Kontributi i papritur i Kurveleshit në mbylljen e Luftës së Ftohtë
Zhvish rrobat e robërisë, mëmëdhe
A. Z. Çajupi
Ervin Hatibi
Një ditë prej ditësh, në Gjirokastrën e fundit të viteve 1910, Vehip Hoxha, mësues në shkollën e sapohapur “Drita” vjen t’u japë nxënësve një urdhër të rëndësishëm: “’Nesër në mëngjes të gjithë do të vini në shkollë me brekë të shkurtra, u thoni në shtëpi t’jua presin. Në qoftë se nuk jua presin, do t’jua pres unë me gërshërë’. Dhe nxori gërshërët nga xhepi”. Dëshmitar i skenës është njëri prej nxënësve të kërcënuar, njëkohësisht dhe kushëri i largët i mësuesit: Enver Hoxha, në librin e tij me kujtime “Vite të vegjëlisë” (1983). Lexuesi ngjethet: tehu i gërshërës, tik-tak, po ulet ngadalë përgjatë trupit të Enverit, dhe kush e di si do të mbërrijë, aksidental, gjer nesër në mëngjes. Bustet e bardha të kudondodhura prej allçie të diktatorit që vigjëlojnë nëpër kontekstin e lexuesit të atyre viteve rrezikohen në boshin potencial përposhtë me karikatura të brekëve. Gjirokastritët e paskan përdorur pafajësisht këtë fjalë të hershme, që pak më vonë do të zhvendoset e mbulohet nga ndërhyrja masive e kodifikuar e pantallonave, për t’u kthyer gjithnjë e më shumë në tabu, përmendje vulgare a erotike që dëften në alternativë çka shformojnë e ftohin në të folmen e respektuar të brendshmet, ndërresat, më pak mbathjet a të linjtat.
Dhe me të kthyer në shtëpi, Enveri i vogël, pa lëshuar për teksti ndonjë shenjë emocioni, i kërkon së ëmës t’i presë “këmbët e brekëve” – mbi gju.�”Ajo shqeu sytë, pse kujtoi se isha marrosur. Je në të? — [i] tha. — Ç’janë këto gjëra? Kush t’i meson këto?”. Aso kohe, kur ende gratë në qytet dilnin fytyrëmbuluara dhe përputhja e trupit me turpin nuk ishte lojë fjalësh si sot, ultimatumi i mësuesit turbullonte. Nëna merr të birin përdore dhe e shpie çështjen te patriarku i shtëpisë, mulla Hyseni, xhaxha i Enverit. “Dëgjo, mor mulla, ç’thotë Enveri, Vehipi i Asafit u ka thënë që t’u shkurtojmë brekët”.
Mullai plak u nxeh dhe doli në dritare të bërtasë “me sa zë që kishte”, deri sa të bërtiturat sjellin aty dhe mësuesin, meqë shtëpitë i kishin pranë. Duhet shtuar këtu se mësuesi Vehip është po ashtu dhe bir i një kadiu, i “Asaf efendiut”, si i referohet shprehimisht autori në kujtimet e tij. Nexhmije Hoxha në një nga intervistat e fundit televizive të saj – të njëjtën ku tregoi se paraardhësit e të shoqit ishin katolikë, me mbiemrin Kola – shpjegoi se babai e xhaxhai i tij nuk ishin klerikë, por gjykatës – pra kadinj. Po t’u besojmë statistikave të vjetra, botuar tashmë dhe në shqip, për nga numri i pabesueshëm i kadinjve që prodhonte, Gjirokastra ishte një si lloj kolegji gjyqësor osman nën qiell të hapur.
“More ti, — iu drejtua plaku [kushëririt], — të dija djalë të mirë, babanë e ke të mirë, mos të kanë lojtur trutë? Ç’kërkon t’u bëç djelmve?
Reforma dua të bëj, mulla Hisenj, — i thotë Vehipi. […] Ti m’i ke mësuuar,[…] kur na flet për historitë që lexon. Unë jam reformator si Pjetri i Madh. Meqë hoxhallarëve nuk ua pres dot mjekrat, kam vendosur t’u pres brekët shkollarëve, siç bëjnë kudo në Evropë. Ç’turp ka këtu?”
