Bediuzzamani, kur flet për temat themelore të trajtuara në Kur’anin Kerim, thotë: ‘Elementet thelbësore të Kur’anit dhe qëllimet që ai ndjek janë katër: teuhid (monoteizmi), nubuvet (pejgamberia), hashr (ringjallja), adalet (drejtësia) dhe ibadet (adhurimi).’[1] Ai i përmend së bashku konceptet ‘adalet’ dhe ‘ibadet’. Ka nuanca të rëndësishme në shqyrtimin e këtyre dy koncepteve së bashku.
Platoni, Ibn Miskavej, Imam Gazzali dhe Bediuzzaman kanë një vlerësim të ngjashëm për njohjen dhe kuptimin e njeriut: Njeriu është i përfshirë në ndryshime dhe fatkeqësi. Ai është një qenie që lëviz në rrjetin e pikave ekstreme. Megjithatë, që shpirti i tij të jetë në trup, i janë dhënë tri lloj fuqish (kuvve) të rëndësishme. Këto janë: ‘kuvve shehevije/fuqia e dëshirës’ për të tërhequr gjëra të dobishme, ‘kuvve gadabije/fuqia e zemërimit’ për të shmangur gjërat e dëmshme dhe ‘kuvve aklije/fuqia e arsyes’ për të dalluar të dobishmen nga e dëmshmja, mirësinë nga e keqja. Këto fuqi kanë pika ekstreme në drejtimin e ifratit (të qenit më shumë se ç’duhet) dhe tefritit (të qenit më pak se ç’duhet).
Pika ekstreme e teprimit të kuvve-i shehevije është fuxhur, që do të thotë të mos njohësh kufij të nderit dhe moralit për dëshirat që ke. Ndërsa pika ekstreme e mangësisë është humu, që nënkupton të mos ndjesh shije as edhe për gjërat e lejuara. Kjo do pengonte vazhdimin e brezave. Pika e mesme e këtyre është iffet/dëlirësia, e cila është dëshira për atë që është hallall dhe të mos i hapësh derë asaj që është haram.
Niveli ekstrem i kuvve-i gadabije është tahavuri, që do të thotë të mos kesh frikë nga asgjë dhe të mos njohësh kufij. Shtypja, dominimi dhe diktaturat janë rezultat i kësaj ndjenje. Mangësitë e kësaj force janë frika dhe pasiviteti. Ekuilibri i tij është shexha’, pra guximi që vjen nga besimi. Kjo do të thotë të bësh të gjitha llojet e sakrificave për hir të urdhrave të fesë dhe vendosjes së drejtësisë, por jo të merresh me veprimtari të paligjshme.
Ekstremi i kuvve-i aklije është se një person, me inteligjencën e tij mashtruese, e bën të vërtetën të duket e rreme dhe gënjeshtrën të duket e vërtetë. Mangësia është gabavet, pra marrëzi, që është mungesa e drejtimit deri në atë masë sa të mos dallosh të drejtën nga e gabuara. Një njeri i mençur e njeh të vërtetën si të vërtetë dhe mbahet fort pas saj; Ai e njeh gënjeshtrën si gënjeshtër dhe i shmanget asaj. Adaleti del nga kombinimi i këtyre tre forcave, të cilat janë shumë të rëndësishme për jetën e njeriut.[2]
Drejtësia
Në arabisht, fjala “adalet” rrjedh nga rrënja “a-d-l,”[3] që do të thotë të jesh i drejtë, të sillesh drejt, të gjykosh me drejtësi, dhe të barazosh. Ajo përmendet në Kur’an në 28 vende, së bashku me derivatet e saj. Në Kur’anin e Shenjtë dhe në hadithet zakonisht përdoret me kuptime si “rregull, ekuilibër, barazi, drejtësi në gjykim, ndjekja e rrugës së drejtë, devotshmëri, ndershmëri, paanësi.”
