të universit”[14] dhe “modeli kuantum i universit”[15]. Të dy modelet u përballën me vështirësi serioze për t’u saktësuar përballë ligjeve praktike të shkencës dhe rrjedhimisht destinacioni i fundmë dhe i pakthyeshëm ishte dështimi i tyre. Gjithësia teleologjike, përsosmëria postbigbang, ekuilibrat fantastikë që mbizotërojnë dhe harmonizojnë universin, nuk mund të mos kenë Projektuesin dhe Formëdhënësin e tyre. Krijimi si akt hyjnor nuk mund të ketë një tjetër akt të barasvlershëm me të dhe jashtë tij, ndryshe gjithësia teleologjike nuk do të ishte shfaqur në ekzistencë sikurse dhe ndodhi. Të dhënat shkencore, rezultat i zbulimeve të ligjësive, që burojnë nga jus divinum, që harmonizojnë kudo, pasi ligjet janë aty dhe presin arsyen njerëzore për t’u bërë të njohur, zbuluan fuqinë e Projektuesit dhe jo ekzistencën e Tij. Pohimi i materialistëve dialektikë të RPSSH dhe kudo në botë, se “shkenca ka provuar se në natyrë asgjë nuk humbet, asgjë nuk krijohet, por çdo gjë transformohet. Se materia nuk ka krijues, ajo ekziston vetvetiu, e përjetshme në kohë dhe e pafundme në hapësirë”[16], u saktësua e gabueshme po nga provat reale shkencore, të çliruara nga indoktrinimi ideologjik dhe nën suzerenitetin e objektivitetit të saktësisë shkencore. Tërësia e fakteve i detyroi shkencëtarët materialistë të dorëzohen shkencërisht, jo ideologjikisht. “Fizikani materialist anglez H. P. Lipson “edhe pse nuk e dëshiron diçka të tillë (pranimin e Big Bengut – N. N.), e pranon krijimin si një e vërtetë (saktësi – N. N.) shkencore në këtë mënyrë. “Për mua duhet ta kapërcejmë këtë pikë dhe duhet medoemos ta miratojmë shpjegimin e vetëm të pranueshëm, krijimin. Unë e di që kjo do t’iu vijë repulsive së bashku me mua edhe shumë fizikanëve të tjerë, por nëse argumentet eksperimentale e mbështesin një teori, nuk mund ta refuzojmë këtë vetëm pse nuk na pëlqen neve.”[17] Për sa i përket shfaqjes së botës së gjallë në planetin Tokë dhe njeriut në sipërfaqen e lëmshit të dheut, materializmi u mbështet te darvinizmi si conditio sine qua non, për të pasur mbështetje shkencore. Teoria darviniste shprehu se bota e gjallë dhe njeriu, u shfaqën në sipërfaqen e lëmshit të dheut si rezultat i një evolucioni prej miliona vitesh. Zhvillimi i shkencës në shek. XX, zhvillimi i gjenetikës, mikrobiologjisë, shkencave kimike e biologjike, zhvillimi i studimeve mbi anatominë e njeriut dhe krijesave të tjera, zhvillimi i studimeve mbi ekuilibrat e përsosur që mundësojnë jetën e gjallë, po nxirrnin në pah jo vetëm gabueshmërinë e pohimeve të Darvinit dhe pasuesve të tij, se jeta në tokë është as më shumë e as më pak se fryt i rastësisë, por edhe finalizmin. E ngritur si teori, me sfond teorik dhe joeksperimental, përballej me vështirësi serioze për shkak të zbulimeve shkencore, gjithnjë e më të mahnitshme, për botën e gjallë. Shumë pyetjeve darvinizmi nuk ka mundur t’iu zbulojë përgjigje në kuadrin e pikëpamjes që mëton të saktësojë, pikërisht sepse nuk ka çfarë të zbulojë. Darvinistët dorëzohen përballë mrekullive jetësore që po vetë i zbulojnë përmes eksperimenteve të tyre. Origjina e qelizës, origjina e jetës, ndërtimi i aminoacideve, proteinave, ndërtimi dhe funksionimi i kodit gjenetik e shumë e shumë mrekulli të tjera të botës së gjallë, jo vetëm që nuk saktësuan pohimet e darvinizmit për evolucionin e jetës në tokë, përkundrazi vërtetuan të kundërtën. Problem tepër kritik për këtë teori mbetet çështja e fosileve, megjithëse darvinistët gjithmonë i referohen fosileve si prova të pakundërshtueshme të evolucionit. Meqenëse kanë ekzistuar dhe ekzistojnë gjithfarëlloj, insektesh, shpendësh, zvarranikësh, gjitarësh, atëherë do të duhej të kishin ekzistuar po aq forma të ndërmjetme gjallesash që të dëshmonin për evolucionin. Edhe vetë Darvini ishte i shqetësuar për këtë. “Në qoftë se speciet kanë rrjedhur nga specie të tjera, nëpërmjet një shkallëzimi gradual, atëherë përse nuk gjejmë asgjëkundi forma kalimtare? Pse e gjithë natyra nuk është në konfuzion dhe ka specie, ashtu siç i shohim ne, të përcaktuara e të ndara mirë nga njëra-tjetra? Sipas kësaj teorie forma të panumërta kalimtare duhet të kenë ekzistuar, atëherë përse nuk i gjejmë ato në koren e tokës? Pse ne sot nuk gjejmë varietete të ndërmjetme? Këto vështirësi më kanë turbulluar për një kohë të gjatë.”[18] Ajo që ndoshta shpresonte Darvini, se me zhvillimin e shkencës do të bëhej i mundur zbulimi i fosileve të ndërmjetme, nuk ndodhi kurrë, përkundrazi u duk qartësisht se të gjitha qeniet e gjalla janë shfaqur njëherësh në format e tyre origjinale dhe të mirëoganizuara. Origjina e jetës dhe e qelizës, si forma e saj fillestare e presupozuar, janë pika të errëta të evolucionit. “Një prej autoriteteve udhëheqëse të teorisë së evolucionit molekular, evolucionisti rus Alexander I. Oparin, në librin e tij “Origjina e Jetës”, i cili u botua në 1936, thotë: “fatkeqësisht origjina e qelizës mbetet një çështje e cila është aktualisht pika më e errët e teorisë së evolucionit”[19]. “Profesor Klaus Dose, president i institutit të biokimisë në universitetin Johanes Gutenberg, thotë: “Për më tepër se 30 vjet, eksperimentet për origjinën e jetës në fushat e kimisë në vend që të zgjidhnin problemin e origjinës së jetës kanë treguar akoma më tepër se ky problem është jashtëzakonisht i vështirë për t’u zgjidhur. Tani të gjitha diskutimet mbi teoritë dhe eksperimentet bazë për këtë aspekt ose përfundojnë pa zgjidhje ose tregojnë injorancë.”[20]Ithtarët e evolucionizmit, të përballur me pyetje të panumërta pa përgjigje mbi pikat e errëta të darvinizmit, hodhën në qarkullim teorinë e re: “Teoria Moderne Përmbledhëse Evolucioniste, e cila u formulua duke i shtuar tezave të seleksionimit natyror të Darvinit konceptin e mutacionit. Në pak kohë kjo teori u njoh me emrin neodarvinizëm”[21]. Edhe përpjekjet e neodarvinistëve për të saktësuar shfaqjen rastësore në ekzistencë të botës së gjallë, dështuan. Evolucionistët për çdo vështirësi që hasin përballë mrekullive të krijimit, do t’ia atribuojnë rastësisë, aq sa “Grasse (zoolog i famshëm francez dhe ish-president i Akademisë Franceze të Shkencës) thotë: “Rastësia është një lloj providence (hyjnie), e cila nën mbulesën e ateizmit, nuk është emërtuar, por është adhuruar fshehurazi.”[22] Jeta, pavarësisht dëshirës dhe keqardhjes së evolucionistëve, nuk mundet kurrsesi të jetë fryt i rastësisë. Për sa i përket shfaqjes rastësore të jetës “profesorja e matematikës së aplikuar dhe astronomisë nga universiteti Kollixh, Uells, Chandra Uickramasinghe, bën këtë koment: “Mundësia e formimit të jetës nga materia e pajetë është 1 herë në 1040000raste. Ky numër është i mjaftueshëm për të varrosur Darvinin dhe të gjithë teorinë e evolucionit. Nuk ka ekzistuar kurrë një “supë” fillestare, as në këtë planet e as në ndonjë planet tjetër. Në qoftë se fillimi i jetës nuk ka qenë rastësi, atëherë ajo është prodhuar nga një inteligjencë”. Fred Hoyle ka thënë për këtë numër të pamundur kështu: “Me të vërtetë një teori e tillë (që jeta është krijuar nga një inteligjencë) është kaq e qartë, saqë çdokush çuditet pse ajo nuk pranohet gjerësisht si diçka e vetëprovuar. Arsyet janë më shumë psikologjike sesa shkencore.”[23] Veprat dëshmojnë për vepruesin.