Revolta e mullait, kështu si e paraqet autori, lidhet pra rrënjësisht me mjekrën e tij: rendi moral patriarkal që ka qendër mjekrën, mburojën e vet të fundme fare e paska te pantallonat e pafajshme të kalamajve. Po ra ai mur, po u gris ajo perde, radha u bie të tjerave, veshjes burrërore, mbulojës së grave e gjithnjë e më thellë, gjer te mjekra, pas të cilës përfundon striptiza apo humanizimi i plotë i qenies në evolucion. Interesant është si gjithë gjenealogjinë e ndryshimit në vend autori e gjen brenda familjes: fillesat kontradiktore ideologjike me rrëfime frymëzuese mbi Pjetrin e Madh modernizues vijnë nga leximet skizmatike të mullait Hysen Hoxha; dhe, meqë dimë si përfundon historia, prerjen e pantallonave nga mësuesi Vehip Hoxha, e përfundon dikur nxënësi Enver Hoxha me prerje të mjekrave të hoxhallarëve, me gjithë kokë ndonjëherë, sidomos priftërinjsh. Si në skemën e mbyllur historiografike që mësohej në shkolla, progresi nis me klerikë heretikë, vijon me demokratë borgjezë (“si kudo në Europë”) e përfundon me revolucionarë komunistë.
Le të shënojmë në kalim e sipër dhe se caku apo krahasimi “si kudo në Europë” gjen në këtë botim autoritativ të vitit 1983 një jehonë neutrale të “e duam Shqipërinë si gjithë Europa”, parullës kryesore të protestave që shoqëruan ndërrimin e sistemit, vetëm shtatë vjet më vonë.
Pastaj, dialogu ndërhoxhat që kemi lënë pezull mbërrin në ultimatum: “Plakut i dridhej mjekra nga inati dhe i tha prerë Vehipit:— Lëri këto, na u bëre dhe ti! Dëgjo! Po preve këmbët e brekëve të djalit tim, të preva kokën!�
Kështu që unë nuk dola kurrë me brekë të shkurtra”. – shkruan Enveri.
Këtu suspensi i vogël përfundon. Perandori ynë nuk paska qenë kurrë, qoftë dhe gjysëmlakuriq. Nuk do të jemi të lejuar ta përfytyrojmë udhëheqësin e ardhshëm të zhburrëruar – pa mjekër – qoftë dhe në fëmijëri. Udhëheqësi i një vendi ende të pamodernizuar tërësisht as në vitet 1980 kur botoheshin këto kujtime ka insistuar ta nënvizojë në mënyrë jokritike këtë incident “kundërrevolucionar” nga vegjëlia e tij, përkundrazi, me një notë të thatë krenimi: “kurrë me brekë të shkurtra!”, çka lexues si prof. Aurel Plasari e kanë nënvizuar më shumë si shfaqje të personalitetit tekanjoz e narcizistik, në kremtimin e dallimit nga gjithë të tjerët, pra të zhveshurit, të nënshtruarit.
Tre vjet pas botimit të këtyre kujtimeve dhe një vit pas vdekjes së autorit të tyre, ish-partizani e drejtuesi i lartë komunist, Shefqet Peçi, boton librin “Komandant na dogji malli” (1986), me kujtimet e poezitë e tij për Enver Hoxhën, ku vijojmë të gjejmë anekdota të vyera mbi fatin e mëtejshëm të reformave në vend.
Kështu një ditë, gjatë një udhëtimi pune me udhëheqësin, Shefqeti tregon si përpëlitej për të thënë diçka me rëndësi.
“Në Qafë të Koshovicës, pranë Fierit, ngaqë udhëtonim në një makinë, diç desha t’i thosha, po u përmbajta e nuk ia thashë. Ai, siç duket, më kishte nuhatur e më shpoi:
– Thuaje, ç’do të thoshe!
– Shoku Enver, në Kurvelesh ata shokët e pushtetit kanë filluar t’u thonë grave të vishen me fustan. Mendoj se nuk kanë të drejtë se ato mërdhijnë, pastaj janë veshje tradicionale.
Shoku Enver më tha: — Asgjë nuk duhet me forcë, do të vijë koha që gratë e vajzat labe ta kuptojnë vetë se cila veshje është më e mirë. Sa për çitjanet, ato nuk janë veshje kombëtare, por të ardhura nga turqit.
E kuptova se cili ishte mendimi i shokut Enver dhe me ato dy fjalë që më tha u sqarova dhe se si duhej të veprohej më pas”.
Hezitimi apo vetëpërmbajtja e ish-ushtarakut malësor – dënuar pas rënies së diktaturës për krime lufte – sigurisht lidhet me pamundësinë për të shprehur rezerva në lidhje me “revolucionarizimin e mëtejshëm”, që dirigjohej pikërisht nga udhëheqësi; por fjalën e rëndë ia nxjerr nga goja situata po aq e rëndë në Kurvelesh. Se revolucionarizmi po prek aty ku s’mban, në trupat e grave, në nder a namuz, por ky lloj shqetësimi nuk mund të gjejë dot më fjalë në gjuhën e re të vendit. Prandaj namuzi duhet fshehur pas argumenteve mbi klimën dhe etnografinë, në një fjali të tronditur që nuk e ka drejtuar dot as botimi (“Mendoj se nuk kanë të drejtë se ato mërdhijnë, pastaj janë veshje tradicionale”.)