Imam Gazaliu thotë se nëse atributi i drejtësisë humbet, nuk do të ketë dy anë në formë të teprimit apo mangësisë (ifrat-tefrit), aty do të lindë vetëm kundërshtimi dhe kontradikta, që është xhevr/zullumi.[4] Ai thotë se drejtësia duhet të realizohet në tri vende: në vetveten e personit, në veprimet e tij dhe në punët e tij administrative.[5]
Nushirevan, i njohur në histori për udhëheqjen e tij të drejtë, e përshkruan kështu drejtësinë në botë: “Sovrani vjen me shtetin, dhe shteti me ushtrinë; ushtria me para, ekonomi, dhe pasurai me tatim; tatimi me ndërtimin e vendit, dhe ndërtimi i vendit me përmirësimin e tij, drejtësia vazhdon me përmirësimin e udhëheqësve (dhe zyrtarëve). Nëse drejtësia nuk përmirësohet, udhëheqësit nuk do të kenë moral të drejtë dhe të ndershëm. Kreu dhe baza e të gjitha këtyre është që sundimtari të hetojë vetë gjendjen e popullit dhe të jetë në gjendje të edukojë popullin. Nëse sundimtari është kështu, populli e ruan atë dhe është i sigurt për të, pasuria dhe pronat e tij nuk do të shkatërrohen.”[6]
Bediuzzamani në koleksionin Risale-i-Nur ka sjellë kuptime të ndryshme për konceptin e drejtësisë. Në bazë të manifestimit të saj, janë përdorur terma si drejtësia e pastër, drejtësia e krahasuar, drejtësia e vërtetë, drejtësia e plotë, drejtësia e pafundme, drejtësia hyjnore, drejtësia kur’anore, drejtësia e fatit dhe drejtësia njerëzore. Për më tepër, ai e ka ndarë drejtësinë në dy pjesë, drejtësi pozitive dhe drejtësi negative, duke e kuptuar ‘drejtësinë pozitive’ si dhënien e të drejtës atij që i takon, dhe ‘drejtësinë negative’ si disiplinimin e padrejtësive.[7]
Adhurimi
Adhurimi është emri i robërisë ndaj Allahut në nivelin më të lartë, në kuptimin më të thellë dhe në kontekstin më të gjerë, me dashuri të sinqertë dhe respekt të thellë. Kjo është një robëri aq e pastër sa burimi i tij është vetëm dashuria ndaj Allahut dhe ndjenja e mirënjohjes për të mirat e Tij të pafundme. Prandaj, adhurimi është titull i marrëdhënies së njeriut me Zotin e tij. Falë adhurimit njeriu kupton shumë mirë se kush është Krijuesi, kush është krijesa, kush është Pronari, kush është prona, kush është i Fuqishmi dhe kush është i pafuqishmi, kush është i Pasuri e kush është i varfëri dhe ai e di shumë mirë pozitën e tij para Zotit të tij. Kjo e çon atë në disiplinë të brendshme. Në këtë mënyrë ai disiplinon nefsin e tij dhe rregullon sjelljen dhe gjendjen e tij. Ai është i bindur ndaj çdo urdhri të Zotit të tij dhe i durueshëm ndaj çdo ndalese. Si një shfaqje natyrore e kësaj, ndjeshmëria ndaj së drejtës dhe drejtësisë rritet.