- A mundet vallë logjika të pranojë se materia inorganike dhe rastësia krijuan mrekullinë e jetës?
- A mundet vallë logjika të pranojë se guri i latuar, zbuluar pranë një kafke njeriu është rezultat i dorës së tij, dhe kafka që është mrekulli, të jetë rezultat i rastësisë?
- Përse çdo organ jetësor është i përcaktuar qartësisht në dimensionet dhe vendin e duhur dhe nuk mund të rezultojë ndryshe, përveçse nëse ndërhyhet në sistem me mutacionet “e dobishme”?
- Kush e projektoi kaq përsosmërisht në funksione dhe fizikisht?
- Përse vetëm njeriu, apo shtaza e evoluar sikundërse besojnë evolucionistët, zotëron mendimin, arsyen, gjuhën, imagjinatën?
- Përse njeriu dhe jo paraardhësit e tij, prodhoi vegla pune dhe ngriti tempuj?
- Përse ndërtimi i tempujve, flijimet, ritualet fetare, marrin kuptim vetëm në botën njerëzore?
- Përse njeriu përpiqet të komunikojë me qiellin në çastin që bie në kontakt me botën tokësore? Mos vallë ndihet i huaj? Ç’kuptim mbart kjo përpjekje e paarsyeshme për darvinizmin dhe domethënëse për religjionin?
- A do të duhej vallë të kishte ndonjë justifikim të arsyeshëm, që shtaza e evoluar të “shpikte” idenë e një Qenieje të Mbinatyrshme, që kontrollon fatet e botës dhe misteret e universit?
Shkenca moderne duke zbuluar mrekullitë e universit dhe botës së gjallë, përforcon gjithmonë e më tepër idenë e një projektimi dhe dizenjimi inteligjent nga një Fuqi e Epërme, shkakësi e krijesave, transcendent dhe joimanent. Debatet mbi origjinën e universit dhe jetës do të vazhdojnë, të paktën jo për objektivitet shkencor. Vazhdimësia e debatit tashmë do të zhvendoset në frontin ideologjik. Evolucionistët nuk mund të tërhiqen kaq lehtë përballë fakteve edhe pse rekomandojnë që të mos pranohet asgjë pa fakte dhe prova eksperimentale. Por kur provat eksperimentale flasin më shumë sesa fjalët në favor të dizenjimit inteligjent dhe sërishmi debati vazhdon, arsyet e vazhdimësisë janë fryt i besimit të pa besim, të evolucionisto-materialistëve, tek evolucionizmi.
Sipas darvinisto-materialistëve, feja është fantazi e mendjeve të sëmura, pjellë e paditurisë dhe pafuqisë njerëzore për të përballur fenomenet natyrore. Feja mbahet në këmbë nga injoranca e njerëzve, se aty ku ka dituri nuk ka vend feja. Feja nuk mund të jetë qoftë edhe në një çast të dhënë kohe kundër diturive qofshin fetare apo në dukje profane. Nëpër faqet e librave të shenjtë do të shohim ftesë për të menduar mbi universin, krijimin e njeriut dhe botës së gjallë, zbulimin e natyrës dhe shfrytëzimin e pasurive të saj. Do të hasim në shprehje si “për ata që mendojnë”, “për ata që arsyetojnë”, “për ata që logjikojnë”, “e njohin të diturit”, “pyetni ata që dinë”. Do të ishte alogjike të mendonim që këto shprehje të të udhëheqin drejt paditurisë, injorancës, pasi mendimi, arsyetimi, logjikimi, meditimi, pyetja drejtuar njerëzve të ditur, janë antidot i sëmundjes së injorancës dhe jo gjeneratorë të saj. Feja nuk mund të jetë përjetësim i padijes, thjesht sepse nuk është.
Si pjesë e fesë u konsideruan edhe astrologjia, magjia, falli, kiromancia, supersticionet. Të gjitha këto forma besimi janë tërësisht politeiste, pagane, të papranueshme dhe vis-a-vis me monoteizmin. Madje në rast se ka ndonjë që do të jetë në radhën e parë të kundërshtimit të këtyre praktikave politeiste, pagane, nuk ka mundësi të jetë vetëm se i dyti, pasi në radhë të parë qëndron monoteizmi. Feja fton vazhdimisht në çlirimin e logjikës njerëzore nga besimet pagane e politeiste. Por, udhëheqja komuniste në Shqipëri duke përfituar nga injoranca e masave popullore, e thellonte akoma më tej me tymnajën e shpifjeve e trillimeve, duke dashur të përbashkojë të papërbashkueshmet.
Feja u cilësua vendburim i fatalizmit, shkakësi e të cilit është determinizmi hyjnor. Determinizmi hyjnor është i pashfaqshëm, i pazbulueshëm, i panjohur për njeriun para se veprimet të ndodhin. Si i tillë determinizmi hyjnor, nuk e detyron njeriun në liberum arbitrium si imperativi më i lartë i moralit hyjnor. Determinizmi nuk e konfuzon njeriun mes veprimeve dhe paveprimeve. Determinizmi nxit në veprimtari, fortësi psikologjike duke e cytur njeriun në realizimin e shkaqeve, përderisa nuk e di çka është e fshehtë, e paperceptueshme dhe cak i fundmë i çdo veprimi. Determinizmi nuk nënkupton mbështetje krejtësore te determinuesi, pa realizimin e shkakësive. Në rast se veprimet nuk do të shiheshin si pjesë e determinit hyjnor, apo do të shiheshin si pjesë e determinimit, por të palidhura me shkaqet, do të kishim konfuzion dhe ngatërresë në vetëdijen njerëzore. Në rastin e parë do të rezultonim në deizëm, i papranueshëm për absolutizmin e Fuqisë së Epërme, e në rastin e dytë nëse shkaqet nuk do të ekzistonin do të rezultonim me detyrimin e njeriut, për të vepruar jashtë lirisë së zgjedhjes së tij, shkelje flagrante e të drejtave me të cilat vjen në ekzistencë. Ekzistenca e shkaqeve dhe fshehtësia e determinimit, realizojnë një nga vlerat më të mëdha sui generis, për qenien njerëzore, lirinë e zgjedhjes, pavarësisht nëse zgjedhja e kryer është ose jo në përputhje me jus divinum. Çfarë e pason zgjedhjen, pas realizimit të shkakësive, në përputhje me lirinë e zgjedhjes, themi se pikërisht ky ishte determinimi, që është caku i fundmë i veprimeve të njeriut. Njeriu dhe vetëm njeriu ka lirinë për të zgjedhur, çka nënkupton veprimtari, lëvizje energjish, progres dhe jo fatalizëm.
