Shkruan: Shqiprim AHMETI
Objektet fetare janë objekte që karakterizohen edhe me simbolikën e tyre. Ka prej autorëve që religjionin e përkufizojnë si tërësi të simboleve, në këtë kontekst edhe objektet fetare e shfaqin veten si pjesë e kësaj tërësie. Andaj, debatet mbi xhamitë – jo vetëm tek ne – zhvillohen kryesisht rreth çështjes së dukshmërisë (shfaqjes) së këtyre simboleve.
Diskutimet në vendet evropiane, të cilat kanë për subjekt xhamitë (diskutime që dinë të bëhen shkas i referendumeve përmes të cilave vendoset se a duhet të lejohet ndërtimi i minareve apo jo), në përgjithësi mund të shpjegohen me një gjendje në të cilën kemi të bëjmë me kërkesat e komunitetit pakicë mysliman për t’i bërë të dukshme elementet të cilat i shohin të rëndësishme për identitetin e tyre në njërën anë dhe reagimet kundër këtyre kërkesave në anën tjetër. Këto diskutime mbi arkitekturën e xhamive në Evropë janë të rëndësishme pasi na japin mundësinë për të bërë krahasime mes mjediseve të ndryshme kulturore dhe sociologjike në të cilat zhvillohen këso debatesh.
Diskutimeve në Kosovë – ndryshe nga ato në Evropë dhe në vendet tjera -u është shtuar edhe çështja e tradicionalizmit dhe relacionit tonë me të. Prandaj diskutimet mbi xhamitë (vendin e ndërtimit, format e saj, etj.) nuk janë diskutime që i takojnë vetëm fushës së arkitekturës dhe për rrjedhojë grupet e përfshira në debat janë nga më të ndryshmet, duke filluar nga besimtarët (xhemati) të cilët e frekunetojnë xhaminë, kleri fetar, institucionet përfaqësuese të komunitetit mysliman e deri tek arkitektët, urbanistët, organet vendimmarrëse (komunale) e edhe përfaqësues të shoqërisë civile.
Përfshirja e të gjitha këtyre grupeve në debat ka shkaktuar një gjendje të cilën Aydan Balamir do ta quante “diskutime mbi arkitekturën pa e përmendur fare atë”! Mungesa e analizave dhe debateve cilësore profesioanale ka shkaktuar një amulli, e për Mehmet Atlin në këto amulli është “normale” që një debat për një xhami lagjeje të “përparojë” deri tek debatet mbi “cënimin e laicitetit”, “radikalizmin”, “rrezikun nga sheriati” e madje deri tek debatet mbi Perandorinë Osmane.
Instrumentalizimi dhe politizimi i çdo debati mbi arkitekturën e xhamive thuajse e pamundëson një debat të mirëfilltë profesional. Fatkeqësisht, shohim se profesionistët thonë më së paku fjalën e tyre (qoftë në idetë për dizajnim të objekteve, qoftë në trajtimin teorik të problemit), ose fjala e tyre mbetet krejt e padëgjuar në raport me debatin politik që zhvillohet. Nuk mund të ketë debat të mirëfilltë përderisa vazhdon ky përjashtim i arkitektëve (lexo: i mendimit të tyre) nga debatet që lidhen me arkitekturën.
Përderisa i gjithë debati është orientuar kah “stili” dhe “estetika” e xhamisë, është harruar realiteti i xhamisë dhe xhematit si qenie konkrete. E të dyja këto, në vend se të jenë në qendër të debatit, ato janë vetëm objekt instrumentalizimi.
Një aspekt shumë i rëndësishëm i cili ka të bëjë me simbolikën e objekteve fetare është aspekti i formës së tyre. Kjo ka bërë që debatet të cilat në realitet për subjekt kanë simbolikën e xhamisë, të zhvillohen si debate rreth formës së saj. Kupolla dhe minareja tashmë përceptohen si simbole dhe si të tilla, që tëdyja, kanë rëndësi simbolike sikur për myslimanin e rëndomtë, ashtu edhe për ata që e ndjejnë veten të rrezikuar nga religjioziteti apo edhe nga fundamentalizmi fetar.
Kur jemi tek forma e xhamive, grupet të cilat bashkohen në diskursin modernist janë të mendimit se rëndësia që i atribuohet funksionit simbolik të xhamisë ka shkaktuar ngecje në kërkimin e formave të reja (moderne e bashkëkohore) të këtyre objekteve, thënë shkurt funksioni primar i objektit (ofrimi i hapësirës për adhurim) është bërë viktimë e formës së objektit. Mirëpo, ajo që e bën këtë qasje të jetë interesante është fakti se edhe përkrahësit e këtij diskursi kërkojnë vetëm modernizimin e formës së objektit. Përderisa kërkohet reflektimi i teknologjisë bashkëkohore në arkitekturën e xhamisë, kjo tregon se këto kërkesa çalojnë dhe kufizohen vetëm me formën e objektit. Pra, në njërën anë mendojnë se forma e objektit nuk duhet të shkaktojë ndonjë ngecje e në anën tjetër ndalet vetëm tek forma e tij.
