Rrethimi i Sarajevës: 31 vjet nga terrori që zgjati 1.425 ditë

Gjatë rrethimit, 11.541 qytetarë të Sarajevës humbën jetën, duke përfshirë 1.601 fëmijë. Sipas hulumtimeve të pasluftës, shumica e banorëve, pothuajse katër të pestat e numrit të përgjithshëm të viktimave, humbën jetën në dy vitet e para të luftës.Qyteti i Sarajevës shënon sot një nga përvjetorët më të trishtë të historisë së tij të re, 31-vjetorin e fillimit të rrethimit.

Rrethimi i Sarajevës filloi më 5 prill 1992 dhe përfundoi më 29 shkurt 1996. Ai zgjati 1.425 ditë.

Gjatë asaj kohe, rreth 350.000 banorë ishin të ekspozuar ndaj zjarrit të përditshëm nga pjesëtarët e ish-JNA-së dhe formacioneve paraushtarake, dhe më vonë anëtarë të Ushtrisë së atëhershme të Republikës së Sërpskës, nga pothuajse të gjitha llojet e armëve, nga pozicionet e vendosura në kodrat përreth. Ata nuk arritën të zbresin dhe të pushtojnë qytetin vetëm falë vullnetit të madh, dëshirës dhe përpjekjeve të mbrojtësve, shumicës së qytetarëve që iu përgjigjën thirrjes për mbrojtje dhe në fillim, gati duarzbathur, me atlete dhe xhinse, me një minimum armësh.

Gjatë rrethimit, 11.541 qytetarë të Sarajevës humbën jetën, duke përfshirë 1.601 fëmijë. Sipas hulumtimeve të pasluftës, shumica e banorëve, pothuajse katër të pestat e numrit të përgjithshëm të viktimave, humbën jetën në dy vitet e para të luftës.

Viktimat e para civile të rrethimit të Sarajevës, Suada Dilberoviq dhe Olga Suçiq, u vranë më 5 prill në urën e Vërbanjës, jo shumë larg ndërtesës së atëhershme të Kuvendit të Republikës Socialiste të Bosnjës e Hercegovinës, para së cilës qytetarët zhvilluan demonstrata që kërkonin ruajtjen e paqes. Në këtë kohë u hap zjarr mbi ta.

Ura e dikurshme e Vërbanjës sot mban emrin e dy trimneshave dhe pllaka në mesin e saj, me pamje nga lindja, nga ku shfaqet çdo ditë me rrezet e para të diellit, kujton dhe paralajmëron kalimtarët e qëllimshëm dhe të rastësishëm të kaluarën e vështirë të qytetit.

Viktima e fundit e rrethimit të Sarajevës ishte Mirsada Duriq, e cila humbi jetën në një sulm në një tramvaj më 9 janar 1996, pranë Muzeut Kombëtar, gjithashtu pranë ndërtesës së Kuvendit të BeH-së. Autorët e sulmit, i cili ndodhi në ditën e parë të nisjes së tramvajit pas nënshkrimit të Marrëveshjes së Paqes për Bosnjën e Hercegovinën, nuk janë zbuluar kurrë.

Sipas dëshmitarëve okularë, granata që ka goditur tramvajin, me shumë gjasa është gjuajtur nga drejtimi i vendbanimeve Gërbavica dhe Vracë, në atë kohë ende nën kontrollin e njësive serbe, dhe pasagjerët që po iknin nga tramvaji janë qëlluar nga snajperët.

Lagjet e qytetit, fshatrat, rrugët, sheshet, të gjitha ndërtesat e rëndësishme dhe më pak të rëndësishme, ndërtesat e banimit, shtëpitë private, u vunë në shënjestër të armëve të ndryshme. Shumë ndërtesa – ndërtesa e maternitetit të qytetit në Jezerë, posta qendrore, bashkia me dhjetëra mijëra libra me vlerë, Muzeu Olimpik, ndërtesa e gazetës së përditshme “Oslobođenje”, fabrika të shumta, shkolla, institucione kulturore … u bën rrafsh me tokën, pasi u goditën nga mortaja dhe raketa të llojeve të ndryshme.