Besimet fetare janë pashmangshmërisht të lidhura me besimin në botën e përtejvarrit, e konsideruar nga materialistët si mashtrim i hapët ndaj njeriut. Për Marksin dhe ithtarët e tij konsekuentë, bota e përtejme ishte shpikje e të pasurve për të përligjur shfrytëzimin e tyre ndaj të varfërve, të cilëve iu sigurohej hyrja në parajsën e përjetshme meqenëse ishin treguar të bindur ndaj klasës sunduese. Feja për marksistë-leninistët ka natyrë klasore, duke diskriminuar proletariatin; ka natyrë diferencuese duke pranuar ekzistencën e iniciativës dhe pronës private, shkakësi e së cilës është eksploatimi i njeriut nga njeriu. Feja nuk mund të linte jashtë vëmendjes botën vdekatare, përndryshe do të ishte alogjike që të kërkonte jetësimin e mësimeve dhe rregullave të saj pikërisht në këtë botë, si conditio sine qua non për hapjen drejt pafundësisë. Imperativi hyjnor ka karakter universal, gjithëpërfshirës, jodiskriminues dhe antiantagonist, duke mos lënë jashtë vëmendjes asfarë vogëlsie. Me jetësimin e imperativit hyjnor përballen i bardhi dhe i ziu, i kuqi dhe i verdhi, i pasuri dhe jo i pasuri, i pushtetshmi dhe i papushtetshmi, i riu dhe i vjetri, i dituri dhe i padituri. Askush nuk mund t’i shmanget imperativit hyjnor nëpërmjet përkatësisë nacionale, etnike, shtresore, etj. Përballë imperativit hyjnor të gjithë janë të barabartë. Feja ka nxitur dhe stimuluar nëpërmjet sistemit të shpërblimit apo ndëshkimit në pafundësi bashkëpunimin në sferat e mirësisë dhe largesën nga sferat e ligësisë. Nxit për ndihmë individuale dhe të institucionalizuar ndaj të varfërve dhe shtresave në nevojë, nëpërmjet taksimit të gjithsecilit që arrin një kuotë të përcaktuar të ardhurash apo tjetërfarë pasurie. A nuk shohim këtu trendin e zbatimit të komponentëve të shtetit të mirëqenies sociale dhe solidaritetit shoqëror? Marksizmi pretendonte se do të arrinte të realizonte në këtë nënqiell shoqërinë pa klasa antagoniste, pa shfrytëzues e të shfrytëzuar dhe të barabartë. Bota e Marksit ishte e huaj për këtë botë, prandaj komunizmi nuk e ndryshoi aspak natyrën klasore të shoqërisë njerëzore që mëtonte të zhdukte. Komunizmi në Shqipëri, sikundër edhe në vendet e tjera ku arriti të ngrihej në sistem, u shndërrua në një sistem klasash antagoniste, ku kasta e privilegjuar komuniste eksploatonte pjesën tjetër të shoqërisë, duke pasur 1001 privilegje. Çdo filozofi, besim fetar, ideologji, që nuk është në përputhje me natyrën njerëzore është i paracaktuar ta udhëheqë njeriun drejt tjetërsimit. Dëshira për pafundësi është pjesë e natyrës njerëzore edhe pse e paqenë, e pamundshme për tu besuar ekzistenca e saj në përtejbotë, nga shumë e shumë njerëz. Dëshira për përjetësi, zanafillon qysh me ekzistencën e njeriut të parë mbi sipërfaqen e lëmshit të dheut, si reminishencë e të kaluarës së tij. Kufizimi hapësinoro-kohor i ekzistencës së njeriut, i ngjarjeve, i dukurive, fenomeneve, e bën të pamundur realizimin e përjetësisë në këtë nënqiell. Përndryshe, përse do të duhej të ekzistonte pikëtakimi i parë dhe i fundmë i njeriut me të përjetshmen, që thyen kufijtë hapësinoro-kohorë dhe e hedh njeriun në përjetësi, e terrët, boshe, për materialistët dhe e shpërblyeshme ose e ndëshkueshme për religjiozët? Dëshira për të jetuar në përjetësi, aty ku koha nuk ka më kuptim, sepse nuk ekziston, i jep shtysë njeriut të mos tërhiqet përpara vështirësive, ligësive, të përpiqet për luftimin e së keqes pikësëpari në egon e tij, si conditio sine qua non, për realizimin e imperativit hyjnor në botën e vdekatarëve. Duke i sjellë në vëmendje njeriut fundin e pafundmë në përjetësi, feja kërkon ta grishë njeriun drejt realizimit të mirësisë, për sa kohë është në kohë.
Feja u akuzua se kishte punuar vazhdimisht si faktor përçarës përkundrejt bashkimit kombëtar të shqiptarëve. Komunistët shqiptarë duke e konsideruar veten si pasardhës ideorë të Rilindjes Kombëtare, kërkonin të gjenin justifikimin historik të ateizmit të tyre. Vargjet e famshme të Pashko Vasës: e mos shikoni kisha e xhamia, feja e shqiptarit asht shqiptaria, u panë nga autoritetet komuniste si justifikimi më i mirë i mundshëm i ateizmit të tyre, pasi shqiptarët duhet të bashkohen nën hijen e shqiptarisë, duke iu kthyer krahët besimeve fetare në Shqipëri. Nga vargjet e mësipërme, logjikisht nuk rrjedh ateizmi, pasi janë shkruajtur në një periudhë shumë të rëndësishme historike të kombit shqiptar dhe për një qëllim madhor. Shqiptarët në fundkohën e shek. XIX po përballeshin me makutërinë fqinjoballkanase për territore shqiptare. Pashko Vasa nuk kërkonte prej shqiptarëve ateizimin e tyre si conditio sine qua non, për bashkimin kombëtar. Ai grishte shqiptarët që të tregoheshin të kujdesshëm ndaj atyre, që mbulesën fetare e përdornin për realizimin e qëllimeve aneksioniste, përkundrejt territoreve shqiptare. Ai u kërkoi shqiptarëve që në hierarkinë e identiteteve, të mbivendosnin identitetin kombëtar, përkundrejt identitetit fetar, me qëllim që formula feja = kombësi, të mos shndërrohej në kalë troje për kombin shqiptar. Shumë prej atdhetarëve shqiptarë të Rilindjes Kombëtare, por edhe të tjerë pas tyre, ishin njerëz fetarë si p.sh. S. Frashëri, Y. Prizreni, Haxhi Zeka etj. Besimi i tyre nuk i pengoi në dashurinë ndaj kombit dhe sakrificës për ndërtimin e tij, përkundrazi. Madje edhe Lidhja e Prizrenit, simbol i bashkimit dhe unitetit të shqiptarëve pa dallim feje e krahine, është mbledhur jo në shtëpinë e reklamuar si vendmbledhja e saj, por në xhaminë Bajrakli të Prizrenit.* Intelektualët atdhetaro-fetarë jo vetëm të asaj kohe, nuk ecnin kundër logjikës së zhvillimeve politike, por ishin koherentë e të aftë për të marrë përgjegjësitë që u takonin në progresin e kombit shqiptar, trashëgimi e gjithë shqiptarëve. Kujt ia drejtonte thirrjen Pashko Vasa, shqiptarëve për t’u ateizuar apo asaj pjese shqiptarësh që mund të binte pre e mashtruesve, me mbulesë fetare? Por historiografia komuniste vlerësimin për të gjitha ngjarjet e shkuara, të tashmet dhe prognozat për të ardhmen e vendit dhe botës, ia nënshtronte hermeneutikës së kallpeve ideologjike të marksizëm-leninizmit dhe jo fakteve, që për fatkeqësinë e kombit shqiptar u censuruan, modifikuan, u fshehën e ndoshta edhe u varrosën njëherë e përgjithmonë, kur cenonin njëpushtetin e Shqipërisë së re.
Feja u akuzua si shtypësja më e madhe, më e egër dhe më e pandreqshme ndaj gruas dhe fëmijës. Po si mund të akuzohet feja me këto trille, kur parimet e saj ftojnë në shenjtërimin e familjes së konsoliduar, ruajtjes së moralit, nderit, dëlirësisë, respekt dhe dashuri ndaj gruas si nënë dhe edukatore. Ftojnë në nderimin e gruas në përputhje me natyrën e saj dhe larg shpërfytyrimit, pra larg denatyrimit të statusit të saj. Dashuria, nderimi dhe respekti ndaj gruas arriti zenitin vetëm nëpërmjet parimeve fetare, aq sa kjo dashuri dhe ky respekt u cilësuan si substrat i të përjetshmes. Komentet e mëtejshme do të ishin të panevojshme brenda hapësirës së kësaj trajtese.
