Historia e mjekësisë islame, që nga lindja, lulëzimi dhe rënia e saj mund të ndahet në tri periudha të mëdha.
Periudha e parë shtrihet nga viti 750 deri në vitin 900 të erës sonë, ose shekulli i parë dhe i dytë Hixhri sipas kalendarit islam. Kjo periudhë e cila është njohur nga muslimanët me emrin periudha e mjekësisë profetike karakterizohet nga një mjekësi e thjeshtë dhe rudimentale, e përbërë për më shumë nga bimë mjekësore tradicionale për Arabinë Saudite dhe nga metoda kurimi primitive dhe të thjeshta për t’u kryer nga çdo antar i shoqërisë arabe.
Periudha e dytë e ka fillimin e saj në momentin kur muslimanët morrën nën zotërimin e tyre pothuajse të gjithë territoret në të cilat ishin ngritur dhe zhvilluar qytetërimet më të mëdha që kishte njohur gjer atëherë bota njerëzore. Ky faktor socio-politik bëri të mundur që muslimanët të njiheshin me të arriturat shkencore dhe teknologjike të këtyre qytetërimeve. Në këtë moment muslimanët të shtyrë nga një dëshirë e madhe për dije dhe për zhvillim fillojnë të përqëndrojnë gjithë mundin e tyre për blerjen dhe përkthimin në gjuhën arabe të të gjithë veprave më të njohura të antikitetit. Për të realizuar këtë qëllim, pushtetarët e atëhershëm vunë në dispozicion shuma të mëdha parash të cilat ishin të domosdoshme për të çuar deri në fund qëllimin e vënë. Pikërisht në këtë periudhë filluan e të përkthehen autorët më në zë të lashtësisë, duke nisur që nga Aristoteli e duke përfunduar me Galenin.
Periudha e tretë ka si karateristikë thelbësore të saj faktin që mjekësia islame tashmë duket sikur është shkëputur nga autoriteti i mjekëve antikë dhe ka ngritur një fizionomi e cila është krejtësisht origjinale për të. Në këtë periudhë fillojnë të verifikohen të gjitha rezultatet në të cilat kanë arritur mjekët e antikitetit dhe kjo u arrit duke përdorur metoda të cilat ishin të bazuara mbi parime empirike dhe të cilat ishin të papara dhe shumë të avancuara për kohën në të cilën ato aplikoheshin. Është pikërisht në këtë periudhë që fillon të zhvillohet mjekësia e vërtetë islame me të gjitha veçoritë dhe karakteristikat që e bëjnë atë të dallueshme dhe të veçantë nga mjekësia e zhvilluar në qytetërimet e tjera.
Në këtë trajtim do të shtjellojmë vetëm periudhën e dytë të zhvillimit të mjekësisë islame, e cila është periudha e huazimit të njohurive shkencore me anë të botimeve dhe përkthimeve të librave të lashtësisë.
Për ta bërë sa më të lehtë kuptimin e kësaj periudhe nga ana e lexuesit do ta ndajmë atë në dy etapa të cilat janë karakteristike për këtë periudhë dhe të cilat janë njëkohësisht edhe dy elementët kryesorë të cilat kanë ndihmuar në zhvillimin dhe forcimin e mjekësisë islame gjatë kësaj periudhe.
Etapa e parë është e lidhur ngushtë me faktorët politiko-ushtarakë nëpër të cilat po kalonte bota e civilizuar e asaj kohe. Rënia e perandorisë romake të perëndimit dhe ngjarjet socio-politike të asaj kohe bënë që territoret të cilat deri në atë kohë kishin qenë teatër i qytetërimeve më të mëdha, tashmë gjendeshin të shkatërruara nga luftrat, të përgjysmuara nga epidemitë dhe të pushtuara nga një sërë fisesh barbare të cilat shkatërronin gjithçka gjenin përpara. Njerëzit më të shquar dhe më të ditur të kohës largohen së bashku me bagazhin e tyre drejt çdo vendi i cili do t’i ofronte atyre mikpritje dhe siguri.