Dihet se feja islame nuk parasheh standarde strikte sa i përket ndërtimit të faltoreve. Andaj edhe koncepti i “Arkitekturës islame” nuk është i mjaftueshëm për të kuptuar e sqaruar aspektin morfologjik të xhamive. Shto kësaj edhe faktin se Islami bartë me vete një histori 1400 vjeçare dhe një gjeografi që përfshinë vendet nga Indonezia deri tek Spanja. Andaj arkitekturat e gjithë kësaj gjeografie dhe evoluimimi i tyre përgjatë gjithë këtyre shekujve nuk mund të përmblidhen vetëm në një togfjalësh siç është togfjalëshi “Arkitektura Islame”. Andaj në këtë pikë, ndaj mendimin e njëjtë me Atlin i cili konsideron se ky togfjalësh i pamjaftueshëm do të duhej të zëvendësohej me termin “arkitekturat e myslimanëve”.
Kur jemi tek “aritekturat e myslimanëve” është e rëndësisë së veçantë trajtimi i çështjes se pse pjesa dërrmuese e xhematit tek ne e parapëlqejnë formën e xhamive klasike osmane (sidomos atyre të shek. XVI) si formën dhe modelin më të avancuar të xhamisë. Besoj se në këtë shije estetike e cila është e pranishme në një gjeografi më të gjerë (Turqi dhe Ballkan) ka ndikuar idealizimi i xhamive klasike osmane, sidomos i xhamive të arkitekt Sinanit dhe nxënësve të tij. Përderisa mund t’i numërojmë shumë faktorë që kanë sjellur këtë idealizim e shoh më të nevojshme të cekë faktin se edhe pse ato xhami kanë qenë koherente me kohën kur janë ndërtuar (kanë reflektuar kulminacionin e zhvillimit ekonomik, politik dhe kulturor të perandorisë) ato janë ndërtuar vetëm në qytetet e mëdha perandorake (edhe për shkak të simbolikës që përmbajnë), e jo gjithandej perandorisë. Përveç kësaj, edhe arkitektura e xhamive osmane ka evoluar dhe klasikja u ka lënë vendin arkitekturave tjera. Mirëpo paravësisht këtij evoluimi, elementet që e përçojnë më së shumti simbolikën e xhamisë (minareja dhe kupolla) kanë mbetur pjesë integruese e këtyre objekteve, andaj frekuentuesit dhe përdoruesit e xhamive nuk i mendojnë këto të fundit pa këto elemente që për ta janë elemente identifikuese të xhamisë.
Për më shumë, nuk është reale të barazohen pritshmëritë e një grupi praktikues për të cilin xhamia ka vlera shpirtërore/kulturore me ato të grupeve/njerëzve të cilët xhaminë e trajtojnë vetëm në baza estetike dhe në baza të ndikimit të saj në siluetën e qytetit. Në situata të tilla, është normale shfaqja e kundërshtimeve mes atyre që e jetojnë xhaminë dhe atyre që vetëm e shikojnë nga jashtë.
Kështu mund të themi se diskutimet mbi xhaminë vijnë si pasojë e problemit identitar, madje këto probleme identitare maskohen me debatet mbi format e këtij objekti. Në vend të këtyre debateve, është i domosdoshëm zbatimi i parimeve të pjesëmarrjes së qytetarëve në vendimmarrje e edhe të bashkëplanifikimit e bashkëprojektimit me qytetarë (në rastin tone, sidomos me frekuentuesit e objektit), zbatimi i këtyre parimeve – për të cilat pretendohet se janë zbatuar- shumë lehtë mund të shënojë një pikëkthese në logjikën dhe praktikën e planifikimit dhe projektimit tek ne. Përkrahësi i kësaj praktike të re e të domosdoshme, David Harvey shprehet kështu: “Ka kaluar koha kur arkitektët e urbanistët planifikonin e projektonin në zyrat e tyre largë qytetarëve të cilët do të preken drejtpërdrejt nga ato plane dhe projekte, tash e tutje të gjithë duhet të planifikojnë e të projektojnë së bashku, profesionistët kanë njohuritë teknike dhe shkencore, ndërsa qytetarët i njohin më së miri nevojat e veta”.
Në plan afatgjatë, mendoj se një avancim i mundëshm i kualitetit arkitektonik në objektet tjera, herët a vonë do të reflektojë edhe në kualitetin arkitektonik të objekteve fetare. Përderisa brenda komuniteteve fetare ka diversitet (i cili është i mirëseardhur) ky diversitet do të reflektojë edhe në arkitekturën e këtyre objekteve. E rëndësishme është që të sigurohet ambient i diskutimeve të hapura, të mirëfillta, dhe t’i hapet rrugë lirisë së shprehjes, pra edhe asaj arkitektonike. Ndërsa në plan afatshkurtër, konsideroj se është e domosdoshmë t’i mbyllet rruga instrumentalizimit dhe politizimit të mëtejmë të këtij debati.