Klerikët shqiptarë dhe veçanërisht intelektualët atdhetaro-fetarë përballën furinë e tsunamit të akuzave, shpifjeve, trillimeve, dënimeve, internimit, burgimit dhe ekzekutimit. Klerikët u mbuluan me një lumë akuzash të gjithfarëllojshme. U cilësuan si gjakpirës të popullit, hipokritë, tradhtarë, delenxhinj, të paskrupullt, të dekaduar moralisht, etj. Akuzimi i gjithfarësojshëm qëllimonte goditjen e reputacionit të elitës intelektualo-atdhetaro-fetare për të zgjeruar hendekun ndërmjet tyre dhe njerëzve, qëllimonte në izolimin e tyre të plotë nga populli e veçanërisht rinia, për t’i izoluar në jetë para se t’i çonin në qeli. Autoritetet me fuqinë që u jepte zotërimi i pushtetit politik, shpeshherë furnizonin me armë objektet e kultit, për të goditur klerikët si armiq të pushtetit popullor. Tragjedia nuk përfundonte vetëm me masat drastike të njëpushtetit ndaj fesë. Tragjedia e tragjedisë në luftën e pakompromis ndaj besimeve fetare ishte inkoherenca, paaftësia, padituria dhe shitja e një pjese klerikësh, që jo vetëm nuk realizuan përgjegjësitë e pozitës ku ishin pozicionuar, por me veprimet e tyre abuzive për shkak të mosnjohjes së realitetit të asaj që përfaqësonin, u transformuan në Don Kishotë që pavetëdijësisht dhe tërthorazi dhanë ndihmesën e tyre të çmuar në akullzimin e njerëzve ndaj besimit.
Rezultatet e luftës kundër fesë
Tendenca ateistizuese e shqiptarëve deri në qelizën e fundme të tyre, kërkonte të hidhte knock outbesimet fetare dhe influencën e tyre në Shqipëri. Si rezultat i kësaj lufte të egër e të pamëshirshme, komunitetet fetare u goditën në themelet e tyre, në elitën intelektuale, në financa dhe në institucione. Shkatërrimi i dalëngadaltë e i vazhdueshëm i themeleve të komuniteteve, i ktheu në relikte që i përkisnin të shkuarës, për sa i takonte strukturës së tyre organizative. Shumë prej klerikëve të të gjitha besimeve iu nënshtruan një persekutimi të egër, që rezultoi me diskriminimin e tyre në shoqëri, internimin, burgimin dhe eliminimin e tyre fizik. U eliminuan me format e sipërthëna të ndëshkimit dhe tortura nga më mizoret, klerikë të besimit mysliman si H. H. Ali Korça, H. H. Ibrahim Dalliu, Hafiz Mustafa Varoshi, Hafiz Ismet Dibra[24], klerikë të besimit ortodoks si mitropoliti Kristofor Kisi, peshkopi Agathangjel Çançe, peshkopi Ireni[25], klerikë të besimit katolik Vinçenc Prendushi, At Danile Dajani, At Gjon Shllaku, Imzot Lazër Shantoja[26], e shumë e shumë të tjerë. “Kështu gjithsej u dënuan 5 klerikë të besimit ortodoks, 23 të besimit mysliman dhe 127 të besimit katolik”[27]. Goditja e elitës së besimeve fetare në Shqipëri nuk ishte as më shumë e as më pak sesa prerje koke për komunitetet fetare. Pas prerjes së kokës në radhë ishte masakrimi i trupit; tjetërsimi dhe shkatërrimi i institucioneve fetare. Shumica prej objekteve të kultit u shkatërruan nga themelet, për t’ua lënë vendin parqeve, lulishteve, ndërtesave publike. Shumë prej tyre u tjetërsuan formësisht dhe funksionalisht, si në bare, lokale, klube kulturore, stalla, magazina, zyra, muze etj. Si rezultat i kësaj gjuetie shtrigash, “nga 2169 institucione fetare të rrënuara, të mbyllura dhe të shndërruara në objekte për përdorim laik, 1270 i takojnë besimit mysliman (740 xhami dhe 530 teqe, tyrbe, mekame etj.), 608 të besimit ortodoks dhe 157 kisha katolike.”[28] “Nga objektet e kultit fetar të besimit ortodoks u ruajtën si “monument kulture” gjithsej 14 objekte, të besimit mysliman 4 xhami, dhe të besimit katolik vetëm një…”[29]. Ateizmi nuk mund të pretendonte të ngrihej në sistem, në rast se nuk do të kishte luftuar besimet fetare jo vetëm ideologjikisht, por duke u imponuar me forcën që i jepte të qenët në karrigen e pushtetit politik. Edhe pse kjo luftë u paraqit si luftë kundër obskurantizmit, padijes, mesjetares, de factoimpulsonte nga një prej parimeve të totalitarizmit, ideologji e vetme sunduese, që ekzistencën e fesë së institucionalizuar e konsideronte si rival të rrezikshëm në aspektin ideologjik dhe pengesën më serioze në rrugën e ndërtimit të shoqërisë së re ateiste dhe boomerang-izimit gjithëpërfshirës të shqiptarëve. Pasojat e betejës antifetare nuk ranë vetëm mbi klerikët apo institucionet fetare. Vetë njeriu më tepër se kushdo, ndjeu pasojat fatale mbi qenien e tij të dresurës ateisto-komuniste, jo vetëm duke i mohuar liritë dhe të drejtat e tij. Terrori dhe frikësimi masiv depersonalizuan njeriun duke synuar deri dhe kontrollin e të pakontrollueshmes njerëzore: botën e ëndrrave. Depersonalizimi e shndërroi në vegël të bindur ndaj regjimit, konformist ndaj vlerave të “moralit” komunist, deri në të fundmen frymë. Servilizmi, hipokrizia, mashtrimi, gënjeshtra, intriga, idhnakësia, spiunimi, makiavelizmi, u bënë pjesa më e qenësishme e njeriut të ri. Ky ishte njeriu i ri, i dalë nga morali pa moral i doktrinës ateisto-shkencore. Ky ishte suksesi më i madh në dështimin me sukses për ndërtimin dhe konsolidimin e shoqërisë, pastërtisht ateiste që rezultoi mereduktim në absurditet. Tëhuajësimi i njeriut goditi rëndë moralin, realizimi i të cilit, si imperativ hyjnor përmes lirizgjedhjes, veçanësi e njeriut, është vlera më e lartë njerëzore. Dekadenca morale e njeriut të ri ishte pamundshmërisht e pashmangshme, si pasojë e tëhuajësimit të njeriut, shkakësi e të cilit ishte çfronësimi i Fuqisë së Epërme, nga influenca në substancialitetin njerëzor. Postulativisht aty ku nuk ka Zot, nuk ka moral. Mirëpo çka na intrigon dhe dilemon logjikën dhe që mund të “rrëzojë” postulimin tonë, është ekzistenca e moralit pa Zot. Le të lexojmë përgjigjen që sillet në vëmendjen tonë, nga i mirënjohuri, i ndjeri A. Izetbegoviq: “… mbi ateizëm nuk mund të themelohet asnjë sistem morali, mirëpo ateizmi nuk e heq drejtpërdrejt moralitetin, sidoqoftë jo trajtën e tij më të ulët: disiplinën shoqërore. Përkundrazi nëse ateizmi bëhet praktikë dhe përpiqet të formësojë shoqërinë, ai do të interesohet që sa më shumë të jetë e mundshme, t’i ruajë trajtat ekzistuese të moralitetit shoqëror. Këto fakte i vërteton praktika e shteteve socialiste të shekullit tonë. Mirëpo, qëndron fakti se ateizmi nuk ka kurrfarë mjetesh të ruajë a të mbrojë vetë parimin e moralitetit, përderisa ky parim mohoet njëherë. Ateizmi është tërësisht i pafuqishëm ndaj vërshimit të kërkesave utilitariste, egoiste, jomorale, e amorale. Këtyre kërkesave ai mund t’u kundërvihet vetëm me forcë, por jo me argumente. Ç’mund të bëhet kundër logjikës me forcë dërrmuese! Nëse jetoj vetëm sot dhe nëse do vdes nesër dhe do harrohem, përse të mos jetoj sipas ëndjes dhe pa obligime, po pata mundësi? Vala e pornografisë dhe e “moralit të ri” të lirisë seksuale, përkatësisht të papërgjegjësisë seksuale në kufijtë e vendeve socialiste ndalet me forcë, me censurë, pra thjesht me masa artificiale. Asnjë sistem i qartë moral nuk i kundërvihet kësaj vale…”[30] Pra “ka ateistë moralë, por s’ka ateizëm moral. Mirëpo edhe ky moralitet i njeriut joreligjioz e ka burimin te religjioni, por te një religjion, i hershëm, i perënduar, për të cilin njeriu s’është i vetëdijshëm, por që vazhdon të ndikojë dhe të rrezatojë në një mijë mënyra nga i tërë rrethi, familja, arti, arkitektura. Edhe atje ku dielli ka perënduar tërësisht e tërë ngrohtësia e natës rrjedh nga dielli.”[31]
Komunizmi imiton fenë
Krahasimi mes fesë dhe totalitarizmit komunist, si amalgamë e korrelacionit të ideologjisë së vetme sunduese, partisë-shtet, kultit të udhëheqësit, madhështisë së kombshtetit, terrorit dhe frikësimit masiv, do t’i shpërfaqet më shumë imitimit të këtij të fundit, të strukturës së fesë edhe pse ideologjikisht, komunizmi është i papajtueshëm me fenë, konsekuent në luftën ndaj saj pa kompromise, pa koncesione.