Disa objekte, si ndërtesa e Radio Televizionit të Bosnjës dhe Hercegovinës, u vunë në shënjestër të të ashtuquajturve me bomba ajrore të modifikuara me peshë deri në 250 kilogramë, për të cilat ka dëshmi dhe raporte të ekspertëve balistikë nga gjykimi për krimet e kryera në luftën në Bosnje e Hercegovinë para Tribunalit Penal Ndërkombëtar për ish-Jugosllavinë.

Frika e përditshme për jetën e dikujt dhe për jetën e njerëzve më të afërt ishte e bashkuar me një dëshirë të paparë për të mbijetuar, nga e cila dolën sfida, forca dhe kreativiteti. Pra, netët pa energji elektrike, në qytetin e errësuar – kur nuk kishte më llambë dore dhe qirinj – ndriçoheshin fenerë. Ky trup i ndritshëm përbëhej nga një rrip pëlhure e prerë nga një bluzë ose shami e vjetër, e zhytur në pak vaj të derdhur në një kavanoz qelqi. U treguan shumë histori, u lexuan libra dhe u derdhën lot nën dritën e ndezur të fenerëve.

Në pjesë të qytetit me rrjet gazi, u improvizua, u gjetën tuba uji dhe të ngjashme për të sjellë gaz në shtëpi dhe banesa, të cilat – kur ishte në dispozicion – përdoreshin edhe për ngrohjen e ujit për higjienën personale, larjen e rrobave, për gatim, për ngrohjen e dhomave.

Falë zgjuarsisë së qytetarëve dhe pushtetit vendor në atë kohë hapeshin pika ose hapeshin puse ku vinin qytetarët për të marrë ujë të pijshëm. Bombolat e plastikës së ujit ishin një produkt i kërkuar në qytetin e rrethuar, ku nuk kishte asnjë furnizim me dyqane. Radhët në pikat e çezmave të ujit ishin të përditshme, si në verë ashtu edhe në dimër. Duke ditur këto pika, agresori i ka vënë në shënjestër edhe ato me predha artilerie ose me snajper.

Përderisa ecte shkonte për të marrë ujë, Senida Karoviq, kryetare e Shoqatës së Viktimave të Luftës Civile të Kantonit të Sarajevës, u plagos në një shpërthim predhe më 30 janar 1993 pranë urës së Drvenijës. Këmba i ishte amputuar.

“Po flasim për njerëz që i mbijetuan një ferri të pabesueshëm, për të cilët askush dhe asgjë nuk mund të kompensojë atë që humbën. Askush nuk mund të kompensojë një nënë për një fëmijë që e humbi, ose këmbët e një fëmije, njerëz që mbetën të amputuar, me aftësi të kufizuara të rënda. …”, tha ajo në vitin 2017 në një intervistë për Anadolun. 14 civilë u vranë dhe 16 u plagosën nga një shpërthim predhash në Dobrinjë, në Bllokun-5, më 12 korrik 1993. Granata u hodh në vendin ku kishte një pus dhe një pompë në oborrin privat dhe njerëzit prisnin me bombola 10-12 orë për të mbushur ujë.

Predha artilerie vranë edhe qytetarët në radhët e bukës. Pika ku silleshin buka nga Velepekara gjendej në rrugën Vase Miskina (sot Ferhadija), përballë Tregut të Qytetit. Shpërthimi tronditi lagjet përreth atë mëngjes, 27 maj 1992. Mbaj mend që vrapova me pantofla për në kompaninë në komunën e Qytetit të Vjetër, ku punonte nëna ime. Çdo mëngjes ajo dilte nga puna dhe qëndronte në radhë për bukë në rrugën Vase Miskina… Ndjeva lehtësim kur pashë siluetën e nënës sime duke nxituar shkallët ngjitur me shkollën e muzikës. “Granatë… vrau njerëz në Tërzhnicë, tërë radhën për bukë…”, më kujtohet zëri i thyer dhe lotët e nënës. Në atë masakër u vranë 22 civilë dhe u plagosën 144.

