Nga Rogers Brubaker
Në pjesën më të madhe të botës, feja është dukshëm dhe në mënyrë të qartë pjesë e mirëkuptimit të përditshëm, paraqitjeve kulturore dhe përcaktimeve ligjore e politike të kombësisë. Paradoksi të cilin dua ta shqyrtoj këtu, duke ju referuar zhvillimeve në Europën Veriore dhe Perëndimore, është se religjioni është pjesë e mënyrës së të kuptuarit të shekullarizmit agresiv dhe diskurseve mbi kombin – e jo thjeshtë si targeti i tij i qartë, por si baza e tij e supozuar.
Emërtimet “shekullar” dhe “religjioz” kanë histori të ndërthurura dhe origjina e krishterë e emërtimit “shekullar” është shqyrtuar gjerësisht. Interesi im këtu është dimensioni religjioz i shekullarizmit, si një qëndrim politik kategorik i vetëdijshëm dhe shekullaritetit si karakteristikë e një kulture apo e një mënyre të jetuari.
Gjatë dekadës së fundit, në Europën Veriore dhe Perëndimore është shfaqur një formë agresive e shekullarizmit. Sigurisht që në Europë historikisht shekullarizmi militant drejtohej kundër pushtetit institucional, ndikimit politik dhe autoritetit kulturor të Kishës. Përgjithësisht ka qenë një ideologji e të majtës. Sot, shekullarizmi agresiv – unë e përdor këtë term me një kuptim më të gjerë e më të hapur se Ahmet Kuru – drejtohet kundër emigrantëve muslimanë dhe pasardhësve të tyre. Ku sekularizmi i përqendruar kundër Islamit është një ideologji gjithnjë e më shumë, por jo ekskluzive, e të Djathtës, ndërsa e Majta multikulturaliste ka qenë më e hapur ndaj pranimit të dallimeve fetare në sferën publike.
Por çfarë ka religjioze te shekullarizmi i ri i të djathtës, përveç të qenit shënjestër e tij? Pse nuk është thjesht anti-fetar? Si hap i parë i këtij diskutimi duhet theksuar transformimi i emigrantëve dhe pasardhësve të tyre në “muslimanë” në Europën e pas luftës. Nuk bëhet fjalë për një tranformim demografik; por për një tranformim diskursiv – një zhvendosje e mënyrës së identifikimit dhe mënyrës së analizimit. Popullsitë që më parë etiketoheshin me emërtime të ndryshme – si marokenë, afrikano-veriorë, punëtorë të përkohshëm, emigrantë, të huaj, apo veçanërisht në Mbretërinë e Bashkuar, si të zinj – tani po identifikohen dhe etiketohen gjithnjë e më shumë si muslimanë.
Kjo ka qenë pjesërisht si përgjigje ndaj popullsive me origjinë emigrante, që pohonin se ishin muslimanë. Por më shumë është nxitur nga një shqetësim qytetërimor gjithnjë e në rritje ndaj Islamit, se sa nga pohimet e bëra nga muslimanët europianë. Ky merak u shfaq sidomos pas 11 Shtatorit, duke iu përgjigjur shfaqjes haptazi të islamit politik në rritje në atmosferën e pas Luftës së Ftohtë. Por sigurisht, 11 Shtatori dhe sulmet që pasuan në Europë i dhanë një shtytje jashtëzakonisht të madhe. Shqetësimi qytetërimor ndaj Islamit është bërë i dukshëm në mënyrë të veçantë në diskursin populist të së djathtës. Madje, motivi i mbrojtjes së vlerave liberale dhe perëndimore kundër Islamit është përshkruar si një “kornizë e re e mundshme” e të djathtës europiane nacional-populiste.
