Sociologia Merjeme Gashi është e lindur në Mitrovicë. Studimet bazike universitare, por edhe ato Master në drejtimin e sociologjisë, i ka të përfunduar në Universitetin e Prishtinës. Ka qenë aktive, duke e dhënë kontributin e saj në organizata të ndryshme joqeveritare, ndërsa s’ka pak kohë që u është rikthyer studimeve. Aktualisht është kandidate e doktoraturës në Universitetin e Stambollit në Degën e Sociologjisë. Teza e studimit është: Modernizimi i Shqipërisë dhe Neo-Nacionalizmi Shqiptar (1920 – 1939).
Në këtë intervistë për Gazeta e Re zonja Gashi u është përgjigjur pyetjeve që kanë të bëjnë me procesin e tranzicionit dhe modernizimit nëpër të cilin po kalon shoqëria jonë. Ajo është përgjigjur duke reflektuar edhe rreth feminizmit si dhe pozicionit të gruas muslimane në këtë kontekst të brishtë socio-kulturor.
GER: Zonja Gashi, nga aspekti sociologjik, a mund të na i sqaroni më shumë konceptet si: tranzicioni dhe modernizimi?
Gashi: Tranzicioni është procesi i kalimit, ndryshimit apo reformës prej një sistemi politik, ekonomik, social dhe kulturor ne një sistem te ri, i cili na premton një nivel më të mirë dhe më cilësor. Tranzicionin politik e kulturor të vendeve ballkanike, ndryshe mund ta emërtojmë edhe rrugëtim drejt modernizimit. Marshall Berman bukur e shpjegon se ç’do të thotë të jesh modern, “…do të thotë të gjesh veten në një mjedis i cili na premton aventurë, pushtet, kënaqësi, zhvillim, transformim të vetëve tona dhe botës – dhe në të njëjtën kohë, diçka që kërcënon të shkatërrojë gjithçka që kemi, gjithçka që dimë, dhe gjithçka që jemi.”
Në rastin tonë, tranzicioni politik dhe kulturor ka orientim perëndimor. Synimi i gjithë këtij tranzicioni është te implementuarit e një sistemi vlerash perëndimore. Mendoj që kur të flasim për tranzicionin shoqëror tek ne duhet analizuar përmes koncepteve të modernizimit, modernitetit, Perëndimizimit/Evropianizimit e Orientalizmit. Që nga Rilindja Kombëtare orientalizmi është pjesë përbërëse e proceseve modernizuese tek shqiptarët, do të thotë një ndarje ontologjike dhe epistemologjike mes Lindjes dhe Perëndimit, siç thotë Eduard Saidi; ku Lindja gjithmonë është Tjetri ndaj Perëndimit. Nëse Perëndimi karakterizohet me racionalen, të mirën, progresin, Lindja në anën tjetër është irracionalja, e keqja, dhe regresivja.
GER: A janë të reja këto koncepte, për neve si shoqëri?
Gashi: Jo, ky debat, siç do të shohim, nuk është i vonshëm. Gjatë elaborimit të këtyre temave e kam të pamundur të qëndrojë e pandikuar nga leximet e viteve të fundit që i bëjë për tezën e doktoratës, dhe që kanë të bëjnë me mendimtarët e periudhës në mes të dy luftërave botërore në Shqipëri, si: Branko Merxhani, Vangjel Koça, Krist Maloki, Tajar Zavalani, Nebil Çika, etj. Oksidentalizmi vs Orientalizmit, lufta e `të Rinjve` karshi `të Vjetërve`, apo siç shkruanin Ismet Toto: `Zvicër apo Afganistan`, apo Krist Maloki: `Oriental apo Oksidental`; përbënin thelbin e diskutimit. Edhe Gjergj Fishta në një artikull të tij e shtjellon këtë çështje. Ndër të tjera thotë se, si shtet i ri jemi përballë një problemi të madh: Jetën shoqërore a duhet zhvilluar sipas sistemit aziatik apo sipas kulturës oksidentale të Evropës? Në njërën anë, vazhdon Fishta, kultura oksidentale imponohet për arsye politike e ekonomike, por në anën tjetër kultura orientale nuk mund të shkulet sepse ka një shumicë muslimane e cila e ka mishëruar atë. Mundësia për ta zgjidhur njërin sistem dhe për ta hedhur tjetrin, praktikisht nuk mund të funksiononte. Atëherë si zgjidhje të vetme shihte veshjen në forme oksidentale karshi Lidhjes së Kombeve, me një mentalitet oriental. Siç po shihet debati mbi “tranzicionin” kulturor dhe orientimin vleror të shqiptarëve, nuk mund të thuhet që është i vonshëm.