Vendi i cili iu përgjigj më së shumti kësaj kërkese ishte Siria e cila në të kaluarën e saj kishte qenë një terren i përgjakur nga luftrat dhe një vend në të cilin kishin lënë gjurmë qytetërime nga më të ndryshmet, duke filluar që nga qytetërimi egjiptian e deri tek ai persian. Në këtë kohë edhe Persia bëhet bartëse e mendimit grek dhe veçanërisht atij mjekësor. Ishin nestorianët ata të cilët përfituan më shumë nga e gjithë kjo situatë. Këta të fundit ishin ndjekësit e Patriarkut të Kostandinopojës i cili quhej Nestorio dhe që ka jetuar rreth shek. V dhe vdiq në Egjipt rreth vitit 440 të erës sonë. Janë pikërisht Nestorianët ata të cilët nga fundi i shekullit V themeluan shkollat mjekësore të Odesës dhe Nisibit dhe janë pikërisht këta, të krishterët e Lindjes ata të cilët, gjatë emigrimeve të tyre, marrin me vete dijen e qytetërimit helenik dhe përkthejnë në gjuhën siriakishte tekstet greke duke përhapur në këtë mënyrë që nga Siria e deri në Mesopotami dijen dhe kulturën helenike. Kur filozofët e fundit të cilët ishin ithtarët e vetëm të mbetur të shkollës platonike të Athinës u përzunë nga Justiniani i Parë (529 ers) atëherë edhe ato iu bashkangjitën rrymës së Nestorianëve.
Arturo Castiglioni në librin e tij “Storia della medicina” thotë:
“Në këtë mënyrë qytetërimi grek merr një veshje të re orientale, duke kaluar nga Mesopotamia për në Persi, me ndihëm e grupeve të huaja etnike siç ishin hebrenjtë dhe persianët e helenizuar.”
(Arturo Castiglioni në “Storia della medicina”, botimet Mondadori – Milano, 1936, fq 236.)
Kalimi i dijes së botës antike nga vendi i tyre i origjinës drejt viseve të Lindjes ka luajtur një rol shumë të rëndësishëm në lindjen dhe zhvillimin e mjekësisë islame, duke qenë se kontakti i muslimanëve me vendet nga të cilat e kishin origjinën ato qytetërime ka ndodhur më vonë se me vendet në të cilat këto qytetërime u importuan dhe në këtë mënyrë përvetësimi i arritjeve shkencore të kulturave më të hershme nga ana e muslimanëve ka ndodhur më herët dhe në një moment në të cilin shteti islam ishte në kulmin e fuqisë së tij.
Shpejtësia me të cilën u përhap shteti islam dhe madhësia e territorit të cilin ai zuri vazhdon të mrekulloja ende sot e kësaj dite të gjithë studiuesit e historisë. Në vitin 635 u mor Damasku, në vitin 640 Çezarea, ndërsa në vitin 643 u mor Aleksandria. Përhapja e shtetit islam vazhdoi me ritme të përshpejtuara dhe zotërimi i tij u shtri nga brigjet e Indit e deri në Kaukaz. Pothuajse e gjithë Afrika Qendrore dhe Spanja Jugore, Sardenaj dhe Siçilia ishin tashmë nën zotërimin e shtetit islam.
Këtë dukuri kaq të rrallë në historinë botërore Keneth Clark në librin e tij “Qytetërime” e shpreh me këto fjalë:
“Teposhtëza e qytetërimit mund të ketë zgjatur shumë kohë, por në mes të shek. VII u shfaq një forcë e re, që kishte besim, energji dhe vullnet për të ngadhënjyer, si dhe një kulturë alternative, Islami. Fuqia e Islamit fshihej në thjeshtësinë e tij. Kisha e hershme e krishterë e pat shkapërdarë fuqinë e vet në zënkat dhe grindjet teologjike, që vazhduan për tre shekuj dhe me një duf e sajesa të pabesueshme. Por Muhamedi, profeti i Islamit, predikonte një doktrinë më të thjeshtë e cila u pranua menjëherë dhe u dha pasuesve të saj një ndjenjë solidariteti të pathyeshëm, që u pat prirë dikur legjioneve romake. Brenda një kohe çuditërisht të shkurtër-rreth pesëdhjet vjet-bota klasike u nënshtrua. Vetëm eshtrat e saj të zbardhura zbuloheshin në sfondin e qiellit mesdhetar.”
