Hristo Meksi, në shkrimin e vet mbi kryengritjen “greke” dhe luftëtarët që morën pjesë në të, shkruante: “…në atë kryengritje lëftuan vetëm shqiptarët: nga njera anë të krishterët, nga ana tjetër muhamedanët…Fituan shqiptarët e krishterë”. Po –në të vërtetë- “fituan grekërit, duke derdhur gjakun shqiptarët e krishterë e muhamedanë…Megjithëqë punën ua bënë të parët, grekërit bënë Greqinë dhe e quajtën «Ellas»(Elinismos) me mbret të quajtur “Mbret i Elinëve” e le të kishin brenda atyre kufive 800.000 shqiptarë dhe le ta kishin fituar luftën shqiptarët. Ua bënj detyrë këndonjëset që këto gjëra t’i mejtojnë pakë e t’i zgjidhin mirë në mendje e në zemër të tyre”.(1)
Ndersa Kapiteni Odise Andreuçua pasi u rrit dhe u edukua ushtarakisht nga Ali Pashe Tepelena me djallezine dhe tradhetine me te madhe kaurre siç e kane ne gjak e braktisi ate ne momentet kritike te Aliut.
Mbiemri i vërtetë i tij ishte Verrúshi. Lindi në Prévezë; pra ishte çam e jo arvanit. I ati i tij ishte bërë vëllam me Ali p. Tepelenën. I edukuar dhe i stërvitur që djalë i ri në shkollën ushtarake alipashiane, Odiseu shpejt u bë një nga kapedanët kryesorë të tij.
Pas rrethimit të A.p.T. në Janinë, me qëllim që të lehtësonte goditjet osmane kundër tij, kaloi në rreshtat e kryengritësve që luftonin kundër hënës për fitoren e kryqit. Shkëlqeu në disa luftime tejet të rrepta., si në përleshjen e famshme të Mesollonjës(gusht 1822). Falë cilësive dhe aftësive të tij, arriti të ngjitej në krye të kryengritësve beotianë e thesalianë.(2)
Në të përkohshmen “Pàrnasos” të shkurtit 1916 shkruhej: “Më të shumët e ushtarëve tanë ndërmjet tyre flasin shqip me një mënyrë që e bëjnë dëgjuesin të kujtojë se gjëndet në ushtrinë e mbretit të Shqipërisë, princ Vidit e jo në ushtrinë e mbretit të Greqisë, Kostandinit…Ky është një zakon i keq…që duhet ç’rrënjosur me tërë masat e rrepta të duhura”.(3)
Pra siç deshmon edhe ky dokument pjesa derrmuese e ushtrise greke ishte e perbere nga arvanite, dhe suliote te krishtere ish-shqiptare te kthyer ne greke tashme. Ishin gjithashtu ushtaret e kesaj ushtrie qe ne ne vitet 1913-1914 pushtuan edhe pjesen jugore te shtetit shqiptar duke kryer krimet dhe masakrat me monstruoze, ndaj banoreve muslimane jugshqiptare. Gjithashtu ishte kjo ushtri qe ne çamerine muslimane kreu vrasjet, torturat, perdhunimet, internimet nga çameve muslimane. Çdo lexuesi te ketyre deshmive natyrisht i lind pyetja:
Pse keta ushtare nese ishin vertete shqiptare ne gjak e ne zemer siç paraqiten nga disa historiane bashkekohore te pasdemokracise si Arben Llalla e Hajredin Isufi, kryen qindra krime nga me monstruozet ndaj bashkekombasve te tyre muslimane ne Çameri dhe Shqiperine e Jugut?
Pergjigjen e gjejme ne moton e gjeneralit Theodhori Griva me prejardhje shqiptare por qe u be me grek se greket duke masakruar çamet muslimane.