Feja
Thelbi i fesë është besimi te Zoti, Qenie absolutisht absolute, me emra dhe cilësi po absolute. Ai është i Pagabueshëm, i Përjetshëm, asgjë nuk është si Ai, është Dëgjuesi, Shikuesi dhe Sunduesi absolut, që di, kontrollon e përcakton çdo gjë, çdo lëvizje qoftë edhe të grimcës më të imët. Ai kujdeset për çdo krijesë që e furnizon pa kushte dhe marrëveshje. Njerëzit duhet t’i frikësohen Zotit, përpara se të keqen të veprojnë, që fundi i tyre të mos jetë dënimi në këtë botë dhe në përtejbotë. Adhurimi si demonstrim i besimit që buron nga thellësia e zemrës, e që është fjalë dhe vepër i dedikohet Zotit me dashuri dhe nënshtrim të plotë. Fjala e Zotit është ligj i padiskutueshëm që duhet jetësuar. Ritualet mund të kryhen në çdo cep të lëmshit të dheut qoftë edhe individualisht, por marrin natyrë shoqërore e gjithëpërfshirëse kur kryhen në tempuj, faltore të ngritura për adhurimin e Zotit. Ai cilësohet vetëm me cilësi të mira dhe nuk mund t’i atribuohen cilësi negative.
Feja ka si pikëmbështetje doktrinore librin e shenjtë, Fjalë e Zotit, shpallur për njerëzit, ndryshe nuk do të kishte kuptim të qenët e këtij libri, udhërrëfyes, ndriçues, rregullator i rrugëtimit të njeriut drejt transcendentales. Nuk mund të ndryshohet apo të vihet në dyshim autenticiteti i tij hyjnor, nuk mund të kritikohet apo t’i mvishet e pavërteta nga cilido pikëlëshim atakimi. Çdo fjali, fjalë, shkronjë e tij është e vërtetë, sepse buron nga i Vërteti, Zotërues i cilësive absolute që nuk mund të jenë imanente, por transcendente. Ky libër i karakterizuar me këto cilësi në këtillësinë e tij, mbërrin te krijesat nëpërmjet njeriut të zgjedhur, po nga Zoti dhe jo i vetëzgjedhur për këtë detyrë – profeti. Ligjet dhe rregullat që burojnë nga libri i shenjë duhet të zbatohen me konsekuencë, për aq sa njeriu mund të jetë konsekuent. Njeriu nuk mund të protestojë ndaj ligjeve të Zotit, sepse kjo do të thoshte protestë ndaj të përsosurës, absolutes nga joabsolutja, relativja, e papërsosura që nuk mund ta përfshijë në suazat e gjykimit të vet gjymtan, urtësinë e gjykimit absolut. Substrati i ligjeve hyjnore është deviza “dëgjuam dhe u bindëm”. Feja duke qenë modus vivendi, universaliste dhe jo antiuniversaliste, jo dogmë që kërkon arratisjen e njeriut nga bota materiale, e pandryshueshme në hapësirë dhe kohë, kërkon nga njeriu jo thjesht besimin me zemër, që de factoështë dhe pikënisja e çdo praktike, por dhe jetësimin praktik të asaj çka njeriu beson. Kështu, feja, duke trasuar rrugëtimin e njeriut në këtë botë, si shtëpia e tij as e parme dhe as e fundme, qëllimon shpëtimin e njeriut nga ligësitë dhe zullumet dhe jo përsosmërinë e tij, për të garantuar eudemonologjinë në tokë më së pari, në rast se fjalët dhe veprimet e tij nuk kanë qenë tjetërfarë pasqyrimi i asaj çka ka besuar në zemrën e tij. Çdo fjalë, çdo veprim, çdo sakrificë përballet me fundin e pashmangshëm, shpërblimin apo ndëshkimin në jetën e përjetshme, në varësi të qëllimit. Kështu feja mëton në respektimin e drejtësisë, mirësisë, shpresës se përmes vullnetit për t’u orientuar drejt së mirës, do të mbizotërojë dashuria, respekti, harmonia ndërmjet pjesëtarëve të shoqërisë dhe do të kufizohet aftësia vepruese e padrejtësisë dhe ligësisë.
Komunizmi
Udhëheqësi cilësohet i pagabueshëm, udhëheqës i madh të cilit i blatohen cilësitë më të mira dhe pozitive. Ai është i përjetshëm në qeverisje, i pazëvendësueshëm, i pandryshueshëm, absolut në sundimin e tij, pa kujdesin e të cilit çdo gjë shkatërrohet e humbet. Trendi i tij është kontrollues krejtësor i çdo veprimi të nënshtetasve të vet. Njerëzit i frikësohen atij dhe nuk mund të flasin kundër tij, se i pret dënimi, ndryshe nga feja, ku Zoti fal çdo gjë për aq sa njeriu pendohet sa është gjallë. Nderimi, respektimi dhe frika ndaj udhëheqësit, shkakëson përputhshmërinë e fjalëve dhe veprave të njeriut, me urdhrat e tij që janë ligj i padiskutueshëm që duhet zbatuar, përderisa është i pagabueshëm. Trendi antropolatrist është i qartë. Në Shqipëri diktatori u faraonizua duke ndërtuar piramidën për hir të tij, që përtej kombinacionit të gurëve me forcën arkitektizuese të njeriut, simbolizon tempullin e faraonit “zot”. Madje edhe në rastet kur nuk përmendej me emër drejtpërdrejt, diktatori do të përmendej me Ai, i Atij, i Tij, që përdoren në këtë trajtë vetëm për Fuqinë e Epërme. Faraonizimi i udhëheqësit nuk ishte as më shumë e as më pak vetëm seapotheosis.
Komunizmi ka si pikëmbështetje doktrinore jo thjesht një libër të vetëm, por shumësia e këtyre librave përmblidhet te një emër marksizëm-leninizëm, që është ideologjia e vetme sunduese. Doktrina komuniste është e pakritikueshme. Ajo konsiderohet e vërtetë absolute. Çdo deviancë nga boshti i marksizëm-leninizmit konsiderohet herezi, revizionizëm. Doktrina është e pakritikueshme. Prej saj marrin shkas udhëheqësit për shkrimin e veprave të tyre dhe çdo shpjegim për ngjarje, dukuri apo fenomene duhet të bëhet në kohezion me doktrinën. Duke u përshkruar me këto cilësi, ai konsiderohet si “libër i shenjtë”. Madje veprat e vetë diktatorëve në kohezion me “librin e shenjtë”, për silogjizëm kthehen në “libër të shenjtë”. Këtu diktatori, që siç e theksuam më sipër, merr përsipër rolin e Zotit, por pa absolutizmin e Tij, duke shpallur “të vërtetat e përjetshme” në librin e tij, detyrimisht të zbatueshme për ata që janë nën kontrollin e tij në hapësirën ekzistenciale të totalitarizmit. Këto “të vërteta” nuk vihen në dyshim, madje as që duhet diskutuar për to. Hermeneutizimi i tyre duhet të jetë në përputhje me ideologjinë sunduese. Këto “të vërteta” duhet të zbatohen me konsekuencë të plotë pa marrë parasysh natyrën, rrethanat dhe gjendjen njerëzore.
