Fillimet e persekutimit komunist mbi Komunitetin Mysliman Shqiptar

Nga Dr. Agron Tufa

1. Në këto dy dekada pas rënies së komunizmit, ka patur herë pas herë përpjekje për të fajësuar hierarkët myslimanë e në përgjithësi, traditën e besimit mysliman si ndihmëse e bashkëpunëtore të komunizmit. Herë në solo të vetmuara e herë në kor, këto zëra, që vijnë kinse nga kultura, inteligjencia e media, janë munduar të instalojnë një përfytyrim të përçudshëm, se gjoja tradita muslimane është parë më me tolerancë nga pushteti komunist dhe se diktatura i paskësh kursyer gjoja këta besimtarë, duke i lënë të paprekur. Madje ka individë që shkojnë shumë larg, duke pohuar brenda e jashtë vendit, se vetë komunizmi ishte një produkt mysliman. Forma të tilla të fondamentalizmit ekstrem helmojnë, para së gjithash, një ndër virtytet e kulturës toleruese të muslimanëve shqiptarë, traditën dhe kontributin e tyre patriotik e atdhetar, si qytetarë të shqetësuar për fatet e kombit dhe, së fundmi, janë shpifje të pabazuara, që si duket, kanë për qëllim instalimin e një imazhi inkriminues mbi pjesën më të madhe përbërëse të popullsisë shqiptare. E vërteta është krejt tjetër. Komunizmi nuk ka qenë e nuk mund të jetë kurrësesi shpikje e as produkt musliman. Fenë e muslimanëve nuk e lidh asgjë më komunizmën dhe formën e tij të bolshevizmës as si praktikë e ushtrimit të pushtetit, as si filozofi botëkuptimore. Madje shumë më përpara se komunizmi të hidhte farë e rrënjë në Shqipëri, paralajmërimin më të parë e ka dhënë në mënyrën më alarmuese dijetari i ndjerë, patriot e antikomunist, Hafiz Ali Korça, që në vitin 1925 me librin e botuar asokohe “Bolshevizma a çkatërrimi i njerëzimit“. Nër të tjera Hafiz Aliu në këtë libër konstaton:

 

Bolshevizma s’pajton kurrë

Me dinin e Muhamedit

Çelët do ta kenë luftën

Gjer në ditën e Kijametit.

 

Unë mendoj se është e padrejtë dhe përçarëse ideja se komunizmin e shpiku ky apo ai religjion, pasi vetë realiteti çnjerëzor i doktrinës komuniste, zbatoi njëlloj si për katolikët dhe ortodoksët shqiptarë, ashtu dhe për myslimanët, të njëjtat metoda repsresive e likuiduse, terrorizuese, deri në ndalimin e plotë zyrtar të besimit në vendin tonë.

Komunizmi nuk është e nuk mund të jetë as shpikje muslimane, as katolike e as ortodokse. Edhe nëse faktet e para sipërfaqësisht mund të na shtijnë në gabim të mendojmë se Perandoria e Kuqe e së Keqes u shtri gjeopolitikisht në pjesën dërrmuese të saj në vendet e religjionit ortodoks, kjo duhet parë si fatëkeqsi historike, e jo si penalizim ndaj një besimi të caktuar.

2. Zhdukja e fesë ishte thelbësore për injektimin e dogmës komuniste dhe, rrjedhimisht, për krijimin e «njeriut të ri». Megjithatë, komunistët e dinin se në pjesën dërrmuese të popullsisë, madje dhe në një pjesë, sado që të kufizuar, të anëtarëve të partisë, feja zinte një vend mjaft të rëndësishëm, «…duke penguar kështu zhvillimin e tyre të mëtejshëm në fushën e botëkuptimit materialist të partisë mbi fenomenet e natyrës dhe të shoqërisë»[1]: «Ende ka komunistë – e aq më tepër fshatarë – të cilët agjërojnë gjatë muajit të Ramazanit ose në Kreshmë, që bëjnë synet bijtë e tyre, apo pagëzojnë fëmijët në kishë».[2] Feja paraqitej kudo si frenuese e ritmeve të qytetërimit dhe emancipimit shoqëror, ndaj dhe, sipas udhëheqësve komunistë, rruga e vetme për përparim shoqëror ishte çlirimi nga dogma e saj. Në shërbim të kësaj ideje u botuan me dhjetra libra propagandistikë, ku feja përshkruhej si «…një barrë shumë e rëndë për njerëzimin dhe një armë e përshtatshme në duart e klasave sunduese shfrytëzuese për të mbajtur punonjësit besimtarë në errësirë, të bindur, të urdhëruar».[3]