Raporti i drejtësisë me adhurimin
Njeriu që përmes adhurimit rrit disiplinën e tij personale ndihmon gjithashtu në arritjen e disiplinës sociale dhe drejtësisë. Për shembull, falja e namazit me xhemat sjell vëllazërinë, agjërimi ndihmon në ndarjen e ndjenjave me të varfërit dhe dhënia e zekatit ndihmon në heqjen e hendekëve ndërmjet klasave. Bota e brendshme e njeriut formon marrëdhëniet e tij me botën e jashtme. Nëse brenda tij ka çrregullim dhe shqetësim, ai mund të jetë shkatërrues dhe i dëmshëm edhe jashtë. Adhurimi, për shkak se rregullon paqen dhe ekuilibrin e brendshëm të njeriut, gjithashtu jep një ndihmë të madhe në krijimin e rendit në botën e jashtme. Për shembull, adhurimi e bën njeriun më besnik ndaj premtimeve që i ka dhënë Allahut. Njeriu kujton se nuk do të shkelë të drejtat e të tjerëve, se nga dora dhe gjuha e tij nuk do të dëmtojë askënd, se nuk do të fle i ngopur kur fqinji i tij është i uritur, se nuk do t’i mashtrojë njerëzit, se nuk do të vjedhë, se nuk do të vrasë askënd pa të drejtë, se nuk do t’i vë sy nderit dhe moralit të askujt, se nuk do të dëmtojë pasurinë e individëve ose të publikut dhe se gjithmonë do të qëndrojë besnik ndaj premtimeve të tjera që ka dhënë.
Në suren el-Fatiha, pas shprehjes “Ne vetëm Ty të adhurojmë”, vazhdon lutja që thotë: “Na udhëzo në rrugën e drejtë. Në rrugën e atyre që i ke bekuar…” Se kush janë këta që janë bekuar, shpjegohet në një ajet tjetër. Këta janë pejgamberet, të sinqertët, dëshmorët dhe vepër-drejtët. Ka një lidhje midis këtyre dy ajeteve.[8] Pra, ne, me udhërrëfyesit tanë të cilët janë pejgamberet, të sinqertët, dëshmorët dhe vepër-drejtët (të cilët janë imamët tanë), adhurimin tënd e bëjmë së bashku dhe dëshirojmë që të na udhëzosh në rrugën e drejtë që Ti e pranon. Për këtë, së pari, të falënderojmë, sepse falënderimi të takon vetëm Ty.
Thuhet se ne adhurojmë dhe kërkojmë udhëzim nga Ti. Udhëzimi nënkupton që njeriu, nga një këndvështrim, të respektojë të gjitha detyrimet e tij, të veprojë në mënyrë të ekuilibruar në çështje të ushqimit, të pijes, të veshjes dhe në çdo aspekt fetar dhe jetësor, të kryejë detyrat e tij dhe të qëndrojë larg mëkateve, dhe të jetë në rrugën e adhurimit sipas udhëzimit të fesë dhe arsyes, që do të thotë gjithashtu të jetosh në drejtësi.[9]
Bediuzzamani vë në dukje se drejtësia është e dy llojeve: e para është t’i japësh të drejtën atij që i takon, e dyta është të disiplinosh ata që bëjnë padrejtësi. Ai thotë se pas besimit, çështja më e rëndësishme është vepra e mirë, e cila në të vërtetë konsiston në mosshkeljen e të drejtave materiale dhe shpirtërore të njerëzve dhe në kryerjen/zbatimin me përpikëri të së drejtës hyjnore.[10]
“Ai që braktis adhurimin, bën padrejtësi ndaj nefsit të vet (nefsi është rob dhe i nënshtruar ndaj Zotit) dhe gjithashtu bën një shkelje dhe padrejtësi ndaj të drejtave të përsosmërisë së universit. Po, ashtu si mosbesimi është një përçmim ndaj krijesave, edhe braktisja e adhurimit është një mohim i përsosmërisë së universit. Për më tepër, duke qenë se është një shkelje e urtësisë hyjnore, kushdo që e braktis adhurimin i nënshtrohet rrezikut të tmerrshëm dhe ndëshkimit të rëndë.”[11] Kjo tregon se ai që neglizhon adhurimin, jo vetëm që shkel të drejtën e Zotit, por edhe të drejtat e njeriut dhe të universit. Në këtë mënyrë, adhurimi bëhet themeli i drejtësisë, dhe ai që e braktis atë, bën padrejtësi ndaj të dyjave. Në këtë mënyrë, adhurimi ndihmon në arritjen e përsosmërisë së drejtësisë dhe luan një rol plotësues.