GER: Tranzicioni politik, nëpër të cilin ka kaluar shoqëria jonë, njëfarësoj nënkupton që ka shkaktuar edhe një tranzicion kulturor. Nga këndi i një sociologeje, a konsideroni që kemi arritur që ta ndërtojmë një sistem të ri vlerash, apo jemi larg këtij akti?
Gashi: Duke iu referuar pyetjes suaj me duhet ta citoj sociologun Slloven Rastko Močnik i cili në artikullin e tij Ndryshimet Sociale në Ballkan, të botuar në vitin 2003, përmend disa nga trendet e zakonshme të `vendeve në tranzicion` siç janë rënia e aktivitetit ekonomik, rritja e papunësisë tek të rinjtë, rënia e standardit të jetës, rritja e varfërisë, ndryshimi në sistemin e vlerave (ngritja e individualizmit) dhe shfaqja e grupeve sociale në rrezik: të rinjtë, të papunësuarit dhe të varfëritë. Sipas tij `tranzicioni` ka efektin e vet bazik të njëjtë gjithkund: i normalizon proceset e lartpërmendura.
Tajar Zavalani në artikullin Për një ideologji shqiptare prek tranzicionin duke e konsideruar Shqipërinë (në kontekstin tonë: Kosovën), si vend me fat meqë e ka shansin të përfitojë nga eksperiencat e vendeve të qytetëruara, nëse di dhe do. Ndër të tjera flet edhe për imitimin e cekët që vendet në proces tranzicioni ose modernizimi, ua bëjnë vendeve të qytetëruara. Zavalani thotë se nëse ne e imitojmë verbërisht botën e qytetëruar, kjo do të kishte me qenë gjëja më e rrezikshme që e shkatërron bazën e vjetër dhe nuk vë asgjë të saktë në vend të saj. Pse? Sepse mungon plani, programi, udhëheqja, organizimi i jetës ekonomike kombëtare pa e shkatërruar dhe pa e tronditur thellë bazën e vjetër.
Edhe ne në Kosovë dyshoj që kemi shfaqur një përgatitje të duhur për transformimet politike, shoqërore dhe kulturore tonat. Autorët e lartpërmendur ruajnë aktualitetin e tyre edhe sot. Prandaj, nuk e shoh të gabuar citimin e tyre as në rastin tonë e as në atë të Shqipërisë.
Pothuajse që të gjithë prej tyre theksojnë mungesën e një jete mendore/intelektuale të shqiptarëve. Jetës shqiptare nga aspekti psikologjik dhe sociologjik, Branko Merxhani i referohet si terra incognita (toke e panjohur). Një tjetër karakteristikë e përbashkët e tyre është edhe thirrja për kontekstualizim të problemeve dhe ikja nga imitimi i verbër i modeleve perëndimore.
Tani mund t’i përgjigjemi pyetjes se a kemi arritur të krijojmë një sistem të ri të vlerave apo jo. Nuk mundet një shoqëri të modernizohet duke e harruar historinë e saj dhe duke braktisur kulturën, traditën dhe besimet e saja. Po citoj një sociologe turke, Nilüfer Göle, e cila ka doktoruar tek sociologu frëng i lëvizjeve shoqërore Alain Touraine. Göle thotë se “nuk ka modernizim pa traditë, përndryshe kemi të bëjmë vetëm me një kopje të keqe të moderizimit… Shoqëritë jo-perëndimore nuk janë të vetëdijshme për historicitetin e tyre, kanë “historicitet të dobët”. Pika e përbashkët e aktorëve të këtyre shoqërive është tjetërsimi dhe mos njohja e shoqërive ku jetojnë. Në vend se të ndërtojmë ura në mes të së kaluarës dhe së ardhmes, po ecim përpara duke i shkatërruar traditat.”
Duke u bazuar në argumentet e përmendura më lartë, konsideroj që edhe neve si shoqëri jemi larg krijimit të një sistemi të ri të vlerave i cili do të ishte autentik, do të dilte nga ne dhe nuk do të ishte një sistem i importuar dhe i keq imituar.
GER: Statistikat zyrtare të publikuara nga institucionet relevante, tregojnë që në vitet e fundit, ka pasur një rritje të raportimeve të dhunës në familje dhe shtim të divorceve. Si duhet t’i lexojmë këto të dhëna, si një shenjë që shoqëria po ndërgjegjësohet, civilizohet, apo si shenj që kriza në familjet tona, po thellohet?