Pohime të këtilla s’janë, veç se vulgarizime të ftesës marksiste për të qëmtuar lidhjet midis fesë dhe modeleve të sundimit dhe të shfrytëzimit. Marksi hodhi poshtë traditat hebraike të familjes së tij dhe argumentoi që «dëshira e madhe për një jetë të lumtur në botën e përtejme» mund të konsiderohej pjesë e një ideologjie, që pengonte punëtorët të përpiqeshin në këtë botë për një rend shoqëror të drejtë dhe jo shfrytëzues. Prandaj dhe feja, sipas tij, ishte «opium për popullin», me të tjera fjalë, një grup dogmash, që fshihnin realitetet e luftës së klasave dhe të shfrytëzimit.

Lista e mëposhtme, sado që fare e pjesshme, ilustron më së miri këtë prirje: M. Pliseckij, Origjina e njeriut (1946); M. Melinkov, Kapitalet e Vatikanit (1947); M. Melinkov, Vatikani dhe problemet e rindërtimit të mbasluftës (1947); P. Popov, Mbi politikën e Vatikanit (1947); I. Sbrgajev, Shkenca dhe supersticionet (1949); P. Kolloniskij, Marksizëm-leninizmi mbi fenë (1951); M. M. Shliman,Vatikani dhe katoliçizmi në shërbim të imperializmit (1951); Parajsa dhe ferri (1963); Feja është opium për popullin (1964); Shkenca dhe feja (1964); Thelbi reaksionar i Muslimanizmit (1967);Darvinizmi dhe feja (1967); Feja lakuriq (1967); Çudirat e fesë (1967); Dom Lleshi dhe Zigur Efendiu(1967); Akuzojmë fenë (1968) etj. Këto botime, që mbivlerësojnë dukshëm orientimin objektiv të mendimit komunist, të trondisin me shkallën e tyre të pashembullt të vulgarizimit.

Në Shqipërinë komuniste, si në të gjitha shtetet totalitare, kontrolli mbi prodhimin e dijes ishte pjesë jetësore e kontrollit të shoqërisë në përgjithësi. Ndaj, paralelisht me propagandën, shteti komunist u përkujdes që të zhdukte çdo trajtë arti dhe të menduari, që mund të përbënte pengesë në rrugën e nisur për shpëlarjen e trurit dhe krijimin e një literature, që do të shenjohej nga një paaftësi karakteristike për të kapërcyer banalitetin. Ky projekt u mbështet në nisma konkrete. Kështu, pa kaluar as dy javë nga futja e partizanëve në Shkodër, në fillim të dhjetorit 1944, u ndalua botimi i të përkohshmeve «Hylli i Dritës», «Zani i Shna Ndout»,[4] «Zgjimi i djelmnisë» dhe «Bijat e Zojës».[5] Në këtë frymë, tre vjet më vonë, më 2 mars 1948, Gjykata e Rrethit të Tiranës, ndaloi qarkullimin e mbi 155 titujve, të cilët, sipas Gjykatës, «…kanë përmbajtje ideologjike të damshme për popullin t’onë dhe kundra frymës së re Demokratike dhe për konseguencë qarkullimi i tyre nuk i sjell asnjë dobi popullit t’onë, por përkundrazi e dizorienton dhe e nxit në urrejtje dhe përçarje.»[6] Dy vjet më vonë, Presidiumi i Kuvendit Popullor nxorri vendimin nr. 1150, datë 27. 2. 1950 për bllokimin e të gjithë librave të botuar apo të hyrë në Shqipëri përpara 29 nëntorit të vitit 1944. U lejua vetëm kalendari fetar, i cili botohej në shtypshkronjën shtetërore «Mihal Duri» në Tiranë.[7]

