Fjala është edhe fillimi i krijimit, edhe realiteti imediat i tij. Me fjalën ekzistenca hodhi hap në këtë gjithësi, krijimi filloi me fjalën. Fillimi i krijimit është fjala – urdhër “kun / bëhu!” e hedhur në gji të mosqenies[1]. Allahu vetëm njerëzve ua ka dhuruar mundësinë për të folur. Në sentencën kur’anore: “Ai e krijoi njeriun, ia mësoi njeriut të folurit/deklarimin”[2] është bërë e ditur se, dhuntia më e madhe e falur njeriut së bashku me krijimin, është mundësia e të folurit ose deklarimit. Njeriu është stolisur me fjalën, është bërë bashkëbisedues i propozimit me anë të fjalës dhe ka arritur shpëtimin me Fjalën e Njësisë. “Pika e parë e bojës e pikuar nga maja e penës e Fuqisë Hyjnore, në Mosqenie, është deklarimi me anë të fjalës; edhe gjëja që e zbulon dhe e parashtron marrëdhënien enigmatike mes Krijuesit dhe krijesës, është përsëri deklarimi me anë të fjalës!”[3] Siç pohohet në këtë shprehje, fjala është edhe fillimi i gjithësisë, edhe një çelës enigmatik i cili i shndërron të panjohurat, në të njohura.
Njeriu i cili, së bashku me krijimin, është atribuar edhe me aftësinë për të folur, në të njëjtën kohë është bërë edhe bashkëbisedues i fjalës ose deklarimit. Njeriu i parë, Ademi (paqja qoftë mbi të!), është profeti i parë të cilit i është zbritur mesazh hyjnor, me fjalë të tjera, është bashkëbiseduesi i parë i komunikimit hyjnor, është njeriu i parë me të cilin është biseduar dhe të cilit i është dhënë aftësia e deklarimit[4]. Procesi i praktikimit mësimor ka filluar duke ia mësuar Hz. Ademit (paqja qoftë mbi të!) emrat ose emërtimet e qenieve[5]. Por ky është një mësim-praktikim i përgjithshëm. Atij i qenë mësuar vetëm emrat/emërtimet e materies, nuk i është dhënë njohuri e hollësishme mbi entitetin e tyre. Hollësitë janë deklaruar më pas me anë të revelacionit hyjnor. Duke e shumëzuar informacionin me anë të ndriçimit të revelacionit hyjnor dhe mundësisë së mësimit të vënë në krijimin e tij, njeriu ka arritur në hollësi/detaje. Mënyra se si është plotësuar njohuria me anë të revelacionit hyjnor, është shprehur kështu: “E vërteta e dijes dhe deklarimit e shfaqur në mënyrë të përmbledhur te Hz. Ademi, nën kujdesin e Kur’anit ka arritur në hollësi me anë të Shpirtit të Lartë Besnik[6], ka dhënë frytin e pritur prej saj dhe e ka kryer plotësisht konkluzionin e saj[7].
Ç’është Deklarimi?