Komunizmi vjen si ideologji që kërkon t’i japë shpresë njeriut se e ardhmja do të jetë e lumtur për të gjithë ata që besojnë te parimet e kësaj ideologjie dhe që marrin përsipër të sakrifikojnë për jetësimin e tyre. Komunizmi i grish njerëzit, për të sakrifikuar që të shpëtojnë nga dekadenca morale dhe kalbëzimi i rendit kapitalist, se do të ndërtojë një rend të ri, një shoqëri të re universaliste dhe ideologjikisht të pandryshueshme për çdo kohë dhe vend. Komunizmi vjen në trajtën e humanizmit, duke marrë përsipër të shpëtojë të varfrit nga shfrytëzimi; duke marrë përsipër të shpëtojë gruan dhe fëmijët nga egërsia e kapitalizmit; duke vendosur drejtësinë dhe egalitarizmin në këtë rend të ri botëror; duke u dhënë shpresë njerëzve për lumturinë e përhershme, kuptohet jo atë të përtejvarrit. Përmasat e doktrinës janë të përbotshme, jo të posaçëruara për ndonjë racë apo komb. Kështu, doktrina ateisto-materialiste kryen vetëvrasje parimore dhe duke mos i shpëtuar dot idealizmit kthehet në mesianizëm.
Periudha 1991
Prognozat 45 vjeçare për ndërtimin e Shqipërisë komuniste, të begatë e të lumtur, nën udhëheqjen e drejtë të partisë-shtet, zbatuese konsekuente e doktrinës ideologjike të marksizëm-leninizmit, rezultuan reduktim në absurditet. Ndryshimet në udhëheqjen e vendit në vitin 1985, praktikisht nuk ndryshuan asgjë. Pasuesi i diktatorit shpalli qartësisht se ai do të mëshonte mbi rrugën e ndritur, të trasuar dhe ndriçuar edhe më nga mësimet e ish-udhëheqësit. Idetë e tij për vazhdimësinë ideologjike i shpalosi në veprën “Enveri Ynë”. Vazhdimësia e pas 1985 do të thellonte skajshmërisht atë që kishte nisur që me izolacionizmin e plotë të Shqipërisë, duke e rënduar edhe më gjendjen politiko-ekonomiko-sociale in extremis. Era e ndryshimeve demokratike që po frynte nga Lindja komuniste nuk mund të mos prekte atmosferën shqiptare. Përballja me zhvillimet e jashtë Shqipërisë dhe brenda saj, e detyruan udhëheqjen komuniste të mendonte seriozisht çështjen e shndërrimeve politiko-ekonomike. Në fundvitet ‘80 udhëheqja komuniste përballej me rrezikun më të madh, humbjen e pushtetit politik, bashkë me të edhe privilegjet e ato që përfitonte, për fitimin, konsolidimin dhe ruajtjen e të cilit kishte sakrifikuar me mijëra jetë njerëzish, madje edhe brenda llojit. Me gjithë padëshirën e tyre dhe vuajtjen që u shkaktonte sindroma e humbjes së pushtetit, në prill 1991 me miratimin e kushtetutës së parë postmoniste, de jure mori fund njëpushteti, duke njohur pluralizmin partiak, liritë dhe të drejtat e njeriut si edhe të drejtën e besimit fetar. Në parlamentin e parë pluralist mbizotëronin komunistët. Situata politike ende nuk ishte qetësuar. Në zgjedhjet e marsit të vitit 1992, fitoi Partia Demokratike, fituan kërkesat për liri e demokraci, por jo për drejtësi. Tashmë, rrugëtimi i Shqipërisë drejt zhvillimeve demokratike jo vetëm që s’mund të ndalej po as që mund të shmangej nga ithtarët fanatikë të sistemit, de jure të perënduar, por de facto influencues i gjithanësishëm në gjerëthellësinë e tranzicionit shqiptar. Tëhuajësimi i shqiptarëve nga pjesa tjetër e botës dhe veçanërisht gogolizimi dhe demonizimi i kapitalizmit perëndimor, kishte nxitur tek shqiptarët kërshërinë për të shijuar mollën e ndaluar, që me zhvillimet e fundviteve ‘80 dhe fillimviteve ‘90 dukej më afër se kurrë. Lëvizja drejt vendeve të botës perëndimore, tanimë ishte e pashmangshme pavarësisht riskut që mbartte. Nën efektin e krizës së rënduar ekonomike dhe varfërisë së tejskajshme që kishte mbërthyer Shqipërinë, shqiptarët po i nënshtroheshin boomerang-izimit të gjithanësishëm, pasi tanimë tautologjia e superioritetit ideologjik e atij ekonomik përkundrejt kapitalizmit evropian u shndërrua në neveri. Qysh me rihapjen e Shqipërisë, trendi orientues i shqiptarëve ishte modeli i demokracisë shekullariste dhe i të jetuarit në përputhje me vlerat e liberalizmit. Edhe politika zyrtare ndiqte kursin e oksidentalizimit për anijen shqiptare. Në rregullimin ligjor të shtetit shqiptar nuk ishte më e nevojshme të merrje masa për shekullarizimin e institucioneve zyrtare apo administratës, apo shekullarizimin e njerëzve, pasi tanimë këtë detyrë e kishte realizuar optimalisht sistemi monist. Ajo çka mbetej për t’u bërë, pas shndërrimeve demokratike, ishte zbutja e frymës së shekullarizimit ekstrem të kohës së monizmit. Në kontaktin me perëndimin e zhvilluar materialisht, shumë prej shqiptarëve iu nënshtruan jo vetëm shokut kulturor, por edhe një përthithjeje gjithmonë në rritje të të jetuarit dhe botëkuptimit materialistik perëndimor. Kjo nuk ishte shumë e vështirë për t’u realizuar, për të lëvizurit drejt botës perëndimore, por po lehtësohej gjithmonë e më tepër edhe brenda Shqipërisë, pasi me thyerjen e murit berlinez shqiptar, u shfaqën mundësi të shumëllojta informatizuese të ndaluara nga dresura ateisto-komuniste, në funksion të ruajtjes së njëpushtetit. Edhe pse parimisht të jetuarit perëndimor ishte kritikuar nga njëpushteti, botëkuptimi materialist që qëndronte në themel të konstitucionalitetit në Shqipëri, pavetëdijësisht i kishte udhëhequr shqiptarët në njëjtësimin botëkuptimor me perëndimin, prandaj dhe boomerang-izimi i shqiptarëve ishte një proces lehtësisht i realizueshëm në gjendjen e re të krijuar postmoniste. Shekullarizimi postmonist, substancialisht për nga modaliteti, ishte një rikthim tek ai i para 1944, por me ndryshueshmëri profilitike, më intensiv, më i thellë procesivisht, ndihmuar nga atraksioni i komfortit material të perëndimit, që tashmë kishte gjeneruar lakminë e makutërisë së brezit, të lindur e rritur nën izolacionizmin pashkakësor të Shqipërisë dhe i brumosur me botëkuptimin materialist. Krahas ndryshimeve që prekën të pandryshueshmen e paprekshme, kemi dhe rilejimin e praktikave fetare, që u shpërfaqën me rihapjen e objekteve të kultit dhe përpjekjet për ngritjen dhe institucionalizimin postkomunist, të komuniteteve fetare, që institucionalisht kishin qenë inekzistente, për 24 vjet. Megjithëse rigjallërimi i veprimtarisë fetare dhe problematikat e saj në Shqipëri mund të jenë një temëtrajtesë e veçantë, vlen të theksojmë se ky rigjallërim nuk mund të ishte në lartësinë e duhur për shkak të mungesave bazike, si elitën drejtuese, mungesën e financave dhe dobësinë organizative, të shkërmoqura qysh më 1967 e në vazhdim. Rigjallërimi gjithsesi rrëzoi besimin se shoqëria ateiste, në tërësishmërinë e saj, mund të ekzistonte.