Por sërish, çfarë ka religjioze në këtë shekullarizëm agresiv? Tek e fundit, shekullarizmi i ri e paraqet veten si mbrojtës i vlerave perëndimore kundërreligjionit. Vlerat që shihen si të kërcënuara nga Islami, në vetvete nuk janë, siç mund të duket të përcaktuara në terma fetar: ato janë vlera e lirisë së shprehjes, pavarësisë individuale, madje edhe barazisë gjinore, dhe veçanërisht në Hollandë, tolerancës ndaj homoseksualizmit. Në këtë perspektivë, duket se Perëndimi përkufizohet jo nga tradita apo vlerat e tij fetare, por nga shekullariteti i tij. Është pikërisht ky lloj shekullariteti, i cili bën që përkatësia fetare e popullsive me origjinë emigrante të duket si problematike.
Por, ashtu sikurse religjioziteti i “tyre” vjen nga matrica e Islamit, po ashtu shekullariteti “ynë” – në perspektivën qytetërimore të së djathtës – vjen nga matrica e Krishterimit (apo tradita “judeo-kristiane”). Përcaktimi i tjetrit në terma fetaro-qytetërimore është një thirrje për ta përcaktuar veten me të njëjtin regjistër. Shqetësimi ndaj Islamit bën thirrje, në mënyrë direkte dhe indirekte për një interesim ndaj Krishterimit. Nëse “ata” janë muslimanë, atëherë “ne”, në një farë mënyre duhet të jemi të krishterë (apo judeo-kristianë).
Sot, në Europën Veriore dhe Perëndimore, ky Krishterim reaktiv (apo “krishtërizëm”, për të përdorur një term të lakuar nga Andrew Sullivan si përcaktues homolog i fjalës islamizëm) e paraqet vetën të lidhur ngushtë me shekullaritetin dhe liberalizmin. Krishtërimi, i parë dikur si i kundërt me liberalizmin, shekullarizmin dhe modernitetin, tani po shihet gjithnjë e më shumë si matrica e tyre qytetërimore dhe si matrica e një sërë idesh të tjera më specifike, sjelljesh dhe praktikash, përfshirë të drejtat e njeriut, tolerancën, barazinë gjinore dhe mbështetjen ndaj të drejtave të homoseksualëve.
* * *
Përpjekjet për të kuptuar Krishterimin kanë qenë një tipar i përhershëm i traditës së krishterë dhe përshkrimi i krishterimit si matrica e liberalizmit, e të drejtave të njeriut, e madje dhe e shekullarizmit ka një histori të gjatë. Projekte të ndryshme liberale, demokratike dhe të bazuara tek të drejtat e njeriut janë përpjekur gjithmonë ta legjitimojnë veten në terma të krishterë. Krishterimi është përshkruar nga Marcel Gauchet si “religjioni që shërben për të dalë nga religjioni”.
Por lidhja e krishterimit me shekullaritetin dhe shekullarizmin në diskursin politik është diçka e re. Ky transformim i krishterimit në mbizotërimin politik dhe në valencë është bërë e mundur falë tre fenomeneve të ndërlidhura: shekularizimit karakteristik të Europës Veriore dhe Perëndimore; kulturalizimit të religjionit dhe shtetësisë; dhe rritjes së rëndësisë së strukturës qytetërimore krahasuese, ku Krishterimi shihet si i kundërt me Islamin. Do t’i them disa fjalë për secilën nga këto.
Europa Veriore dhe Perëndimore bashkëkohore është rajoni më i shekullarizuar në botë. Këtu, teoria klasike e shekullarizimit përshkruan jo vetëm një rënie të madhe e të pashembullt të religjiozitetit, por siç e thekson edhe Jose Casanova, kjo është gjithashtu edhe vetëperceptimi i shumë europianëve, të cilët e barazojnë modernitetin me shekullarizmin, dhe religjiozitetin e shohin si prapambetje.
Në këtë kontekst unik të shekullarizuar, ku format serioze të fetarizmit të krishterë janë të margjinalizuara, krishterimi është gati për riinterpretim në terma kulturorë dhe qytetërimorë, pa iu referuar aspak çështjeve teologjike, besimit apo ritualeve.
