Ka një vend në vijën bregdetare nga ku Azamat Sarsenbayev hidhej në Detin Kaspik të njelmët.
Vetëm një dekadë më vonë, Sarsenbayev tani shikon tokën e zhveshur dhe gurore që shtrihet drejt horizontit.
Uji është larguar shumë shpejt nga qyteti bregdetar Aktau në Kazakistan, ku eko-aktivisti ka jetuar gjithë jetën.
“Është shumë e vështirë të shikosh”, tha ai.
Më shumë se 1,609 kilometra në jug, pranë qytetit iranian të Rashtit, Khashayar Javanmardi shprehet i alarmuar.
“Unë nuk mund të notoj më, uji ndryshoi”, tha fotografi i cili ka udhëtuar në bregun jugor të Kaspikut, për të dokumentuar rënien e tij.
Bëhet e ditur se Deti Kaspik është deti më i madh në brendësi të planetit dhe liqeni më i madh, një trup gjigant uji përafërsisht me madhësinë e Montanës.
Vija e tij bregdetare shtrihet më shumë se 6,437 kilometra dhe ndahet nga pesë vende: Kazakistani, Irani, Azerbajxhani, Rusia dhe Turkmenistani.
Këto vende mbështeten në të për peshkimin, bujqësinë, turizmin dhe ujin e pijshëm, si dhe rezervat e lakmuara të naftës dhe gazit.
Kaspiku gjithashtu ndihmon në rregullimin e klimës së këtij rajoni të thatë, duke siguruar reshje dhe lagështi në Azinë Qendrore.
Por, tani është në telashe, shkruan CNN, përcjell Telegrafi.
Dëmtimi, ndotja dhe, gjithnjë e më shumë kriza klimatike e shkaktuar nga njeriu po nxisin rënien e nivelit të ujit të tij – me disa ekspertë që kanë frikë se Deti Kaspik po shtyhet në pikën pa kthim.
Ndërsa ndryshimi i klimës po rrit nivelet globale të deteve, është një histori tjetër për detet dhe liqenet pa dalje në det si Kaspiku.
Ata mbështeten në një ekuilibër delikat midis ujit që rrjedh nga lumenjtë dhe reshjeve dhe largohet përmes avullimit.
Ky ekuilibër po ndryshon ndërsa bota ngrohet, duke bërë që shumë liqene të tkurren.
Deti Aral midis Kazakistanit dhe Uzbekistanit, dikur ishte një nga liqenet më të mëdhenj në botë, por tashmë është zhdukur, i shkatërruar nga një kombinim i aktiviteteve njerëzore dhe kriza e përshkallëzuar klimatike.
Siç raportohet, gjatë viteve, uji i Detit Kaspik është luhatur midis niveleve të larta dhe të ulëta.
Megjithatë, në dekadat e fundit, rënia është përshpejtuar.
Aktivitetet njerëzore luajnë një rol të rëndësishëm, pasi vendet ndërtojnë rezervuarë dhe diga.
Kaspiku ushqehet nga 130 lumenj, megjithëse rreth 80% e ujit vjen nga vetëm një: Vollga, lumi më i gjatë i Evropës, i cili përshkon Rusinë qendrore dhe jugore.
Rusia ka ndërtuar 40 diga, me 18 të tjera në zhvillim, sipas Vali Kaleji, ekspert i Azisë Qendrore dhe Studimeve Kaukaziane në Universitetin e Teheranit, duke reduktuar rrjedhën e ujit që hyn në Detin Kaspik.
Por, ndryshimi i klimës po luan një rol gjithnjë e më të rëndësishëm, duke rritur shkallën e avullimit dhe duke nxitur reshje më të çrregullta.
Nivelet e Detit Kaspik kanë rënë që nga mesi i viteve 1990, por janë përshpejtuar që nga viti 2005, sipas Matthias Prange, modelues i sistemeve të Tokës në Universitetin e Bremenit në Gjermani.
“Ndërsa bota ngrohet më tej, nivelet e deteve janë vendosur në rënie drastike”, tha Prange.
Hulumtimi i tij parashikon rënie prej 8 deri në 18 metra deri në fund të shekullit, në varësi të shpejtësisë së uljes së ndotjes nga karburantet fosile në botë.
Një studim tjetër sugjeron që rëniet deri në 30 metra janë të mundshme deri në vitin 2100.
“Edhe nën skenarë më optimistë të ngrohjes globale, pjesa më e cekët, veriore e Detit Kaspik, kryesisht rreth Kazakistanit, do të zhduket plotësisht”, tha Joy Singarayer, profesor i paleoklimatologjisë në Universitetin e Reading, dhe bashkëautor i studimit.
Për vendet e Detit Kaspik, kjo është një krizë.
Vendet e peshkimit do të tkurren, turizmi do të bie dhe industria e anijeve do të vuajë ndërsa anijet luftojnë të ankorohen në qytetet port si Aktau.
Do të ketë edhe pasoja gjeopolitike.
Pesë vende që konkurrojnë për reduktimin e burimeve mund të kulmojnë “në një garë për të nxjerrë më shumë ujë”.
Mund të krijojë gjithashtu konflikte të reja mbi rezervat e naftës dhe gazit, nëse ndryshimi i vijave bregdetare i shtyn vendet të bëjnë pretendime të reja.
Ndër tjera, situata është tashmë katastrofike edhe për jetën e egër unike të Detit Kaspik.
Deti ka qenë pa dalje në det për të paktën 2 milionë vjet, andaj izolimi i tij ekstrem ka rezultuar në shfaqjen e krijesave unike.
E ka pak zgjidhje për këtë krizë.
Deti Kaspik është në një rajon që ka përjetuar shumë paqëndrueshmëri politike dhe është i ndarë midis pesë vendeve.
Asnjë vend nuk është fajtor, por nëse ata dështojnë të ndërmarrin veprime kolektive, mund të ketë një përsëritje të katastrofës së Detit Aral, paralajmërojnë ekspertët.
Ndryshe, shqetësimi në rritje për fatin e Kaspikut vjen në një kohë të një kontrolli të shtuar mbi rajonin.
Muajin e ardhshëm, liderët globalë do të mblidhen në kryeqytetin bregdetar të Azerbajxhanit Baku për COP29, samitin vjetor të klimës të Kombeve të Bashkuara, ku ata do të diskutojnë veprimin klimatik nën hijen e platformave të naftës të vendosura në këtë pjesë të Detit Kaspik. /Telegrafi/