Kështu, më 26 dhjetor 1950, librari Liman Osman Selishta njofton Kryesinë e Komunitetit Musliman se inspektorët e Seksionit të Kulturës, pasi i bastisën librarinë, ku ai shiste vetëm libra fetarë islamë, i bllokuan pjesën më të madhe të tyre, rreth 11.300 ksombla, të cilat i futën në arka për t’i marrë. Ky veprim, sipas librashitësit, qe kryer me urdhër të Komitetit të Kulturës dhe të Arteve. Ndër librat e konfiskuar janë dhe Ja’sini (arabisht e shqip), Kur’ani, Mevludi, Libri i së falmes, si dhe revistat e botuara nga Komuniteti, Zani i Naltë dhe Kultura Islame.[8]

Krahas denigrimit të hierarkisë fetare, nisi dhe procesi i ngritjes së Enver Hoxhës në simbol. Të kremtet fetare u zëvendësuan nga festat e përvjetorëve partiakë, ditëlindjet e udhëheqësit etj. Për fat të keq, në këtë proces dhanë ndihmesën e tyre edhe disa klerikë të lartë, në sy të të cilëve Enver Hoxha ishte «biri më i denjë i popullit shqiptar». Ata nuk mënonin të porosisnin grigjën e tyre me anë qarkoresh të posaçme që të votonin 100% për Frontin Demokratik,[9] të thurnin lavde për direktivat e pesëvjeçarëve, të hartonin rezoluta për kontributin që duhej të jepnin komunitetet fetare për forcimin e Pushtetit Popullor,[10] të deklaronin hapur kotësinë e dogmës fetare, madje dhe, duke «punuar për zbatimin e orientimit të pushtetit», të përkrahnin planet për prishjen e objekteve të kultit.[11] Në këto kushte, besimtarët u çoroditën dhe rezistencës fetare antikomuniste iu hoq që në krye arsyeja e ekzistencës.

Procesi i nënshtrimit tërësor të organizmave fetare ndaj shtetit ka një datë të përpiktë, 20 korrikun e vitit 1951, kur Kisha Katolike pranoi statutin e saj të ri: komunitetet e tjera fetare u nënshtruan edhe më shpejt. Kështu, besnikëria e Kishës Ortodokse Autoqefale të Shqipërisë u sigurua qysh më 25 gusht të vitit 1949, kur Sinodi i Shenjtë shfronëzoi Imzot Kristofor Kisin dhe në vend të tij zgjodhi «Kryepeshkopin e kuq» Paisi Vodica: Kongresi III i KOASh-it, që miratoi statutin e ri (shkurt 1950), s’qe veçse një akt formal dhe tribunë për trumbetimin e këtij nënshtrimi pa kushte. Dy muaj më vonë, më 4 maj, u miratuan dhe statutet e Komunitetit Mysliman dhe atij Bektashian.

E, megjithatë, ky nënshtrim nuk ndodhi sa çel e mbyll sytë. Ai u shoqërua nga një përndjekje e pashembullt e anëtarëve me të ngritur të klerit. Në inventarin e përndjekjes së tyre nuk mungon paepshmëria, madje, shpesh, ajo i përshtatet përmasave dhe ashpërsisë së përndjekjes. Duhet mbajtur parasysh se gjithçka zhvillohej në atmosferën e një rrënimi të plotë material, të frikës dhe të dëshpërimit. Në këtë sfond vendoset një episod i pazakontë për jetët, përgjithësisht të qeta të komuniteteve fetare: i gjendur nën trysninë e dy prej baballarëve më me ndikim të komunitetit bektashian, partizanëve Baba Fajë Martaneshit dhe Baba Fejzo Dervishit, të cilët kërkonin «demokratizimin» e tarikatit bektashian, «demokratizim» që, duarduarshëm, do t’i shpinte dervishët të mbanin veshje civile dhe të martoheshin, në mars të vitit 1947, Kryegjyshi Botëror i bektashinjve, Dede Abaz Hilmiu, s’pa zgjidhje tjetër, veç se t’i vriste që të dy. Pas këtij akti, ai ktheu pistoletën dhe vrau dhe veten.[12]