Etapa e parë e njohjes është dija e emrit/emërtimit të një gjëje. Pastaj, me deklarimin e entitetit të saj, plotësohet njohja e asaj gjëje. “Bejan”, që është origjinali arabisht i termit “deklarim”, është paskajorja e foljes “bâne” ose paskajorja emërore e foljeve “ebâne” ose “bejjene”. Si mbiemër, fjala “bejan” me kuptimin “i(e) deklaruar” do të thotë “i hapur, i qartë”. Meqë fjala “bejan” përdoret edhe si folje kalimtare, shpreh edhe kuptimin “sqaroj, shpjegoj”. Bejan ose deklarim do të thotë shpjegimi i folësit për bashkëbiseduesin i qëllimit që ka me fjalët që i thotë, është sqarimi i kuptimit të mbyllur te fjalët e veta, ose shtjellim i kuptimit. Ndërkaq, shpjegimi në deklarim është shpjegim i bërë me zgjuarsi. Sqarimi i një të vërtete ose i një kuptimi me zgjuarsi dhe mençuri, quhet bejan ose deklarim.[8] Fjala “el-bejjine”, që do të thotë argument, sipas një pikëpamjeje, edhe fakti që vjen nga paskajorja “bejan”, tregon se bejani (deklarimi) është një shpjegim dhe sqarim i mbështetur në argument. Si konkluzion, bejjine është përkufizuar në formën “argument i qartë që është vetë i sqaruar dhe sqarues, i cili e vërteton haptazi një çështje”[9]. Në këto kushte, do të duhej që bejanin ose deklarimin ta shihnim jo vetëm si një shpjegim, por ta pranonim si një model shpjegimi. Ashtu si qartësia në fjalë, është e rëndësishme edhe qartësia në veprime dhe sjellje. Në fjalën bejan (deklarim) dhe, sipas një pikëpamjeje, në paskajoren tebjin (qartësim) që vjen nga e njëjta rrënjë, janë edhe kuptimet “tethebbüt” (qëndrueshmëri, durim) dhe “teenni” (veprim i vëmendshëm)[10]. Kurse teenni mund të jetë si në fjalë, ashtu edhe në sjellje.
Në Kur’an, fjala “bejan” (deklarim) përmendet në tre vende. Në ajetin 4 të sures Rahman, është përdorur me kuptimin aftësi të foluri; në ajetin 138 të sures Al-i Imran, është përdorur me kuptimin shpjegim: “Ja, pra, ky është një shpjegim i drejtuar tërë njerëzve”; në ajetin 19 të sures Kijâme është përdorur me kuptimin e shpjegimit dhe komentit të Kur’anit: “Pastaj, shpjegimi i tij (i Kur’anit) është një punë që na përket neve”[11].
Deklarimi, disa herë, me një shprehje të ndryshme të specifikave të panjohura gjer atë ditë mbi elementët, realizohet duke u parashtruar me një stil estetik. Fundja, është shumë e vështirë që bukuria e shpjegimit me bukurinë e shprehjes të mendohen veç e veç. Prandaj, bejani (deklarimi) është përdorur edhe me kuptimin bukuri tregimi dhe stili.
Marrëdhënia deklarim – mëshirë
Mes deklarimit (bejan) dhe mëshirës (rahmet) ka një lidhje të afërt. Në ajetin “O i Dërguar, ta zbritëm këtë libër që ta shpjegojë (deklarojë) çdo gjë dhe ta tregojë udhën e drejtë, që të bëhet mëshirë dhe përgëzim për myslimanët”[12], Zoti ka shprehur se deklarimi dhe shpjegimi i çdo gjëje nga Kur’ani, është mëshirë për njerëzit. Ashtu siç atributi Rahman – Mëshirues shfaqet në krijimin dhe figurën e njeriut, edhe në dhënien njeriut të aftësisë së deklarimit ka shfaqje të atributit Rahman. Kështu, në ajetet e menjëhershme të kreut të sures Rahman, “Mëshiruesi e krijoi njeriun, ia mësoi të folurit dhe ia mësoi Kur’anin”, tregohet për lidhjen midis Kur’anit, krijimit të njeriut dhe të folurit të tij, nga njëra anë dhe, nga ana tjetër, atributit Rahman – Mëshirues. Njëra nga shfaqjet e mëshirës tek i Dërguari i Madh i dërguar si mëshirë për të gjitha botët, është aftësia e deklarimit të dhënë atij.