Përballja me zhvillimet e reja, në gjendje krejtësisht tjetërfare me të cilën u adaptuan shqiptarët nën regjimin diktatorial, do të nxirrte në pah një gamë të gjerë problemesh politike, ekonomike, sociale, fetare dhe kulturore, zgjidhja e të cilave shpresohej me imitim zgjedhjesh kallpe jashtëshqiptare. Ashtu siç e përmendëm më sipër, botëkuptimi materialist përqaste dy sisteme ideologjikisht vis-a-vis. Në shoqërinë postkomuniste shqiptare, shekullarizimi edhe pse i cilësuar si i butë, ishte hibridizim i procesit ekstremisht shekullarizues të regjimit komunist me modelin shekullarizues që po imitonin në rrethanat e reja, madje shekullarizimi i pas 1991 u ngrit në masën më të madhe mbi substratin e të kaluarës komuniste, duke reminishuar jo rrallëherë dhe shpeshherë, shumësi paragjykimesh e stereotipesh, përkundrejt besimeve fetare në vend. Të zhbëhej në një çast të vetëm ajo që u sendërtua për 47 vjet, do të thoshte të prisnim rrufe në qiell të pastër. Rrugëtimi, mbështetur themeltarisht mbi botëkuptimin materialist, drejt sistemit demokratik, shkakësoi konfliktualizimin e njeriut në përbrendësinë e tij, si shkakësi e dikotomisë njerëzore. Akulturimi është një proces që vazhdon të gjallojë në shoqërinë shqiptare, i forcuar edhe pas vitit 1991 edhe për shkak të zhgënjimit që pësuan nga kthimi i Shqipërisë në ergastulum prej sistemit komunist. Fatkeqësia qëndron në faktin se logjika e shndërrimeve nuk po i kapërcen ende influencimet e reminishencave ateisto-shkencore, për formimin e personalitetit njerëzor në kushtet e njohjes së lirive dhe të drejtave të njeriut. Shoku kulturor po ushtronte presion të fuqishëm mbi njeriun e udhëkryqëzuar të Shqipërisë postkomuniste duke e sjellë përpara mjaft dilemave, se në cilin kah duhej të orientohej kulturalisht. Regjimi i kaluar u mbajt dhe mbajti mbërthyer me forcë vlerat kulturore të traditës, duke ia përshtatur ideologjisë së vetme sunduese, që siç u përmend më sipër janë refleksion i një religjioni të perënduar dhe jo produktim i frymës ateistizuese. Por, në kushtet kur regjimi u rrëzua, urrejtja politiko-ekonomiko-sociale ndaj sistemit, shkakësoi identifikimin e çdo vlere të së shkuarës kulturore si komuniste dhe për këtë arsye të paarsyeshme u praktikua qoftë edhe pavetëdijësisht terapia e shokut për t’u shkëputur nga e kaluara komuniste dhe për të qenë në kohezion me modelet e reja të sendërtimit të personalitetit njerëzor. Por ajo çka mbetet të jetë më e rëndësishmja e të rëndësishmeve në këto kahe të reja zhvillimesh dhe hapjesh, është botëkuptimi materialist i jetës, që ontologjikisht shërbeu dhe shërben si bazik për konstruktimin e personalitetit humanist, shumësia e të cilit arkitekturon shoqërinë. Themi më e rëndësishmja e të rëndësishmeve për shkak se çdo ide, mendim apo veprim i njeriut në përditshmërinë jetësore impulson nga botëkuptimi i tij. Çdo ide, mendim apo veprim, vjen i papranueshëm për njeriun nëse nuk është në përputhje të plotë me botëkuptimin e tij; i papranueshëm për shoqërinë nëse nuk është në përputhje me botëkuptimin sundues të shoqërisë. Botëkuptimi sundues i shoqërisë ushtron presion, të identifikueshëm apo të tërthortë, mbi partikularistët, edhe pse deklarativisht deklamon egalitarizmin në liberum arbitirum të anëtarëve të shoqërisë. Realizimi i liberum arbitrim,sikundër e përmendëm më lart, është imperativi më i lartë hyjnor. Liberum arbitrium si akt përbrendësor, për botëkuptimin materialist metamorfizohet vetëm si veprim rutinë zgjedhjeje dhe merr kuptim vetëm kur realizohet në përputhje me vlerat materiale, si më të lartat që duhen jetësuar. Kundrimi i lirisë për të zgjedhur, nga botëkuptimi materialist reduktohet në veprim pastërtisht materialistik, pasi njeriu zgjedh mbi bazën e vlerave materiale, për hir të materies, duke anashkaluar tërësisht vlerat shpirtërore si joontologjike. Duke ia nënshtruar hermeneutikës së botëkuptimit materialist, liberum arbitrium transformohet në një veprim njëanshmërisht, miklues dhe atraksionues për njeriun, përderisa synon largimin nga dhimbja dhe përfitimin e kënaqësisë optimale në botën materialistike. Ky njeri duke pranuar luhatjen e lirizgjedhjes vetëm përbrenda kufijve materialistikë, yshtet nga mendimet ndezullitëse se është më i lirë se kurrë dhe shpreh keqardhje që partikularistët nuk e shijojnë lirinë e “vërtetë”, por burgosin unin dhe libidon e tyre me pamundshmërinë për të zgjedhur atë çfarë ata zgjedhin. Liberum arbitrium është akt i brendshëm, teatër i dramës njerëzore, ku përleshen trendet për t’i përkitur aksiologjisë apo fizikalitetit. Pikërisht zgjedhjet e lirizgjedhjes në përputhje me aksiologjinë që rreh rrokjen e shpirtit, si shkak e jo dhurues i jetës për materien, realizojnë lirinë e vërtetë, ku shpirti triumfon mbi trupin, ku arsyeja triumfon mbi pasionin dhe libidon, ku urtësia triumfon mbi fanatizmin dhe injorancën, ku morali triumfon mbi amoralitetin duke shkakësuar çlirimin e njeriut nga burgu i mishit, drejt eudemonologjisë në kohësi dhe pakohësi. Ajo çka thamë nuk nënkupton zhvendosjen tërësore të materies nga teatri njerëzor, por prirjet materialistike të njeriut tërësisht natyrore dhe racionale, duhet të kalojnë përmes sitës dhe masës së aksiologjisë me qëllim që njeriu të jetë qenie e lirë, përderisa nuk cenohet liria e tij e brendshme. Ashtu sikundër shpirti shkakëson gjallimin e trupit, po ashtu dhe vlerat e epërme, shpirtërore, në tërësinë e tyre në rast zbatimi do shkakësonin jetën e pakonfonduar si shkak i realitetit dikotomik. Zbatimi i keqkonceptimit të lirizgjedhjes vetëm mbi vlerat materiale, transformon njeriun në krijesë njëdimensionale, duke e denatyruar në dikotominë e tij. Po të kundronim nga vlerat e epërme morale njëdimensionalitetin njerëzor, do të shpërfaqej tmerrësisht qartë drama e teatrit njerëzor. Këndvështrimi i botës, raporteve ndërnjerëzore, përmes prizmit të njëdimensionalitetit, shkakësoi makiavelizmin përtejpolitik, ku çdo ide, mendim, fjalë, veprim, boshtohet përreth interesit dhe përfitimit material. Ky qëllim i paqëllimtë mbështetur themelësisht te darvinizmi social, shkakësoi tragjizmin e jetës njerëzore, jo vetëm për sa i përket rrokopujimit të rrahkahjeve të njeriut mes turlifarëlloj idesh për modus vivendi-n, por dhe tragjedinë e këtij tragjizmi, asgjësimin në errësirën e përhershme, prandaj dhe largimi nga kjo botë përjetohet tragjikisht nga njeriu njëdimensional. Prej këtu, njeriu njëdimensional nuk ka motiv, qëllim për të ngritur në sistem aksiologjinë, sepse ai mendon, që në fakt nuk është proces epifenomenalist, se përderisa