3. Nga pikëpamja administrative, Komuniteti Mysliman Shqiptar, që përfshinte pjesën më të madhe të muslimanëve të Shqipërisë, ndahej në katër qendra apo Kryemyftini: Kryemyftinia e Tiranës, Shkodrës, Korçës dhe e Vlorës[13] (përpara vitit 1929, e Gjirokastrës). Secila nga Kryemyftinitë kishte në varësi Myftini (të klasit të parë dhe të dytë) dhe këto Nënmyftini (njësoj të klasit të parë dhe të dytë).[14] Në krye qëndronte Kryetari i Komunitetit Mysliman.[15] Pranë Komunitetit funksiononin edhe Këshilli i Përgjithshëm, Këshilli i Përhershëm dhe Drejtoria e Përgjithshme e Vakëfeve (Vakfevet).[16] Këshilli i Përhershëm, që u krijua me urdhër të Ministrisë së Drejtësisë më 16 shkurt 1945,[17] përbëhej prej Kryetarit të Komunitetit, Kryemyftiut të qendrës, Drejtorit të Përgjithshëm të Vakëfeve dhe prej një anëtari civil, i cili zgjidhej nga Këshilli i Përgjithshëm për një periudhë tre vjeçare. Ky këshill mblidhej të paktën një herë në javë për shqyrtimin e çështjeve të ndryshme administrative.[18]

Autoriteti më i lartë i Komunitetit Mysliman ishte Këshilli i Përgjithshëm, i cili përbëhej nga pesëmbëdhjetë anëtarë: dhjetë laikë (civilë), nga një për çdo qark, katër Kryemyftinjtë e zonave dhe Kryetari i Komunitetit. Ai mblidhej një herë në vit ose, me kërkesën e Kryetarit apo së paku të dy anëtarëve të tij, edhe në sesione të jashtëzakonshme, për të shqyrtuar çështjen e buxhetit dhe çështjet administrative; vendimet e tij Këshilli ia ngarkonte për zbatim Kryesisë së Komunitetit (Këshillit të Përhershëm).[19]

Përveç bektashinjve, që përbënin komunitet më vete, të gjitha tarikatet (‘rrugët’) e tjera Islame që vepronin në Shqipëri, si Halveti (me gjithë nëntarikatet a degët halvetiane, Akbashi, Karabashi, Xhelveti, Hajati, Gjylsheni e Melami), Kadiri, Tixhani, Rufai dhe Sa’adi, përfshiheshin në Komunitetin Musliman. Tarikati Halveti kishte 66 teqe, tarikati Rufai 26, tarikati Kadiri 20, tarikati Sa’adi 6 dhe tarikati Tixhani 5.[20] Nga të gjitha tarikatet, vetëm Halvetitë kishin adiministratë. Ata kishin këshillin e tyre, të përbërë prej 7 anëtarësh, që mblidhej një herë në vit për të shqyrtuar çështjet e buxhetit. Tarikatet e tjerë, meqenë se ishin shumë të vegjël, nuk kishin as administratë dhe as këshill, por vetëm «kryeprisa».[21]

4. Më 21 janar të vitit 1945, këshilli drejtues i Shoqatës së Rinisë Myslimane vendosi t’u propozojë organeve përgjegjëse shtetërore abrogimin e Dekretit Mëkëmbësor nr. 123 datë 9 qershor 1942[22]dhe rivënien në fuqi të Statutit të Kongresit III Musliman të vitit 1929.[23] Një muaj më vonë, më 17 shkurt, Ministria e Drejtësisë, duke marrë parasysh, në njërën anë, dorëheqjen nga detyra të kryetarit të Këshillit të Ulemave, Hafiz Sherif Langut, dhe, në anën tjetër, konfliktin që ekzistonte në mes Këshillit të Ulemave dhe Medresesë së Përgjithshme, shkarkoi nga detyra të gjithë anëtarët e Këshillit të Ulemave dhe formoi një Këshill të Përkohshëm, të përbërë nga Hafiz Musa Aliu, titullar, me anëtarë kryemyftiun e zonës së Tiranës, Muharrem Mullajn, Hamdi Këlliçin, profesorin e Medresesë së Përgjithshme, Vexhi Demirajn, dhe Selim Stërmasin. Ky këshill ngarkohej edhe me administrimin e pasurisë vakëfnore, si dhe me mbledhjen e Kongresit Mysliman. Titullari, Hafiz Musa Aliu, së bashku me anëtarët e Këshillit, u ftuan në Ministri dhe, pasi morën njoftimin, filluan nga puna.[24]