Por punët paskan qenë më të komplikuara: retorikës shëndetësore e folklorike të Shefqet Peçit Enver Hoxha i kundërpërgjigjet duke shtuar dozën me parimin e lirisë, barazisë e vetëvendosjes së grave (“ta kuptojnë vetë”), të luftës së brezave (“gratë e vajzat” ) dhe pastaj Bum!: vulën e vë parimi madhor çlirimtar kombëtar: Veshjet e mbyllura të pushtuesit duhen zëvendësuar, qoftë dhe me fustanin e hapur si këmborë që duket sikur nuk i mbron gratë nga i ftohti e të tjera rreziqe.
Pas këtyre argumenteve, gratë e zonës në fjalë dikur binden të ndërrojnë veshje. I kthyer nga vendlindja, Shefqet Peçi raporton tek Enveri përshtypjet më të mira për këtë ndryshim:
“Në vazhdim i thashë se gratë e Kurveleshit dhe të Labërisë janë të kënaqura që hoqën veshjen e tyre të hershme e të rëndë dhe për këtë këndojnë edhe një këngë:
— Ç’thonë në atë këngë? — pyeti me interesim.
I recitova vargjet e mëposhtme:
O Enver të keqen nëna,
Na hoqe rrobat e rënda
Dhe na veshe allafrënga.
Bëri buzën në gaz dhe tha:
— Mërdhijnë?
— Jo, shoku Enver, — iu përgjigja.
— Po, po, mërdhijnë se është vend i ftohtë, — tha dhe më pyeti: — Sa lesh u jepni grave të Kurveleshit dhe të Labërisë për të bërë triko, çorape etj.?
— Këtë nuk e di, shoku Enver.
Pas disa ditësh shoku Enver kishte urdhëruar Ministrinë e Tregtisë që grave të Kurveleshit dhe të Labërisë t’u jepej nga një sasi leshi për triko, çorape e veshje të tjera.
Pas këtij urdhri të shokut Enver më morën në telefon nga Ministria e Tregtisë e më thanë:
— Na kërreve punë, hoqe leshin që kishim parashikuar në planin e eksportit! — Jua hoqi Enver Hoxha dhe jo unë, — iu përgjigja, — sepse mua s’më shkonte në mend një gjë e tillë, por shokut Enver, i cili edhe në gjumë mendon për të mirën dhe begatinë e popullit”.
Nuk mund ta dimë me siguri ç’ka shkaktuar në ekonominë tonë të fundit të viteve ’60 mosparaqitja papritur e sasisë së caktuar të leshit për eksport, por jemi të tunduar të ëndërrojmë sesi humbjet financiare e morale nga mosrespektimi i kontratës me partnerët e huaj tregtarë, kryesisht eurolindorë, mund të kishin shpënë – reaksione zinxhir mes enësh komunikuese – në çrregullime të gjeometrisë ideologjike të ekonomisë së planifikuar socialiste, me pasoja kapilare domino skajeve të sistemit, deri në rrëzimin e shumëpritur ndoshta jo të krejt Murit të Berlinit; por së paku mund të rreshtojmë kush e di sa kapota ushtarake mangut në zona kritike të kufirit mes Gjermanive, dyshekë bosh rrafsh me shpinën në kapanone studentore plot pagjumësi e mllef që akumulohet kundër tankeve sovjetike në Pragë, dokerë të mbetur pa dorashka në acarin e portit të Gdanskut, deri në shpërthimin e demonstratave të njohura, për shembull.
Dëmi sigurisht që më i madh është ndjerë në anën tonë, e cila në këmbim të lëndëve të para bruto merrte mall të sofistikuar nga Lindja: mikrofona përgjimi ambiental nga atelietë e STAS-it, rrallimi i të cilëve gjallëroi më tej të folurit kundër; vetura ARO, për dikasteret, nga Rumania, pa të cilat pakësohej me disa dhjetëra kilometra në orë epërsia e shtetit ndaj qytetarit; brisqe çekosllovake ASTRA, të paharruara, vonesa biopolitike e të cilëve në treg ia arriti t’i zhdisiplinojë e errësojë me pakënaqësi sheshet, stadiumet e sidomos oborret e fabrikave, ku nisi të rritej kërcënuese baseta e klasës punëtore, gjithnjë e më mashkullore. Dhe kush e di sa produkte të tjera nuk janë përmendur dot, por nënvizo sidomos transformatorë polakë kabinash elektrike, mungesa e të cilëve solli në improvizime defektoze e kalimtare në vend, që hapën kaq punë më vonë me ndërprerje të befta të rrymës, si kudo, edhe në Tiranë, 8 dhjetor 1990, në godinat 22, 23 dhe 26 të Qytetit Studenti, nga të cilat, sipas rrëfimeve zyrtare jokonspirative, studentë të revoltuar prej errësirës vërshuan nëpër sheshe me britmat “E duam Shqipërinë si gjithë Europa!” – dhe ashtu rrëzuan diktaturën.