Siç i është dhënë një aftësi e posaçme deklarimi, Profetit i është dhënë, me një detyrë hyjnore, edhe kompetencë shpjegimi (tebjin). Si diatezë kalimtare, tebjin do të thotë shpjegim i diçkaje. Siç thuhet në ajetin: “O i Dërguar, ta zbritëm ty këtë Fjalë që t’ua shpjegosh (li tubejjine) njerëzve atë që u është zbritur atyre”[13], kompetenca e shpjegimit të Kur’anit të zbritur njerëzve i është dhënë Profetit nga Zoti. Aftësinë për të thënë fjalë koncize të dhënë atij vetë, i Dërguari i Allahut a.s. e ka pohuar me anë të hadithit “Mua m’u dha shprehia e fjalës koncize (xheuâmi’u’l-kelim)”. Fjala koncize (xheuâmi’u’l-kelim) janë shprehjet koncize edhe të Kur’anit, edhe të fjalëve dhe shprehjeve të të Dërguarit të Allahut[14]. Konciziteti dhe lakonizmi, domethënë, aftësia për të thënë fjalë esenciale që përmbajnë shumë kuptime të ndryshme, janë një nga veçoritë specifike të Profetit.
Gjersa u arrit në Shekullin e Lumtur, domethënë, në kohën e profetit Muhamed, bota njerëzore ishte, në një aspekt, analfabete. Veçanërisht arabët e periudhës pagane paraislamike, që quhet periudha e injorancës, ishin një popull analfabet. Njohuria e thjeshtë dhe urtësia e kulluar ishin të mjaftueshëm për ta. Allahu i Lartë u dërgoi analfabetëve Profetin a.s. analfabet nga radhët e tyre që t’ua mësonte Librin dhe urtësinë[15]. Me urtësinë (hikmet) që përmendet në Kur’an së bashku me Librin, bëhet fjalë për Sunetin. Urtësia e zbritur nga Allahu i Lartë për Profetin, është deklarimi i botës ekzistente dhe i të vërtetave të larta. Nëse Profeti a.s., i cili ka parapëlqyer heshtjen dhe meditimin ndaj të folurit dhe, kur ka folur, e ka shprehur qëllimin me shprehje të shkurtra dhe thelbësore, duke iu kursyer mijëra fjalë, ka ndodhur ngaqë çdo fjalë e tij është pranuar si një urtësi që shpjegon synime hyjnore, që i jep kuptim ekzistencës. Edhe fakti që urtësia (hikmet) është përmendur së bashku me Librin, tregon se, pas zbritjes së Kur’anit, arritja tek e vërteta me rrugën e urtësisë do të jetë e mundur vetëm me anë të Sunetit. Urtësia eternale i është dhënë Hz. Muhamedit a.s., kompetenca e deklarimit të së vërtetës i është ngarkuar atij. Siç thuhet në ajetin “Ne e dërguam çdo profet me gjuhën e popullit të vet, që t’ua shpjegonte mirë atyre të vërtetat”[16], ashtu si të gjithë profetët, edhe ai i ka folur popullit të vet në mënyrën më të mirë, me gjuhën që e kuptonte. Fakti që i Dërguari i Allahut i ka folur popullit të tij me gjuhën që e ka kuptuar dhe me një shprehje të hapur e të qartë, ka qenë një mëshirë e madhe për atë popull.
Midis etikës (estetikës) dhe mëshirës ka një lidhje (marrëdhënie) të afërt. Reflektimi i etikës te gjendja shfaqet në formë mëshire, kurse reflektimi në gjuhë shfaqet në formë elokuence dhe oratorie. Hz. Ebu Bekr r.a., i cili e njihte shumë mirë letërsinë dhe historinë arabe, duke parë se ishte e pamundur që bukuria te të folurit e Profetit a.s. të krahasohej me poetët dhe prozatorët, e pyeti një ditë atë: “S’kam parë ndokënd tjetër që të flasë më bukur se ti; kush të pajisi ty me bukurinë e të folurit?” I Dërguari i Allahut a.s. iu përgjigj: “Bukurinë e të folurit ma mësoi Zoti im dhe mua ma dha etikën (estetikën) më të bukur!”[17] Këtu, me fjalën etikë (estetikë) është aluduar se burimi i aftësisë (kapacitetit) së “të folurit me fjalë të bukura”, domethënë, të elokuencës dhe oratorisë, janë veçori krijimi dhe moralo-etike të ardhura nga krijimi. Arti i të folurit është një kapacitet i vënë në natyrën e njeriut. Me anë të të folurit, njerëzit e reflektojnë jashtë atë që e kanë në natyrën e tyre, e shpalosin botën e brendshme të tyre. Me anë të gjuhës, shprehet ajo çka ekziston në krijim. Veçoritë që ndodhen në natyrën krijimore të njeriut dalin në shesh me anë të gjuhës. Ashtu siç është e pamundur që personat të cilët nuk kanë veçori poetike në natyrën e tyre, të thonë poezi, është gjithashtu e pamundur që ai i cili nuk është i urtë në natyrën e tij qysh në krijim, të mund të thotë fjalë të urta.