Në përputhje me statutin, më 10 mars të po atij viti, Kryesia e Këshillit të Përkohshëm autorizohej që të organizonte zgjedhjet për Këshillin e Përgjithshëm, autoritetin më të lartë të Komunitetit, i cili duhej të mblidhej më 1 maj 1945. Kandidatët për naëtarë të këtij këshilli duhet të ishin simpatizantë të Lëvizjes Nacionalçlirimtare dhe, që të shmangeshin shpenzimet për udhëtime e dietë, ata duhet të banonin, mundësisht, në Tiranë; në të kundërtën, shpenzimet duhet të siguroheshin nga ndihmat e besimtarëve të çdo qyteti a fshati.[25]

Më 2 maj, Këshilli i Përgjithshëm vendosi, me vota unanime, zgjedhjen definitive të Hafiz Musa Haxhi Aliut si Kryetar të Komunitetit Mysliman Shqiptar. Dymbëdhjetë ditë më vonë, më 14 maj, ky këshill zgjodhi dhe anëtarët e Këshillit të Përhershëm: Muharrem Mullahin, Kryemyftiun e zonës së Tiranës, Hamdi Këlliçin dhe prof. Sadik Begën, drejtorin e revistës «Kultura Islame».[26]

Meqenëse për arsye ekonomike Këshilli i Ulemave kishte nxjerrë në pritje të gjithë personelin e Medresesë së Përgjithshme,[27] Këshilli i Përkohshëm riktheu në punë një pjesë të tyre dhe më 1 qershor 1945 Medreseja u rihap.[28] Ajo do t’u siguronte studentëve vetëm shtrojat dhe mbulojat. Sa i takon ushqimit, «mbasi gjendja financiare e Komunitetit Mysliman» ishte «përtokë», studentët duhet ta siguronin vetë.[29]

Kështu u kthyen në punë Hafiz Ismet Dibra, Drejtor i Medresesë, Jonuz Bulej, drejtor i brendshëm, Qazim Hoxha, myderriz, Haki Sharofi, profesor, Hasan Tahsini, mësues dhe Hafiz Doraci, mësues.[30] Përveç tyre u emëruan myderrizë në Medrese edhe Sulejman Kadiu, për gjuhën arabe, Haxhi Mahmud Dashi, për besimin, prof. Vexhi Demiraj, për mësimet filozofike, Ihsan Qereshniku, për mësimin e gjuhës angleze dhe Munir Hatibi, kujdestar magazinjer.[31] Pranë Medresesë së Përgjithshme u hap dhe një kurs fillestar për imamë. Drejtor i këtij kursi u emërua Hafiz Ibrahim Dalliu.[32]

5. Më 31 janar të vitit 1946, Kryesia e Komunitetit Mysliman Shqiptar vendosi të krijonte një komision për përkthimin e Kur’anit në gjuhën shqipe.[33] Ky komision përbëhej nga Hafiz Ismet Dibra, kryetar, prof. Sadik Bega, anëtar, prof. Haki Sharofi, anëtar, prof. Jonuz Bulej, anëtar dhe Hasan Tahsini, sekretar.

Gjatë një takimi që zhvilloi me Enver Hoxhën, Kryetari i Komunitetit Mysliman, Hafiz Musa Haxhi Aliu, i kërkoi atij t’i jepte letër për botimin e Librit të Shenjtë, për përkthimin e të cilit ishte punuar për një kohë të gjatë. Enver Hoxha e këshilloi Kryemyftiun të mos e ndërpriste përkthimin, por shtoi se botimi i tij duhej të shtyhej për kohë më të mira, meqenëse, siç e dinte dhe vetëe Kryemyftiu, gjendja me letrën në vend ishte shumë e rëndë, ndaj dhe qeveria nuk kishte mundësi ta ndihmonte për këtë çështje.[34]