Kulturalizimi i religjionit është dyfish i leverdishëm nga pikëpamja nacional-populiste. Nga njëra anë, i jep mundësinë Krishterimit që të jetë i privilegjuar si kulturë në një formë që nuk do të mund të ishte si religjion, duke parë përkushtimin e shtetit liberal ndaj neutralitetit në çështjet fetare. Nga ana tjetër, lejon që praktikat e pakicave fetare, të përcaktuara si kulturore, të kufizohen në një mënyrë që nuk do të ishte e mundur ndryshe, duke parë përkushtimin e shtetit liberal ndaj lirisë fetare. Shembulli më i mirë i kësaj është legjislacioni francez, i cili ndalon mbulimin e plotë të fytyrës në publik.
Kulturalizimi i religjionit ndërthuret me atë që është quajtur si kulturalizimi i shtetësisë, duke iu referuar rolit gjithnjë e më të spikatur të kulturës (emocioneve, ndjenjave, normave, vlerave, simboleve dhe traditave”) në debatet rreth të drejtës së plotë të shtetësisë dhe rreth asaj se “çfarë do të thotë të jesh shtetas.” Meqë religjioni shihet si një matricë e rëndësishme e kulturës politike, kulturalizimi i shtetësisë e sjell religjionin në zemër të debatit rreth emigracionit, integrimit dhe shtetësisë.
Transformimi i Krishterimit në kuptimin politik dhe në valencë është bërë i mundur kryesisht nga rritja e spikatur e krahasimit të strukturës qytetërimore, ku Krishterimi shihet si i kundërt me Islamin. Në këtë perspektivë – një ndryshim i orientalizmit të analizuar nga Eduard Saidi dyzet vite më parë – dallimi midis Krishterimit dhe Islamit formatohet sipas një sërë mendimesh normative të kundërta: midis të qenit liberal dhe jo liberal, individualist dhe kolektivist, demokratik dhe autoritar, modern dhe i prapambetur, shekullar dhe fetar.
* * *
Për ta bërë më konkret këtë diskutim kaq të përgjithshëm, dua të tregoj si kanë ecur së bashku këto zhvillime përgjatë pesëmbëdhjetë viteve të fundit në Holandë. Siç e ka theksuar Paul Mepschen dhe kolegët e tij, Holanda dallohet edhe në Europë për shkallën e shekullarizmit dhe pikëpamjeve morale relativisht uniforme të popullatës holandeze “vendase” në çështjet sociale, sidomos ato të moralitetit seksual. Shqetësimi rreth sulmeve ndaj homoseksualitetit dhe homoseksualëve u përdor me mjeshtëri nga politikani populist i hapur ndaj gejve, karizmatiku Pim Fortuyn, partia e të cilit u rrit për nga rëndësia në vitin 2002. Sigurisht, Fortuyn shfrytëzoi edhe ankthe të tjera që kishin lidhje me emigracionin, të cilat kanë ushqyer partitë nacional-populiset në vendet e tjera. Por ai i hodhi poshtë etiketimet e të “djathtës ekstreme” dhe i përqendroi interesat e tij në mbrojtjen e kulturës liberale dhe mënyrës së jetesës tolerante në Holandë (përfshirë ligjet liberale mbi drogën, legalizimin e eutanazisë dhe martesat gej) kundër asaj që ai e ka karakterizuara si “prapambetja” e kulturës islame. Siç e ka theksuar në një intervistë, “refuzoj t’ia nis punës edhe njëherë nga e para për emancipimin e grave dhe homoseksualëve.”
Vrasja e Fortyun nga një aktivist i të drejtave të kafshëve, e dy vite më pas, vrasja e mikut të tij dhe bashkëprovokatorit, producentit Theo van Gogh nga një islamist hollandezo-maroken, i dha një nxitje të mëtejshme një retorike nacionaliste ndryshe, ku barazia gjinore, liria seksuale dhe të drejtat e homoseksualëve u lartësuan si karakteristika përcaktuese të “kulturës holandeze,” dhe në një kontrast qytetërimor midis Perëndimit të krishterë (judeo-kristian) dhe Islamit.