Magjia e shprehjes (deklarimit)
Disa herë, shprehja (deklarimi) është aq i efektshëm, saqë specifika që diskutohet zgjon mbi bashkëbiseduesit ndjenjën sikur po dëgjohet për herë të parë. Fjala siguron takimin e njeriut me ekzistencën. Me anë të shprehjes, ne dallojmë gjërat ekzistuese. Si një dritë e magjishme, shprehja siguron zbulimin e të vërtetave enigmatike. Duke dëgjuar dikë që tregonte atë që dëshironte, me një stil të bukur dhe ndikues, Profeti a.s. pati tërhequr vëmendjen mbi forcën dhe magjinë e shprehjes me këto fjalë: “Ka shprehje që sikur janë magji!”[18] Arabët e periudhës pagane paraislamike i cilësonin si magji fuqitë që s’i kuptonin dot, ngjarjet që nuk i shpjegonin dot. Profeti ynë ka pohuar admirimin që ka ndjerë për forcën e shprehjes (deklarimit), duke thënë: “Në pastë një gjë e cila bën me të vërtetë efekt magjie mbi njerëzit, ajo është fjala (shprehja, deklarimi)!”
Te fjala ka një efekt të tillë magjie, që një fjalë e vetme mund ta ndryshojë jetën e njeriut, madje, të mund ta përcaktojë që ai është për në xhenet (parajsë) apo për në xhehenem (ferr). Një fjalë e vetme e thënë, siç mund të bëjë që njeriu të fitojë parajsën e përjetshme, gjithashtu, mund të bëhet shkak që njeriu të shkojë në ferr. Madje, siç bëhet e qartë edhe në hadithin mbi Hasan b. Thabitin, “Allahu i mbështet Xhibrilin dhe Hasanin”, midis fjalës së bukur dhe engjëjve ka një lidhje enigmatike.[19]
Edhe përmendja e Allahut të Lartë me shprehjet e cilësuara tesbih (subhanallah), takdis dhe tehmid (elhamdu li’l-lah) është sadaka. Fjalët me të cilat përmendet Allahu kanë një vlerë të tillë, saqë përgjegjësi i tyre në jetën tjetër (ahiret) vjen më rëndë se çdo gjë tjetër në peshore. Miqtë e Allahut që e njohin vlerën e fjalës, e kanë marrë parasysh ta flijojnë çdo gjë materiale për një fjalë të bukur që kanë dëgjuar. Kur Hz. Ibrahimi a.s. i dëgjoi engjëjt që i erdhën pranë, të thonë: “Subbuhun Kuddusun Rabbu’l-melaiketi ve’r-Ruh” (i Madh dhe i Shenjtë Zoti i engjëjve dhe i Shpirtit), tha se për ta dëgjuar edhe një herë, do ta falte një të tretën e pasurisë; kur engjëjt e përsëritën të njëjtin tesbih, Hz. Ibrahimi tha se për ta dëgjuar edhe një herë tjetër, do ta falte tërë pasurinë[20].