Bua-Griva Theodhoraq lindi ne 1797 ne Preveze dhe ishte me prejardhje shqiptare nga familja e Gjin Bue Shpates qe me pas morri emrin Griva. Ne 1854 se bashku me arvanitin tjeter Karaiskaqi u vu ne krye te nje armate greko-arvanite dhe me thirrjen : “Përpara me kryqin në njërën dorë dhe në tjetrën thikën” u versul neper Çamerine Lindore dhe e perzhiti ate deri ne rrjedhen e Kalamait. Fshatra çame muslimane si Forteza, Koriqani, Luzeci, etj thuajse u zhduken fare. U thye nga luftetaret çamer e leber te drejtuar nga Mahmut Bej Vlora dhe i ndoq deri pertej Meçoves. Tmerret dhe llahtaret qe ai kreu mbi bashkekombasit e tij muslimane i pershkroi ne hollesi Perevoi. Si shperblim i gjakderdhjeve dhe i gjemave te bera prej tij kunder ish-bashkekombasve te tij muslimane qeveria Greke me 1862 i dha graden mareshal i ushtrise greke. (Pyrsos fq. 14)(4)
Pra motoja e qarte e Grives ishte “Përpara me kryqin në njërën dorë dhe në tjetrën thikën”, qe ne vetvete nenkupton nje lufte te paster te kryqit kunder islamit. Por per ta pasuruar dhe thelluar akoma me shume qartesine e kesaj ideje po ju sjell edhe thirrjen qe Sulioti Marko Boçari i bente Pargariteve shqiptare me date 28.06.1821 tekstualisht:
“Pargarite! Gjarpri u shtyp me kryqin. Flamuri i shenjte me kryq valevitet kudo mbi anedetin e Epirit.” (5)
Pra siç tregohet qarte edhe nga kjo deshmi te gjithe ata qe sot na serviren nga historiani Suliot Arben Llalla si heronjte shqiptare te Revolucionit Grek kane luftuar qartesisht per kryqin dhe Greqine kunder Islamit, dhe shqiptareve muslimane. Ky revolucion je vetem ishte anti-musliman por ishte edhe automatikisht anti-shqiptar, perpara se te ishte anti-osman.
Por le te vazhdojme me tej me provat historike.
Ne vitin 1914 siç e permend edhe historiani Basil Kondis ne librin e tij “Greece and Albania 1908-1914” arvaniti Pavel Kondurioti, kryeadmirali i flotes greke bombardoi gjithe bregdetin e Çamerise dhe te Shqiperise Jugore. Justifikimi zyrtar i qeverise greke per kete gjest ishte asgjesimi perfundimtar i mbetjeve te ushtrise Osmane ne Shqiperi. U deshen telegramet e shumta te qeverise se Vlores drejtuar Kombeve te Bashkuara per ta ndaluar kete bombardim. Por ajo qe eshte me kulminantja eshte fakti se pjesa derrmuese e detareve te tij flisnin shqip me dialekt arvanitçe. Keto trupa te shumta arvanito-greke morren pjese ne luften qe ushtria greke zhvilloi kunder çameve dhe turqve ne rrethimin e Janines dhe Bezhanit. Ndersa ne nje ane muslimanet me mish e me shpirt mundoheshin ta mbanin Çamerine dhe Janinen brenda kontrollit shqiptar keta kombmohues luftonin per te krijuar Megali-idene.
Por le te vazhdojme me tej. Nje tjeter fakt historik i pamohueshem i pohuar edhe nga vete Mithat Frasheri eshte ai i Kolonel Dhimiter Boçarit, sternip i Marko Boçarit. Dhimitraq Boçari ishte kolonel i armates kryqtare-athino-fanarite dhe ne vitin 1923 perfaqesues i Qeverise Greke ne Komisionin Nderkombetar te Kufirit Shqiptaro-Grek, armik i tejet i hidhur i shqiptareve. Ai organizoi vrasjen e Gjeneralit Italian Telinit sepse ky i fundit i dha disa fshatra kufitare Shqiperise. (6) Ndersa Boçaritet e tjere Sotir Boçari dhe Jorgaq Boçari ishin dy nga drejtuesit e andarteve qe kryen tmerret masive ne Paramithi ne vitin 1944.(9)
Te gjithe arvanitet dhe Suliotet e Revolucinot Grek dhe me pas benin pjese ne organizaten e fshehte FILIQI ETERIA organizate fanatike ortodokse dy nga tre themeluesit e saj ishin me prejardhje shqiptare ortodokse. Ata ishin Nikolle Skufa dhe Thanas Çakalli; i treti ishte Panajot Anagnostopulli. Finiqi Eteria ne programin e saj parashikonte: ” Bashkim te armatosur te te gjithe te krishtereve te Perandorise Osmane per fitoren e kryqit mbi gjysmehenen.”(7)
Ne Finiqi Eteria benin pjese Marko Boçari, Theodhor Kollokotroni, Aleksander Ipsilanti, Petro Mavromihali, Kiço Xhavella, dhe shume arvanite dhe suliote te tjeter siç ishin edhe Zervatet e Sulit. Te gjithe luftuan per nje mbreteri te madhe Ortodokse te pavarur, dhe duke qene se kete gje ja mundesoi vetem Greqia ata u bene greke duke luftuar kunder shqiptareve qe ne shumicen derrmuese mbeten muslimane dhe shqiptare.
Krimet dhe aktet antishqiptare te Sulioteve dhe Arvaniteve i gjejme edhe ne shembullin e Hristo Hristovasilit.