Sigurisht, kultura e çlirimit seksual, siç ka vërejtur Peter Van der Veer, ishte në kundërshtim të hapur me moralitetin seksual të së kaluarës së afërt kalviniste të Holandës, njësoj si me Islamin. Por shekullarizimi i shpejtë dhe ekstrem i shoqërisë holandeze që prej viteve 1960 dhe margjinalizimi i Krishterimit serioz bëri të mundur, që të pretendohet një Krishterim i kulturalizuar – një “kulturë humaniste judeo-kristiane,” siç e ka quajtur Fortuyn – si matrica e barazisë gjinore, e të drejtave të gejve dhe e lirisë së shprehjes.
Pas vdekjes, manteli i Pim Fortuyn u mbart nga Geert Wilders, i cili i dha retorikës qytetërimore populiste anti-islame një formë akoma më të egër e më të ashpër. Ai e ka përshkruar Islamin si “kërcënimin më të madh ndaj mbijetesës së civilizimit tonë”; ka propozuar ndalimin e Kuranit, duke e quajtur një “libër fashist” që nxit dhunën; ndërsa pas sulmeve terroriste të 2016-ës ka bërë thirrje për “de-islamizimin” e Europës dhe refuzimin e hyrjes së emigrantëve muslimanë në Europë. “Ne kemi importuar një përbindësh, i cili quhet Islam.” Në garën për zgjedhjet parlamentare që do të mbahen në 2017-ën, Partia për Liri e Wilders-it, sipas sondazheve aktuale është mbi 20 për qind më shumë se çdo parti tjetër në arenën politikë holandeze të përçarë.
Në një perspektivë më të gjerë europiane, konturet e politikës holandeze anti-emigrante janë atipike, sidomos për sa i përket temave mbi çlirimin seksual dhe të drejtat e homoseksualëve. Por partitë populiste anti-emigrante në Francë, Norvegji, Danimarkë dhe vende të tjera e kanë vënë më shumë theksin të barazia gjinore, të drejtat e njeriut, liria e shprehjes, individualizmi dhe të drejtat e homoseksualëve, pasi kërkojnë të zgjerojnë elektoratin e tyre dhe të fitojnë legjitimitet të gjerë duke e ripozicionuar veten, si mbrojtës të vlerave liberale, të bazuar në një kulturë të shekullarizuar judeo-kristiane, kundër kërcënimit të Islamit.
Për aq sa kundërshtia midis qytetërimit perëndimor judeo-kristian dhe Islamit bëhet korniza kryesore e të djathtës nacional-populiste, kjo mund të tregojë një zhvendosje nga një regjistër nacional në atë qytetërimor dhe nga nacionalizmi në atë që mund ta quajmë “qytetërimorizim.” Sigurisht, nuk është nevoja të përmendim këtu se format më klasike të nacionalizmit janë ende gjallë në Europë. Por veshja e retorikës nacionaliste në Europë po bëhet gjithnjë e më e fuqishme. Kjo na çon në mundësinë paradoksale se ajo që zakonisht quhet si “e djathta nacional-populiste” mund të mos jetë dhe aq thellësisht nacionale apo nacionaliste. Sigurisht, diskutimet mbi “kombin” nuk do të zhduken, por “kombi” do të ri-përcaktohet në terma qytetërimorë, duke theksuar më pak atë që e dallon kombin nga kombet e tjera (siç është gjuha), e duke i mëshuar më shumë asaj që e dallon më gjerësisht qytetërimin ku shihet se bën pjesë kombi nga qytetërimet e tjera.
Historia që skicova këtu është e gërshetuar me ironi dhe të kundërta. Shekullarizmi është ripërcaktuar si një ideologji e të djathtës. Ajo po përvetëson temat liberale, si barazia gjinore dhe toleranca ndaj homoseksualitetit. Rajoni më i shekullarizuar i botës po karakterizohet në terma fetaro-qytetëruese. Krishterimi po përcaktohet si matrica e liberalizmit, shekullaritetit, barazisë gjinore dhe të drejtave të homoseksualëve. Dhe pavarësisht se projekti europian po lëkundet – me eurozonën, shengenin dhe Bashkimin Europian, i cili ëshë në krizë të thellë – një identitet europian i ripërcaktuar në terma fetaro-qytetërimorë ka filluar të bëhet më qendror në retorikën populiste.