jetojmë sot e vdesim nesër duke u zhdukur në errësirë, në hiç, përse të mos jetojmë të sotmen duke qenë pavramendas për atë çka na pret. Le ta harrojmë fundin tragjik, pashmangshmërisht të pashmangshëm, për të jetuar jetën tonë pa drama, pa tragjedi, “të lumtur” në skepticizmin tonë. Njëdimensionaliteti, duke çekuilibruar dualitetin natyral të njeriut, çekuilibroi dhe udhëkryqëzoi identitetin ontologjik të njeriut duke e çpërgjegjësuar nga mëkëmbësia e lëmshit të dheut. Botëkuptimi materialist, thellësisht njëdimensional, ngjalli, ushqeu, ushqen dhe do të ushqejë të jetuarit dionisian dhe hedonistik, duke shpërfytyruar tërësisht moralin, burimuar prej aksiologjisë e duke fuqizuar në mënyrë galopante libidon. Sot e gjithë ditën jemi dëshmues të çorientimit moral, të lajthitjes së arsyes, verbimit të shikimit të shikuar, vështrimit të vështruar, dëgjimit të dëgjuar, në forma nga më të urryerat, kundruar prej aksiologjizmit, ndezullitëse të hedonizmit, dionisakizmit, shkakësorë të shkatërrimit knockout-istik të njeriut. Trendi bashkëkohor në përputhje dhe konsekuencë të plotë me botëkuptimin materialist, qëllimon ngritjen dhe çimentimin në sistem të këtij sistemi antivlerash, antiaksiologjik, që për shkak të ndezullimeve merret apriori si ontologjik, duke u transformuar në epistemologji, duke krijuar impresione ambiguistike se aksiologjia burimuar nga transcendentja, është involvuar në një krizë ndoshta të pambarim, si rezultat i triumfalizmit të botëkuptimit materialist, mbështetur makiavelisht. Por pavarësisht nga ky ambiguitet rremues, disambiguiteti kundrues i realitetit nga pozita aksionaliste, na dëfton se në krizë nuk është involvuar aksiologjia, sepse burimon nga transcendentalja dhe si e tillë në këtillësinë absolute të saj nuk mund të zhvendoset kriza e botëkuptimit materialist për tek aksiologjia, me pretendimin se shumësia dhe jopakësia e njerëzve ithtarojnë botëkuptimin materialist. Madje fakti që edhe në këtë dekadencë morale, pakësia vazhdon të boshtohet përreth aksiologjisë, dëshmon absolutisht për të vërtetën, që është një e vetme sepse nuk mund të ketë një të dytë të tillë. Do të ishte krejtësisht alogjike të mendonim se mund të kemi krizë të së vërtetës absolute, përndryshe nuk do të ishte absolute, do të ishte e paplotë dhe joplotësia është tipar ontologjik i njeriut, që nuk mund të arratiset prej tij edhe pse aq shumë do ta donte. Pandryshueshmëria jo e përkryer e njeriut është daltuar nga latinët që na kanë rrëfyer se errare humanum est, perseverare autem diabolicum që literalisht do të thotë: “të bësh gabime ështënjerëzore, por të vazhdosh (duke gabuar) është djallëzore”, dhe kjo pjesë e dytë është tipar i të paditurve. Në qoftë se aksiologjikja do të ishte përfshirë në krizë të thellë, nuk do të ishte e burimuar nga transcendentalja dhe do të ishte atrofizuar nga botëkuptimi materialist. Çdo parim njihet përmes ekzistencës së kundërtive. Dhe po të mos ekzistonte botëkuptimi materialist, botëkuptimi i tij i kundërt do të na ishte dukur krejt i pakuptueshëm, ashtu sikundër edhe është për shumicën. E vërteta është e vërtetë, nuk mund të jetë sot e vërtetë dhe nesër e pavërtetë, është dhe mbetet e pandryshueshme, e përhershme, e përjetshme, sepse i tillë është dhe burimi i së vërtetës. Gabueshmëria më e vogël do ta rrëzonte të vërtetën nga të qenët ontologjikisht e vërtetë. E vërteta dhe prania e saj sfidon cilindo që e mohon atë, për të sjellë qoftë dhe një sentencë të vetme me formatin e së vërtetës. Në rast se njeriu nuk e pranon apo e pranon, por humbet sfidën, njëdimensionaliteti tij edhe sikur të arrijë in extremis, nuk do ta hidhte nga burgu i fizikalitetit, për në botën aksiologjike. Njeriu përhumbet në një krizë të thellë identiteti mbi origjinën e tij dhe fundin e së ardhmes, pasi njëdimensionaliteti as nuk ka mundur dhe as nuk do të mundë, me siguri, që t’i sigurojë njeriut përjetësinë që aq shumë do të dëshironte ta kthente në realitet të njëmendtë.
Bibliografia
- Izetbegoviq, A. ( 2000 ) Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, Shkup: Furkan ISM.
- Hako, H. ( 1983 ) Ateizmi shkencor, Tiranë: Shtypshkronja “Mihal Duri”.
- Hako, H. ( 1968 ) Akuzojmë fenë, Tiranë: Naim Frashëri.
- Jahja, H. ( 2002 ) Krijimi i Universit, Tiranë: Komuniteti Mysliman i Shqipërisë.
- Jahja, H. ( 2001 ) Gjunjëzimi i evolucionit, Tiranë: Dielli I. C.
- Feraj, H. ( 1999 ) Skicë e mendimit politik shqiptar, Shkup: Logos-A.
- Jacques, E. Shqiptarët, Tiranë: Kartë e pendë.
- Secularism & Secularity: Contemporary International Perspectives, scribd.com
[1]. E. Jacques, Shqiptarët, f. 490.
[2]. Po aty, f. 488.
[3]. Hulusi Hako, Ateizmi shkencor, f. 276.
[4]. Edwin Jacques, Shqiptarët, f. 466.
[5]. Po aty, fq. 502.
[6]. Po aty, fq. 531.
[7]. Po aty, fq. 542.
[8]. Po aty, fq. 544.
[9]. Kjo nëntemë e këtij kërkimi është botuar më parë tek revista “Shenja”, shkurt 2013.
[10]. Po aty, f. 492
[11]. Hulusi Hako, Ateizmi shkencor, f. 287
[12]. Po aty, f. 85.
[13]. Harun Jahja, Krijimi i universit, f. 29; Paul Davies, Superforce! The search for a Grand Unified Theory of Nature, 1984, f. 184.
[14]. Po aty, f. 22-23.
[15]. Po aty, f. 23-25.
[16]. Hulusi Hako, Akuzojmë fenë, f. 12.
[17]. Harun Jahja, Krijimi i universit, f. 25; H. P. Lipson, “A Physical Looks at Evolution”, Physics Bulletin, vëll. 138, 1980, f. 138.
[18]. Harun Jahja, Gjunjëzimi i evolucionit, f. 21; Charles Darwin, “The origins of Species”, Harward University Press, 1964, f. 172, 280.
[19] Po aty, f. 95; Alexander I. Oparin, Origin of Life, 1936, New York, Dover Publications, 1953 (rishtypur), f. 196
[20] Po aty, f. 95; Klaus Dose, Origin of Life, Interdisciplinary Science Reviews, vol. 3, n. 4, 1988, f. 348.
[21] Po aty, f. 21.
[22] Po aty, f. 135; Pierre P. Grasse, Evolution of Living Organism, New York, Academic Press, 1977. f. 103.
[23] Po aty, f. 102; Fred Hoyle, Chandra Wickramasinghe, Evolution From Space, New York. Simon & Schuster, 1984, f. 148.
* Më gjerësisht shih tekstin shqip të rezymesë anglisht të veprës: Myderris Ymer Prizreni-Ora, Zemra dhe Shpirti i Lidhjes Shqiptare 1877-1887, Prishtinë 2005, f. 522 (me autor Dr. Muhamet Pirrakun).
[24]. www.zëriislam.com Index®Trashëgimia, artikulli Diktatura komuniste persekutoi muslimanëtshqiptarë, autor Ferid Luja.
[25]. Edwin Jacques, Shqiptarët, f. 500.
[26]. Po aty, f. 493-495.
[27]. Hysamedin Feraj, Skicë e mendimit politik shqiptar, f. 351.
[28]. Po aty, f. 350.
[29]. Po aty, f. 351.
[30] Alija Izetbegoviq, Islami ndërmjet Lindjes e Perëndimit, f. 188.
[31] Po aty, f. 182.