(Keneth Clark në librin “Qytetërime”, botoi “Shtëpia e librit”, fq 29.)
Në momentin kur muslimanët u stabilizuan në këto vende dhe mësuan për të kaluarën dhe kulturën e tyre, atërherë të udhëhequr nga një dëshirë e madhe për progres vendosën që të ringjallnin dhe të përvetësonin gjithçka që kishte të bënte me këto qytetërime. Mënyra më e mirë për të çuar deri në fund qëllimin e vënë ishte përkthimi dhe studimi i të gjithë teksteve të vjetra që kishin të bënin me kulturën e këtyre vendeve.
Ky moment shënon fillimin e etapës së dytë të zhvillimit të mjekësisë në Islam, e cila vjen njëkohësisht si pasojë dhe si plotësim i etapës së parë të cilën e trajtuam më lart. Ky piksynim vinte përballë udhëheqësve muslimanë dy kërkesa kryesore: e para kishtë të bënte me gjetjen e dorëshkrimeve të vjetra të autorëve të mëdhenj të lashtësisë dhe e dyta kishte të bënte me gjetjen e përkthyesve të aftë të cilët duhej të kishin aftësinë që t’i përkthenin këto dorëshkrime nga gjuha siriakishte ose greqishte në gjuhën arabe.
Për të plotësuar kërkesën e parë pushtetarët muslimanë vunë në dispozicion shuma të mëdha parash për çdo person i cili dorëzonte një ose shumë dorëshkrime të vjetra. Autorja e famshme gjermane Zigrid Hunke, duke folur për kalifin e famshëm të Bagdadit, Harun Rashid, për të tërhequr vëmendjen e lexuesit mbi vullnetin dhe dëshirën e këtij kryetari shteti për të përvetësuar sa më shumë dorëshkrime të vjetra në mënyrë që t’i përkthejë ato në gjuhën arabe na vë në dijeni mbi një ngjarje e cila ndoshta nuk ka precedent në botë. Kjo ngjarje ka ndodhur atëherë kur ai, në vend që t’i kërkonte si dëmshpërblim popullit të mundur para ose toka, i kërkoi atyre dorëshkrimet e vjetra greke të cilat ato i zotëronin.
Ja se si shprehet autorja në lidhje me këtë ngjarje:
“Ashtu siç ndodh në ditët tona, ku populli fitimtar i kërkon popullit të mundur si dëmshpërblim për luftën, dorëzimin e armëve dhe të flotës së tij si kusht i domosdoshëm për të vendosur paqen, ashtu edhe Harun Rashidi, pasi mori në zotërim Amyrën dhe Ankaranë, vendosi si kusht për shlyerjen e dëmeve të luftës dorëzimin e të gjitha teskteve greke të cilat ato i kishin në zotërim.
Njësoj siç ndodh sot kur vendet fitimtare i marrin popujve të mundur të gjitha minierat, industrinë e rëndë, armët vdekjeprurëse dhe shpikësit e tyre, ashtu edhe Harun Rashidi pasi fitoi mbi Mikelin II, i cili ishte perandori i Bizantit, i kërkoi atij veprat e filozofëve antikë të cilët nuk ishin përkthyer ende në gjuhën arabe, duke i konsideruar këto të fundit si dëmshpërblim të mjaftueshëm për dëmet e luftës.”
(Zigrid Hunke në librin e saj me titull “Dielli i Allahut shkëlqen mbi perëndimin”, botimi në gjuhën italiane, fq 375.)