Gashi: Tranzicioni si proces nuk është fare i lehtë. Më lart e përmendem që tranzicioni apo modernizimi si proces i normalizon shumë dukuri të reja të cilat më herët ose nuk ishin prezente ose nuk kishin përmasa, sa marrin me kohë. Nëse para-n dhe pas luftës i marrim si matës të dy periudhave në Kosovë, shumë lehtë shohim që kemi të bëjmë me disa ndryshime. Përpos fjalës tranzicion një fjalë tjetër që kemi filluar ta dëgjojmë në periudhën pas luftës është edhe kriza. Kriza e identitetit, kriza e familjes, kriza shoqërore, etj. Emile Durkheim, sociologu i parë akademik, thotë që në kohën e ndryshimeve sociale në shoqëri lind Anomia. Pra, një gjendje kaosi, ku nuk ka rregulla dhe norma. Ata që dje ishin autoriteti, tani humbasin autoritetin. Durkheim-in i interesonte se çka do ta mbante të bashkuar një shoqëri të tille. Prandaj, në një situatë të tille ndodhet edhe shoqëria jone prej pas luftës. Dukuritë e shtuara negative me kohë normalizohen dhe me e keqja është se disa prej tyre po perceptohen gabimisht si modernizim. Močnik me të drejtë thotë se “…ajo çka në Evropën Perëndimore perceptohet si një kërcënim ndaj “civilizimit”, festohet në vendet e magjepsura me “tranzicion”, si një ngritje drejt civilizimit.
GER: Si e komentoni rolin e gruas muslimane shqiptare?
Gashi: Fillimisht duhet zhbërë një rrjet i gjerë i paragjykimeve mbi rolin e gruas në përgjithësi, dhe asaj me mbulesë në veçanti, për të depërtuar aty ku duam, dhe ku na takon të jemi.
Viteve të fundit shohim një aktivitet më të madh të gruas muslimane shqiptare në sferën publike. Sot kemi gra shqiptare të ngritura intelektualisht dhe të përgatitura profesionalisht, të cilat janë duke e dhënë kontributin e tyre në sfera të ndryshme. Megjithatë, nuk konsideroj që ajo përfaqësohet kënaqshëm dhe sa duhet në sferën publike, jo për faktin se mungon vullneti, dëshira dhe puna për studim dhe angazhim nga ana e gruas me mbulesë, por për arsye se ajo është ende e paragjykuar dhe e privuar nga përfshirja e saj në jetën publike. Refuzoj të pranojë se duhet ta luajmë rolin e viktimës dhe t’ua adresojmë fajin të tjerëve, prandaj edhe ne si komunitet duhet të jemi më të hapur, më kërkues, më argumentues dhe më insistues. Nuk kemi nevojë të ndihemi të huaja në shtëpinë tonë.
GER: Ç’pikëpamje keni për feminizmin?
Gashi: Nëse grave, pa dallime fetare, kombëtare dhe racore, u mohohen të drejtat të cilat ua garanton edhe Krijuesi i saj, por edhe Ligji, atëherë duhet ngritur zërin. Ky është kuptimi im mbi feminizmin. Të drejta dhe mundësi të barabarta për gruan dhe burrin. Por feminizëm nuk është të mbështeturit e një kategorie të veçantë grash dhe të bërit sikur nuk ia ke haberin për një kategori tjetër, për të vetmen arsye që ti nuk pajtohesh me idetë dhe mënyrën e jetesës së tyre. Kur është privuar një vajzë me shami nga shkolla, apo një grua shqiptare me mbulesë nga punësimi, duke mbetur pa asnjë alternativë, nuk kemi pasur reagime dhe mbështetje nga feministet. Kjo, sepse për shumicën prej tyre mbulesa është nënshtrim ndaj burrit, diçka që sipas nesh, nuk qëndron! Ky është feminizëm me standarde të dyfishta pra feminizëm selektiv.
Duhet bërë dallimi esencial: feminizmi si lëvizje që ka lindur në Evropë është eurocentrik dhe pretendon ta mbajë flamurin e çlirimit të gruas bazuar në standardet e gruas perëndimore. Sistemi kulturor dhe vleror i tyre është matës i çlirimit të grave tjera. Në këtë pikë feministet islame (dhe jo vetëm), ndahen nga ato perëndimore. Andaj feminizmi islam është kritik ndaj interpretimeve seksiste mbi Islamin dhe patriarkalitetin në komunitetet e tyre religjioze. Por gjithashtu kritik edhe ndaj diskurseve feministe neo-koloniale.
Interpretimet patriarkale mbi gruan, feministet i shohin si rezultat i themelimit të Islamit institucional në mënyrë ekskluzive nga meshkujt. Ndërsa feministet islame kërkojnë barazi të plotë gjinore në sferën publike dhe private, gjithnjë duke u bazuar në argumentet Islame.