6. Pas ndërhyrjeve të dhunshme të shtetit në organizimin e jetës së Komunitetit Mysliman Shqiptar, sekuestrimit të pronave, kontrollit mbi buxhetin, ndalimi i literaturës, kufizimi i rreptë dhe kontrolli mbi Medresënë, politika komuniste forcoi një propagandë të ashpër “demaskuese” nëprmjet shtypit, radios, formave të edukimit, kinemasë, teatrit dhe estradave, pjesëve të leximimeve shkollore dhe edukimit me përbuzjen ndaj fesë. Presion akoma më të madh përjetuan Pedagogët e Medresesë, duke nisur që në vitin 1945 me arresitimin e Hafiz Ali Korçës, drejtorit Hafiz Ismet Dibrës më 1946, Enver Beqirit më 1946, Vexhi Buharasë më 1947, Jonuz Buliqit më 1947, Shaban Demirit më 1946, etj. Klerikët muslimanë, përfshi dhe bektashinjtë, gjatë regjimit komunist përjetuan ngjarje tronditëse. Shumë prej udhëheqësve dhe dijetarëve më me ndikim, Sigurimi i Shtetit u vuri spiunë, u nxori dëshmitarë të rremë nëpër gjyqe të sajuara, i pushkatoi, dënoi e internoi, duke mbjellë një atmosferë të përgjithshme terrori.
Kleri musliman u përndoq me forma dhe mjete nga më të ndryshmet nga ateistët e rinj që erdhën nga malet dhe kontrolluan gjithçka që përbënte jetën e shenjtë dhe ritualet e besimtarëve. Në fillim komunistët u përpoqën t’i joshin klerikët muslimanë, që t’i bënin për vete në aventurën e tyre të përgjakur kundër një pjese të shqiptarëve, por kur nuk ia dolën mbanë, atëherë nisën kalvarin e persekutimit. Si gjithnjë, në stilin e tyre komunistët e përqendronin goditjen në kokat e elitës fetare muslimane. Sipas statistikave vetëm gjatë dhjetë vjetëve të parë të diktaturës janë pushkatuar e dënuar 60 hafizë e hoxhallarë, 83 dervishe/baballarë bektashinj dhe një numër i madh të internuarish. Këta dhjetra të pushkatuar dhe qindra të internuar nga ky besim i bashkangjiten martirëve të parë të lirisë dhe besimit në pikun më të ashpër të diktaturës komuniste. Disa prej figurave më përfaqësuese publike të muslimanëve shqiptarë, u ekzekutuan me vdekje nga gjyqet komuniste midis një histerie popullore në sallën e gjyqit dhe jashtë, duke i përcjellë akuzat dhe shpifjet banale me megafon e radiotrasmetim, për të mbjellë llahtar në gjithë Komunitetin Musliman. Të tilla ishin gjyqet e vitit 1947 kur u dënua me pushkatim me akuzën stampë “armik i popullit” sheh Qerimi i Delvinës,  shehi i devollit, deputetin sheh Ibrahim Karbunara bashkë me të birin Hasanin.

Klerikët muslimanë jo më pak se klerikët e besimeve të krishtera u bënë kurbanë të besimit të tyre, besnikë deri në fund të jetës së tyre ndaj besimtarëve që përfaqësonin. Ata nuk pranuan asnjë kompromis me regjimin, i qëndruan besnikë fesë së tyre, atdheut dhe kombit, për të cilin shpirti i tyre mbeti i hapur dhe i lirë.

Sot, pas gjenocidit gjysmëshekullor mbi fenë, në kushtet e sotme të lirisë së besimit, ata dëshmorë të besimit dëshmuan të vetmin dinjitet njerëzor e kombëtar përpara Zotit dhe popullit të tyre. Prandaj është një mëkat i madh të mos kujtohen, e për më tepër të mos u njihet martirizimi. Shoqëria jonë nuk ka mundur t’u shlyejë borxhin e dinjitetit e mirënjohjes këtyre baballarëve shpirtërorë të kombit. Vepra e tyre dhe kujtimi i sakrificës së tyre duhej përjetësuar në shenja të paharrura për edukimin e brezave, se si ata, me shembullin, me veprën dhe jetën e tyre, krahas me klerin katolik e ortodoks, u ndeshën me fuqinë e të keqës dhe fatkeqësinë që pllakosi popullin tonë.