Tregu Markale dhe tregu i mbyllur në pjesën e vjetër të Sarajevës u granatuan dy herë. Për herë të parë, që nga shpërthimi i granatës në tregun e Markales më 5 shkurt 1994, u vranë 68 civilë dhe u plagosën 144. Në masakrën fare në fund të luftës, më 28 gusht 1995, në afërsi të Tregut të qytetit të Markales, u vranë 43 dhe u vranë 84 civilë.

Nuk u kursyen as fëmijët në shkolla. Në vendbanimin Alipashino Polje, në sheshin ZAVNOBIH, ndodheshin ambientet e Shkollës Fillore “Prvi Maj” (sot Shkolla fillore “Fatima Gunić”), e cila u granatua më 9 nëntor 1993. Nga copëzat e granatës që depërtuan në klasë, mbetën të vrarë mësuesja Fatima Guniq dhe tre nxënës, ndërsa u plagosën 21 civilë. Nga shpërthimet e predhave të hedhura në qytet vriteshin të vegjlit që dilnin të merrnin ajër të pastër dhe të shoqëroheshin me bashkëmoshatarët e tyre pas ditëve dhe netëve të kaluara në bodrume dhe strehimore.

Njëmbëdhjetëvjeçarja Irma, e bija e Fikret Grabovicës, kryetar i Shoqatës së Fëmijëve të Vrarë të Sarajevës së Rrethuar, u vra nga predha para ndërtesës teksa po luante më 20 mars 1993. Ishte një ditë me diell, një qetësi e përkohshme, pa grindje, kur prindërit zakonisht i linin fëmijët të dilnin në ajër të pastër pas qëndrimeve të gjata në bodrume.

“Megjithatë, kriminelët shfrytëzuan mundësi të tilla dhe në afërsi ku ndodhej vajza ime me vajza të tjera, ra një granatë dhe ajo mbeti e vrarë nga predha. Në njëfarë mënyre ishte sundimi i kriminelëve, të cilët terrorizonin dhe vrisnin qytetarët e Sarajevës nga kodrat përreth, që kur kishte qetësi, i përdornin ato momente për të vrarë sa më shumë qytetarë të pafajshëm”, tha Grabovica për Anadolu Agency në vitin 2017.

Shumë qytetarë u vranë ose u plagosën nga të shtënat me snajper, duke kaluar kryqëzimet e qytetit ose në shtëpitë e tyre. Rrethimi i Sarajevës do të mbetet i përshkruar në histori si rrethimi më i gjatë i një kryeqyteti, dhe ai formësoi jetën e qytetarëve të Sarajevës që i mbijetuan në një mënyrë krejtësisht të papritur. Zgjoi sfidën, guximin, por edhe kreativitetin për të mbijetuar. Gjithashtu, shkaktoi humbje të shumta të pariparueshme. Të gjallët do të kujtojnë sa janë gjallë, të vdekurit do të paralajmërojnë përgjithmonë.

Gjykata Penale Ndërkombëtare për ish-Jugosllavinë e dënoi me burgim të përjetshëm Stanislav Galiqin, ish-komandantin e Korpusit Sarajevo-Rumani të Ushtrisë së Republika Sërpskës, për terrorizimin e qytetarëve të Sarajevës. Dragomir Millosheviq, pasardhësi i Galiqit në krye të Korpusit Sarajevo-Rumun të VRS, u dënua me 29 vjet burg.

Për terrorizimin e civilëve në Sarajevë me sulme me snajper dhe artileri, ndër të tjera, ish-presidenti i Republikës së Sërpskës dhe udhëheqësi ushtarak i Ushtrisë së atëhershme të Republikës Sërpskës, Radovan Karaxhiq, u dënua me burgim të përjetshëm.

Komandanti i Ushtrisë së atëhershme të Republikës së Sërpskës, Ratko Mlladiq u dënua me të njëjtin dënim me burg në shkallën e parë para Gjykatës së Hagës, ndër të tjera, për terrorizimin e civilëve në Sarajevë me sulme me snajper dhe artileri.

Në vendimet e TPNJ-së, u vërtetua se njësitë e Korpusit Sarajevë-Rumun të VRS synonin qëllimisht civilët duke kryer një fushatë terrori që synonte të ushtronte presion mbi autoritetet në Sarajevë.

TRT Balkan /