Pasi i siguruan dorëshkrimet e vjetra, pushtetarët muslimanë filluan të mendonin për kërkesën e dytë e cila kishte të bënte me gjetjen dhe bërjen për vehte të përkthyesve më të mirë të cilët duhej të ishin të aftë për të përkthyer dorëshkrimet siriakishte dhe greqishte në gjuhën arabe.
Në këtë moment fillojnë të dalin në skenë nestorianët, hebrenjtë e helenizuar dhe individë të kombësive të ndryshme, të cilët kishin mësuar gjuhën arabe dhe njëkohësisht ishin njohës të mirë të gjuhës në të cilën ishin shkruar dorëshkrimet e vjetra. Klasa e lartë e udhëheqësve muslimanë filluan të bënin gara me njëri-tjetrin se kush arrinte të mblidhte rreth vetes përkthyesit më të mirë dhe të përkthente i pari veprat më të famshme të botës antike. Kjo frymë e garimit për të mirë e cila përfshiu të gjithë klasën e lartë të shtetit islam i shërbeu shumë arritjes së qëllimit të vënë në një kohë sa më të shkurtër.
Në këtë kohë fillojnë të bëhet të famshëm përkthyesit e parë jomuslimanë të cilët dhanë një kontribut të pashlyeshëm në lindjen dhe zhvillimin e mjekësisë islame. Roli i tyre ishte i një rëndësie thelbësore për kohën duke qenë se këta ishin të vetmit persona të cilat mund të kryenin këtë detyrë të rëndësishme.
Përkthyesit të cilët janë vënë në shërbim të shtetit islam kanë qenë të shumtë. Për këtë arsye është e pamundur për ne që të trajtojmë jetën dhe kontributin e tyre në këtë shkrim. Megjithatë nuk do të lëmë pa përmendur figurat më të shquara të cilat janë dalluar në krahasim me të tjerët për rëndësinë dhe kontributin e madh që kanë dhënë në ndihmë për zhvillimin e mjekësisë islame.
Jahja ibn Masavaih ka qenë i pari autor sirian me origjinë të krishterë që ka shkruar dhe përkthyer vepra të ndryshme mjekësore në gjuhën arabe. Profesionin e mjekut e ka ushtruar në Bagdad ku ka qenë mjeku personal i Kalifit Memun. Ky i fundit, rreth viteve 830 të erës sonë i besoi Jahjës drejtimin e një shkolle përkthyesish të cilët kishin për detyrë të përkthenin të gjitha dorëshkrimet greke që udhëheqësit muslimanë i kishin blerë në Azinë e vogël dhe në Egjipt. Ky personazh njihet ndryshe në Perëndim me emrin Gjoni nga Damasku.
Nxënësi më i mirë që la pas ky shkencëtar quhej Hunejn ibn Is’hak i cili për nga madhështia dhe rëndësia ia kaloi jo vetëm mësuesit të tij, por edhe të gjithë atyre që do të vinin pas tij. Hunejn ibn Is’hak mund të konsiderohet si përkthyesi më i madh që ka njohur bota islame në atë periudhë. Ai vdiq në 877, jeta dhe vepra e tij u bënë të njohura me anë të autobiografisë në formë letrash që ai i dërgonte Ali ibn Jahjas në 875. Ai ishte me origjinë prej Hirës dhe djalë i një pastori nestorian. Arabishten e mësoi në moshë të madhe prandaj nuk duhej të ketë qenë prej klasës dominuese të Hirës e cila ishte arabe. I ri ndoqi mësimet e Ibn Masavait në Xhundishapur dhe tërhoqi vëmendjen e mësuesit të tij duke u bërë nxënësi më i aftë, por më vonë e mërziti mësuesin e tij duke bërë shumë pyetje në klasë derisa një ditë mësuesi i tij i tha:
“Ç’punë ka populli i Hirës me mjekësinë? Shko e bëj tregëti nëpër rrugë, dhe pastaj e përzuri.” (Ibn el Kifti, 174).