Në fjalën e bukur ka një eliksir të tillë, që, disa herë, i përfton njeriut sevap (mirësi) sadakaje. I Dërguari i Allahut a.s. ka thënë: “Fjala e bukur është sadaka!”[21] Edhe ndihma ndaj njerëzve me anë të fjalës, udhëzimi për ta, është sadaka. Kështu, i Dërguari Bujar a.s., duke thënë që “të flasësh në vend të dikujt i cili nuk mundet ta tregojë hallin e vet, është sadaka”, ka shprehur se të folurit në vend të një tjetri për ta ndihmuar atë, mund t’i përftojë njeriut mirësi sadakaje[22].
Në ditët e sotme, shtimi dhe shumëzimi i informacionit si dhe i mundësive të arritjes në informacion, ky ka filluar ta humbë vlerën e vjetër; ndërkaq, bukuria e stilit, modelet e tregimit bindës dhe të shpjegimit konsekuent, e thënë ndryshe, deklarimi ka filluar të shohë më shumë konsideratë. Nga ky këndvështrim, hadithet e Profetit, që janë modele shpjegimi mbi jetën dhe botën ekzistente, kanë fituar më shumë rëndësi për sa u përket edhe urtësive që përmbajnë, edhe veçorive estetike.
Efekti i shprehjes (deklarimit)
Fuqia dhe vlera e një fjale s’janë të kufizuara vetëm me bukurinë e shprehjes. Një ndër elementët që i përftojnë vlerë fjalës është edhe pozita. Është jashtëzakonisht me rëndësi edhe se kujt dhe si i flitet. Kështu, i Dërguari i Allahut a.s. ka bërë të ditur se xhihadi më i virtytshëm është thënia e së drejtës në çdo vend dhe biseda me ndershmëri[23].
Veç kësaj, edhe përbërja e çështjes që bisedohet është nga specifikat që ia shtojnë rëndësinë fjalës. Profeti ka bërë deklarimin e Kur’anit, ka përshkruar botën e përtejme dhe ka shpjeguar të fshehtat e universit. Krahas diskutimit të të vërtetave metafizike, ka bërë deklarime moralo-etike dhe praktike. Fakti që ka thënë fjalë të urta në të njëjtin nivel në fusha të ndryshme, tregon se kapaciteti i shprehjes dhe deklarimit tek ai ka qenë i pashoq.
Është e pamjaftueshme që fjala të zotërojë vetëm bukuri elokuence dhe estetike. Para së gjithash, fjala duhet të jetë e drejtë, e urtë, e ndershme dhe ta përfaqësojë drejtësinë. Profeti ka thënë gjithmonë të drejtën dhe të vërtetën, edhe kur ka qenë i hareshëm, edhe kur ka qenë i zemëruar[24].
Forca e fjalës qëndron në unitetin e zemrës me fjalën. Reflektimi nga zemra i mendimit dhe ndjenjës së zemrës e bën fjalën të vërtetë e të efektshme. Duke u shprehur për Hz. Omerin, Profeti ka thënë: “Allahu i Madh e i Lartë e shprehu të drejtën me gjuhën dhe zemrën e Omerit (darebe bi’l-hakk)”[25]. Duke u shprehur kështu, Profeti ka tërhequr vëmendjen mbi rëndësinë e unitetit të zemrës dhe fjalës. Prandaj, në Kur’an, poetët janë dënuar ngaqë kanë vrapuar pas fantazive dhe kanë thënë fjalë që s’kanë mundur t’i realizojnë[26].
Konkluzion
Me kompetencën e deklarimit të dhënë nga Kur’ani, Profeti ka shpjeguar ekzistencën, njeriun dhe jetën. Prandaj shekujt nuk kanë mundur t’i vjetrojnë fjalët e tij. Gjatë kohës, fjalët e tij nuk janë shndërruar në urtësi të konsumuar ose në fjalë të mbetura nga kohë të shkuara. Përkundrazi, sa më mirë që të jetë kuptuar e vërteta e njeriut dhe jetës, aq më tepër është shtuar saktësia dhe rëndësia e analizave psikologjike dhe sociologjike e haditheve. Fjalët e tij e kanë ruajtur në çdo kohë veçorinë e së resë dhe të koncizitetit të urtësive.