Hristo Hristovasili lindi ne Janine, bir i nje familjeje te njohur Suliote. Vjershetar e novelist, i dores se pare, deputet i Janines. Sekretar i Shoqerise grekperhapese “Eliniqi Eteria”, nepermjet te ciles tok me Kazazin(Kryetarin) çeshtjes shqiptare i qiten mjaft pengesa dhe i shkaktuan deme te ndieshme etj. Shtypi shqiptar i qindvjeçarit te 20 e ka pas goditur shpesh si kundershtar dinak, kaperdredhes, njeri me shume fytyra… Madje me 1914 beri pjese edhe si Minister i se ashtuquajtures Qeveri Vorioepiriote me qender ne Gjirokaster. Vdiq ne Janine pas nje jete te gjate ne sherbim te Greqise dhe natyrisht ne dem te Shqiperise, edhe pse ishte me kombesi shqiptare, dhe Suliot me origjine, ai si shume suliote te tjere luftuan per Greqine ne dem te Shqiperise, gje kjo qe te bind qart se Suliotet edhe pse ishin shqipfoles ishin Greke ne zemer, dhe antishqiptar. (8)
Faktet historike jane aq te shumta saqe po ti sjell te gjitha ne kete shkrim do te behej shume i gjate dhe merzites per lexuesit, ndaj po ndalem edhe ne nje pike te fundit kulminante per sa i perket ketij shkrimi. Eshte ai i Suliotit Napolon Zerva i cili gjate luftes se dyte boterore realizoi zbrazjen dhe masakren e madhe te Çamerise. Ai ishte me prejardhje nga Zerva, fshat ne luginen e lumit Lelove, fqinje me Bulmetin, Daren dhe Qerasoven ne Sulin Juglindor. Paraardhesit e tij i gjejme ne ligen suliote qe u luftua nga çamet dhe Ali Pashe Tepelena, qe me pas u shperngul prej Sulit. Ata ishin Tushe Zerva, Diamant Zerva, Dhimo Zerva etj per te cilet flitet gjate edhe ne librin “Histoire de la regeneration de la Grèce.” Ne largimin e Sulioteve nga Suli pas marreveshjes se tyre me Veli Pashen u largua edhe familja Zerva nen drejtimin e Dhimo Zerves ne vitin 1803. Me sa duket nje pjese e tyre u vendosen ne qytetin e Nartes, ku lindi edhe Napolon Zerva. Ai i nxjerr kryet ne 1926 ku shfaqet si oficer besnik dhe mik i ngushte i Gjeneralit Arvanit Theodor Pangallos(10). Ai pasi kreu masakren dhe zbrazjen e Çamerise nga çamet muslimane ne nje nga mbjedhjet qe zhvilloi ne athine me vartesit e tij deklaroi plot mburrje dhe krenari: “Kombi grek e ka per detyre te me ngreje mua nje statuje prej ari, sepse ate qe ai nuk kishte mundur ta bente dot per qindra vjet rresht: zhdukjen e shqiptareve muslimane çame, une e bera brenda 6-7 muajve.”
Ndersa ne Paris ne ne vitin 1950 ai deklaronte: “Tani edhe nese vdes ndjehem i qete, sepse detyren qe mu besua per spastrimin e Epirit nga myslimanet e Çamerise, e permbusha.”(11)
Nje nga vartesit kryesore te Napolonit ishte Jan Dan Popoviti, gjithashtu ortodoks nga fshati shqipfoles i Popoves ne veri ne maleve te Sulit dhe ne juglindje te qytetit te Paramithise. Statujen qe kerkoi Napolon Zerva qeveria greke ja ngriti ne Gumenice. Ajo statuje edhe sot e kesaj dite qendron dhe tregon Napolon Zerven me nje dore drejtuar nga Shqiperia qe simbolizon perpjekjen e tij per ta kapur sa me shume çame. Kjo statuje qendron krenare ne Gumenice kurse çamet duke harruar historine, gjakun, atdheun, dhe fene e tyre sot jane ne nje pasivitet dhe mosperfillje te thelle qe shume shpejt do ti kushtoje atyre moskthimin me kurre ne Çameri.
(1) Hristo Meksi Kryengritja greke dhe luftetaret qe morren pjese.
(2) Ibrahim D. Hoxha Enciklopedia Jugshqiptare fq. 221
(3) (“Ora” nr. 5, dt. 1.1.1929, fq. 4-5).
(4) Ibrahim D. Hoxha Enciklopedia Jugshqiptare fq. 298
(5) François Pouqueville Histoire de la regeneration de la Grèce 1740-1824 vol. 3 fq. 131-134.
(6) Ibrahim D. Hoxha Enciklopedia Jugshqiptare fq. 390
(7) Ibid fq. 731
(8) Ibid fq. 851 dhe Perpjekja Shqiptare 1914
(9) Viset kombetare Shqiptare ne shtetin Grek fq. 362
(10) Viset kombetare Shqiptare ne shtetin Grek fq 416
(11) Fletorja « Kosova » nr. 14(68) Tirane, gusht 1944, fq. 3
Shkruan : Abedin Rakipi