I përjashtuar prej akademisë ai u drejtua për në tokën e grekërve ku u njoh me gjuhën greke dhe me kritikën tekstuale që ishte zhvilluar në Aleksandri. Më pas ai u kthye dhe u vendos në Basra ku studioi arabisht nën kujdesin e Halid ibn Ahmed dhe më pas, rreth 808, u zhvendos për në Bagdad nën patronazhin e Xhebrailit dhe përktheu për të disa vepra të Galenit. Ky i fundit u mahnit me aftësinë dhe talentin e Hunejnit dhe për këtë arsye e prezantoi atë me bijtë e Musa ibn Shakirit, të cilët ishin shkencëtarë të mëdhenj në shkencat ekzakte të asaj kohe, si p.sh gjeometri, astronomi, mekanikë, etj. De Lacy O’Leary në librin e tij “Islamic Medicine” thotë:
“Djemtë e Musës e prezantuan Hunejnin tek Kalifi el Memun pak para vdekjes së Xhebrailit në 828 ose 829 dhe me sa duket, me propozimin e këtij të fundit, kalifi i asaj kohe themeloi një akademi të quajtur “Shtëpia e Dijes” si një institucion ku do të bëhej pregatitja dhe përkthimi i dijes shkencore prej greqishtes në arabisht dhe vendosi Hunejnin në krye të saj. Që prej asaj kohe e më pas përkthimet vazhduan suksesshëm dhe kështu pas një periudhe kohe relativisht të shkurtër, studentët arabë kishin në dispozicion veprat e Galenit, Hipokratit, Ptolemeut, Euklidit, Aristotelit dhe të disa autorëve të tjerë grekë.”
Gjithsej Hunejni prej veprave të Galenit përktheu në siriakisht rreth 20 libra; dy për Bukhtishin, djalin e Xhebrailit; dy për Salamavin; një për vetë Xhebrailin dhe një për Ibn Masavain. Gjithashtu redaktoi edhe 16 përkthime të bëra prej Sergiusit të Rashainit. Ai përktheu 14 traktate në arabisht; tre për Muhamedin dhe dy për Ahmedin, djemtë e Musës. Shumë prej për përkthyesve të brezit të ri u pregatitën nga Hunejni ose nxënësit e tij. Megjithëse disa vepra të tij u rishikuan më vonë nga të tjerë, përsëri ai mbeti përkthyesi më i mirë i asaj kohe.
Kurikulumi i plotë i shkollës së Aleksandrisë u bë i mundur për studentët arabë.
“Autor i mëse 200 përkthimeve të shkrimeve të Galenit nga greqishtja në siriakisht dhe arabisht, Hunejni arriti të përkthente edhe të gjithë shkrimet hipokratike, shkrimet e Oribasios dhe Paolo D’Egines dhe veprën e famshme farmakologjike të Dioskoridit. Ai la pas tij edhe 100 shkrime personale ku ndër më të famshmet janë:
“Çështje të mjekësisë”, një libër ky i ndërtuar në formë pyetjesh dhe përgjigjesh, si edhe vepra “Dhjetë dizertacione në lidhje me syrin”(Arturo Castiglioni në “Storia della Medicina”, shtëpia botuese Mondadori, Milano 1936, fq 240-241).
Figura e Hunejn ibn Is’hakut është e një rëndësie të veçantë edhe për një arsye tjetër e cila ka lidhje edhe me faktin se atij i mvishet shpikja për herë të parë e termave teknikë dhe shkencorë në gjuhën arabe. Unifikimi i termave dhe përdorimi universal i tyre nga muslimanët arabishtfolës i dha një hov të madh zhvillimit të mjekësisë në këto vende.