Me zbulimin e të fshehtave të universit, ka dalë në shesh përputhja e shpjegimeve të tij mbi universin me faktet. Sepse ai ka qenë profeti i periudhës së deklarimit. Është e pamundur që të vërtetat e shpjeguara prej tij të ndryshojnë, që ai të gabohet në informacionet që ka dhënë, shkurt, që deklarimet e tij të jenë të pavërteta.
Shprehja dhe deklarimi janë, së bashku me krijimin, dhuratë hyjnore e vënë në natyrën e njeriut. Kapaciteti dhe aftësia e shprehjes dhe deklarimit zbulohen me favorin e Zotit si rrjedhojë e pretekstit të lutjes verbale dhe praktike. Kurse fryti i deklarimit ndodhet në efektin e fjalës dhe efekti i fjalës varet nga harmonia zemër-gjuhë.
Shkurt, fjalët në përputhje me përtejfizikën, të cilat shpjegojnë njeriun, jetën dhe universin, fjalët e thëna me dashurinë pasionante ndaj qëllimit të kulluar, ndaj besnikërisë për esencialitetin dhe të vërtetën, janë, për të gjithë njerëzit, pretekst mëshire si pikat e shiut!
PROF. DR. AJHAN TEKINESH*
[1] Fethullah Gylen, Beyan, Stamboll, 2004, f. 19.
[2] Kur’ani, Rahman: 55/3, 4.
[3] Gylen, Beyan, f. 19.
[4] Ahmed b. Hanbel, 5/178.
[5] Kur’ani, Bekare, 2/31.
[6] Engjëlli Xhibril. Përkthyesi.
[7] Gülen, Beyan, f. 28.
[8] Firuzabadi e shpjegon bejanin (deklarimin) në formën “sqarim me zgjuarsi”. shih. Ibidem, el-Kamusu’l- muhit, pika BYN., Asim Efendiu e shpreh këtë fjali në formën “do të thotë ta sqarosh dhe ta shtjellosh një kuptim dhe qëllim pranë zgjuarsisë dhe mençurisë”. shih. Ibidem, Kamus Terxhemesi, pika BYN.
[9] Muhammed Hamdi Yazır, Hak Dini Kur’ân Dili, İstanbul 1979, 1/405.
[10] İbn Mandhûr, Lisânu’l-Arab, Bejrut, pa datë, pika BYN.
[11] İbrahim Muhammed, es-Sünnetu Bejânen li’l-Kur’ân, Kajro, 1993, f. 25, 26.
[12] Kur’ani, Nahl, 16/89.
[13] Kur’ani, Nahl, 16/44.
[14] Për rivajetet (rrëfimet) e ndryshme të hadithit, shih Ibn Rexheb el-Hanbeli, Xhâmi’u’l-ulûm ue’l-hikem, Bejrut 1997, f. 54, 55.
[15] Kur’ani, el-Xhumu’a, 62/2.
[16] Kur’ani, Ibrahim, 14/4.
[17] Râfi’î, I’xhâzu’l-Kur’ân, Bejrut 1990, f. 301.
[18] Buhârî, Nikâh, 47; Muslim, Xhum’a, 47.
[19] Tirmidhî, Edeb, 70.
[20] Gülen, “Meleklerin Tesbihi”.
[21] Buhârî, Xhihâd, 128.
[22] Ahmed b. Hanbel, 5/154.
[23] İbn Mâxhe, Fiten, 20; Ahmed b. Hanbel, 5/251.
[24] Nesâî, Sehv, 62; Ahmed b. Hanbel, 4/264.
[25] Ahmed b. Hanbel, 5/145.
[26] Kur’ani, Shu’ara, 26/225, 226.