Nga ana tjetër, një besimtar që e sheh drejtësinë si një ekuilibër dhe rend në të gjithë universin dhe tek vetja e tij, vëren se çdo gjë është vlerësuar me një masë të mrekullueshme dhe mbushet me ndjenjën e falënderimit ndaj Krijuesit të Madhërishëm. Drejtësia që sheh në marrëdhëniet e tij shërben si një mjet për forcimin e dashurisë, unitetit dhe bashkimit. Dashuria, respekti dhe vëllazëria që lindin mes tyre i bën ata si gjymtyrët e një trupi të vetëm. Kështu, drejtësia që sheh e bën atë të kuptojë vlerën e parimeve që beson dhe e mbush me ndjenja falënderimi ndaj Krijuesit.
Në përfundim, adhurimi ndihmon në arritjen e përsosmërisë së drejtësisë, ndërsa drejtësia ka një fuqi nxitëse në adhurim. Kur përmendet ‘drejtësia’, menjëherë të vjen në mendje ‘drejtësia sociale’. Fethullah Gülen Hoxhaefendi, i cili beson se besimi dhe adhurimi kanë një rol të madh në vendosjen e drejtësisë sociale, thotë se në periudhën e lumturisë (Asr-ı Saadet), falë besimit të fortë që kishin njerëzit dhe mënyrës së përulët të jetesës, fillimisht individët u reformuan, e më pas në atë shoqëri asnjë individ nuk i shkaktonte dëm material shoqërisë dhe nuk e shihte veten të ndarë prej saj, dhe drejtësia sociale arrihej vetvetiu në shoqërinë e krijuar nga njerëz me këtë botëkuptim.[12] Një tjetër dijetar i madh islam, Muhammed Ebu Zehra, gjithashtu vë në dukje rëndësinë e detyrës së ‘urdhërimit për të mirë dhe ndalimit nga e keqja’ për përhapjen e drejtësisë në shoqëri. Pra, kur ligjet zbatohen si në familje, ashtu edhe në shoqëri, duhet të mos shmangen nga drejtësia, dhe prej dijetarëve dhe udhëheqësve të mendimit pritet që të paralajmërojnë dhe të luajnë një rol ndriçues. Në këtë çështje, të gjithë duhet ta nxisin njëri-tjetrin, dhe ata që marrin vendime të gabuara duhet të paralajmërohen me një ton të butë.[13]
Dr. Ali Ünsal
[1] Bediüzzaman Said Nursî, İşaratü’l-İcaz, İstanbul: Sözler Neşriyat, 2007, fq. 9.
[2] Po aty, fq. 20-22.
[3] Mukerrem Muhammed Mandhur, Lisanu’l-Arab, Bejrut: Dar Sader, 2003, v. 10, fq. 6165.
[4] İmam Gazzâlî, İhyâu Ulûmi’d-Dîn, prkth. Ahmed Serdaroğlu, İstanbul: Bedir Yayınları, 2003, v. 3, fq. 127.
[5] İmam Gazzâlî, Kimyâ-yı Saadet, prkth. A. Faruk Meyan, İstanbul: Bedir Yayınları, 1996, fq. 21.
[6] Fatma Ünal (ed.). Hukuk ve Adalet Öğretimi Materyali, Ankara: Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, 2018, fq. 14.
[7] Shih Bediüzzaman Said Nursî, Sözler, İstanbul: Şahdamar Yayınları, 2010, fq. 90.
[8] Shih surja Nisa, 4/69.
[9] Shih Sejjid Sherif Xhurxhani, koncepti “Istikamet”, Muxhemu’t-Ta’rifat, Kajro: pa vit botimi, Daru’l-Fadile, fq. 90.
[10] Bediüzzaman Said Nursî, Lem’alar, İstanbul: Şahdamar Yayınları, 2010, fq. 446.
[11] Bediüzzaman Said Nursî, Lem’alar, İstanbul: Şahdamar Yayınları, 2010, fq. 236.
[13] Ebu Zehra, Zehretu’t-Tefesir, Kajro: Daru’l-Fikri’l-Arabi, v. 3, 2002, fq. 1344.
Post Views: 7