Një tjetër personazh i rëndësishëm i asaj kohe ishte edhe Thabit ibn Kurra (vdiq në 901). Ky fillimisht ka punuar si kambist në tregun e Haranit e më pas iu kthye filozofisë ku bëri progres të madh dhe u bë ekspert tre gjuhë; greqisht, siriakisht dhe arabisht. Në arabisht ka lënë rreth 150 vepra mbi logjikën, matematikën, astronominë dhe mjekësinë. Në siriakisht ka shkruar rreth 15 libra të tjerë (Bar Hebraeus, Chron. X, 176). Rreth vitit 872 ai u përjashtua nga qyteti prej kryepriftit të Haranit dhe u dërgua në Kafartutha, afër Darës. Pasi u vërtit shumë nëpër vendet e ndryshme ai u njoh me Muhamedin, një prej djemve të Musës. Ky pasi e pikasi zgjuarsinë e tij, e mori me vete në Bagdad ku Thabit bëri shumë prej veprave të tij. Ai përktheu Apolloniusin, Arkimedin, Euklidin, Ptolemeun dhe Theodosiusin.
Përkthyes të tjerë të cilët kanë dhënë një kontribut të rëndësishëm në kalimin e shkencës greke dhe të qytetërimeve të tjera tek popujt muslimanë kanë qenë të shumtë, për këtë arsye do të cekim shkurtimisht disa prej tyre.
Rreth viti 908 prifti Jusuf el Khuri el Kass përktheu veprën e humbur asokohe të Arkimedit prej siriakishtes e cila më pas u rishikua prej Thabit ibn Kurrës. Rreth asaj kohe jetoi Kusta Ibn Luka el Balbaki. Ai ishte një i krishterë sirian që përktheu Hypsiklesin, e cila më pas u rishikua nga filozofi musliman el Kindi, “Sferican” e Theodosiusit, që më pas u rishikua prej Thabit ibn Kurrës, mekanikën e Heronit, Autoclus, “Meteorën” e Theophrastusit, katalogun e librave të Galenit, John Philoponusin mbi fizikën e Aristotelit dhe shumë vepra të tjera, si dhe ka rishikuar versioni ekzistues asokohe të Euklidit.
Ebu Bish Matta ibn Junus el Kanai (vdiq në 940) ishte përgjegjës për përkthimin e “Poetikës” së Aristotelit. Veprat mjekësore dhe llogjike u përkthyen prej monofisitit Ebu Zekerija Jahja ibn Adi el Mantiki (vdiq në 974), e ndërmjet këtyre veprave mund të përmendim “Pelogmemën” e Ammoniusit, një hyrje për tek “Isagoge” të Prphyrysit.
Këtyre mund t’u shtohet përkthyesi më i vonshëm Hunejn ibn Ibrahim ibn el Hasan ibn Khurshid et-Tabari en-Natili (vdiq në 990) e po ashtu dhe monofisiti Ebu Ali Isa ibn Is’hak ibn Zera (vdiq në 16 prill 1008). Ky i fundit ka përkthyer dhe pregatitur shumë vepra filozofike dhe mjekësore.
Duke ndjekur këtë metodë popujt muslimanë arritën të ringjallnin dhe të përthenin në gjuhën arabe të gjithë arritjet shkencore të kulturave të mëparshme.
“Në thelb, kjo rilindje është një farë zgjimi nga gjumi letargjik i shekujve të Mesjetës dhe një rizbulim i kulturës së shkëlqyer të lashtësisë greke. Ky rizbulim u bë vetëm në saje të arabëve. Ishin këta që i njohën, i përkthyen veprat e mendimtarëve grekë dhe ecën në gjurmët e tyre, duke krijuar kështu një përmasë tjetër kulturoro-kohore që e anashkaloi Mesjetën e errët evropiane”
(Aleksandër Kocani, “Historia e shkencave”, Tiranë 1998, fq 56.)
Falë zellit dhe dëshirës së madhe të treguar nga udhëheqësit muslimanë për të shpenzuar gjithçka që kishin në zotërim dhe për të arritur në këtë mënyrë plotësimin e qëllimit që i kishin vënë vehtes, u bë e mundur që dija shkencore e qytetërimeve të mëparshme të riaktualizohej nën një qytetërim të ri i cili më vonë do t’i japë asaj një veshje të re islame.