Çka dimë me siguri joabuzive mbetet fakti kokëfortë se në kuadër të reformave kundër zakoneve prapanike dhe çlirimit të gruas, flakja e “veshjeve të rënda” allaturka, po të kishte qenë vërtet faktor ftohme, nuk kishte pse të ishte kështu vetëm në Kurvelesh e Labëri: reforma ishte zbatuar përpikmërisht në gjithë malet e fushat e vendit, në zona edhe më të ftohta se të përmendurat, ku Shefqet Peçi nuk dëshmon të jenë dërguar pastaj kompensime. “Bëri buzën në gaz dhe tha: — Mërdhijnë?” Besniku i mirënjohur në përkushtim enverist sigurisht që e ka regjistruar saktë buzëqeshjen, po pse vallë duhet buzëqeshur nëse gratë mërdhijnë? Ndoshta pse Enveri nuk ka mundur përveçse të mbajë gazin karshi naivitetit prekës të rimave popullore, që krejt seriozisht po ia deklamon poeti malësor; ndoshta pse ka frenuar vështrimin vetëm tek akti përfundimtar i zhveshjes (Mërdhijnë?) brenda një parodie etimologjike që më mirë mos ta cekim, një sakrificë po aq shëndetësore sa morale, blatuar shtetit: një vizion i beftë zhveshjeje masive të shajakut nëpër male, mornica, ortek me xhufka e palë e tegela, gajtanë e ornamente shekullore po aq naive sa edhe rimat tek vërshojnë poshtë shpateve, si të shkarkuara nga Arka e Noes, derisa gratë befas bëhen të lehta, pupla në fllad, marrin qiejt allafrënga drejt brigjeve të Senës, ku i pret duke fërshëllyer jo pikërisht Internacionalen Enveri riosh që sapo ka braktisur studimet, për t’iu përkushtuar me orar të plotë komunizimit… Kurse fjala allafrënga tradhton një si tentativë për arratisje, neni 47 i Kodit Penal, urgjent edhe një herë të rikthehet kufiri blegtoral me lesh, i njëjti tel me gjemba patriarkale nëpër tesha gërvishtëse, asketike, korrigjuese të grave, kësaj here të rreshtuara me dizajn refomist, jopagan, pa koka gjarpërinjsh, gjethe tërfili, shkaba… po as ky nuk duket bindës si shpjegim.
Gjasat më të forta janë që devijimi i ngarkesave të leshit për eksport drejt Labërisë e Kurveleshit të ketë qenë thjesht vendim i marrë, siç shihet, thjesht prej rimës: në shkëmbim poetiko-sarkastik e sipër Enveri i është përgjigjur flakë për flakë keqkuptimit a dekonspirimit naiv a subversiv të vargjeve të sinqerta grarishte, me një rimë të puthur 3D. Është pushteti i muzikës, urgjenca e rimës si një bombë me sahat që bën të duket sikur bota nuk gjen paqë sa kohë gjysma nuk ka gjetur plotësinë në gjysmën tjetër simetrike. Dhe është detyrë e mbretit të drejtë të rivendosë harmoninë në botë: të zhdukë brenda të njëjtës pronë e veshje të pasurit e të varfrit, jugun e veriun, gratë e burrat, të thajë kënetat, të njësojë njësitë e masës dhe gjuhën, të devijojë lumenjtë nga rruga e gabuar, të kthejë kodrat e egra në toka buke apo të rikthejë sa pa u vënë re leshin në Kurvelesh.
Leshin e porositur për jashtë. Dridhen burokratët e teknokratët para grafikëve e bilanceve të Planit Pesëvjeçar duke shkulur flokët, po ngarkesa u tret e shkoi dëm tashmë e kush guxon të flasë: prit tani me sy nga qielli, ku do bjerë goditja tjetër e rimës enveriste në hartë; në fund të fundit rima toponimike jep njëfarë shprese sado të zbehtë parashikueshmërie ekonomike: Komisioni i Planit të Shtetit rrethon befas me laps, për shembull, në hartë emrin Berat (“… ç’e pate fat/ u bëre me kombinat” – thotë kënga e popullit).
Burimi: Medius Communication Institute
