Ky shkrim i shkurtër ka për qëllim të diskutojë në mënyrë shumë të shkurtër kontributin e dijetarëve të hershëm në ekonomi, duke i përmendur disa koncepte ekonomike të diskutuara nga ata, pa pretenduar se kjo temë e rëndësishme mund të përfshihet në këta pak rreshta.
Tema është e rregulluar që të diskutojë në mënyrë kronologjike për disa nga
dijetarët e hershëm në kohë të ndryshme. Është bërë një krahasim në mes të kohëve dhe koncepteve të politikës ekonomike dhe koncepteve të ndryshme, që janë aktuale ende dhe shoqëria e tanishme përballet me të njëjtat probleme. Të gjithë dijetarët e hershëm kanë folur për koncepte ekonomike, sepse ekonomia është pjesë e pandashme e jetës së njeriut dhe në vazhdimësi ka pasur reforma për t’iu përgjigjur nevojave të kohëve të ndryshme. Do të fillohet në këtë numër me Ebu Jusufin, me shpresën që në numrat e ardhshëm do të diskutohen dijetarë të tjerë.
Ebu Jusuf (731 – 798)
Jakub Ibn Ibrahim el-Ensari, i njohur si Ebu Jusuf, ishte nxënës i Ebu Hanifes, i cili ka kontribuar në shtrirjen e influencës së Shkollës juridike hanefite përmes shkrimeve të tij dhe pozitës që pati në qeverinë e atëhershme. Ai ishte caktuar si gjykatës në Bagdad, dhe më vonë kryegjykatës në kohën e Halifit Abasid, Harun al-Rashid. Ebu Jusufi ishte juristi i parë që u kushtoi trajtim ekskluziv çështjeve të politikës ekonomike, ose më saktësisht politikës fiskale. Kjo fushë studimi ishte ndjekur edhe nga dijetarë të tjerë të kohës së tij dhe më vonë, për shkak të rëndësisë që ka.
Libri i tij i njohur Kitab al-Haraxh apo Libri i taksave mbi tokën e agrokulturës, është një shpjegim i taksave dhe problemeve fiskale të shteteve të përgatitura me kërkesën e Halifit Harun al-Rashid. Deri në atë kohë ekzistonin disa fletushka të shkruara në kohën e Muaviut, në bazë të të cilave edhe punohej deri atëherë.
Por më vonë, me shkrimin e librit nga Ebu Jusufi, politikë shtetërore mbi taksat u bë libri i tij. Çështja e haraxhit (taksë mbi tokën e agrokulturës) ishte një prej gjërave shumë të rëndësishme në kohën e mesjetës, sepse ishte burimi kryesor për mbushjen e buxhetit të shtetit. Edhe në kohën e hershme të Islamit, kjo kishte pasur një rëndësi të madhe, për arsye se territoret e shtetit islam zgjeroheshin, dhe kostoja e menaxhimit dhe administrimit të shtetit rritej e kërkonte financim. Prandaj, për ta mbushur thesarin e shtetit, nevojitej politikë fiskale e qëndrueshme dhe e drejtë. Buxheti shtetëror në sistemin modern në përgjithësi ndahet në dy lloje: buxheti rrjedhës dhe buxheti kapital.
– Buxheti rrjedhës përgatitet për financimin e shpenzimeve në administratën civile, për mbrojtje, shpenzimet buxhetore dhe shpenzimet e kësaj natyre.
– Ndërsa buxheti kapital përgatitet për financimin e projekteve kapitale: ndërtimi i infrastrukturës, institucionet e edukimit, telekomunikacioni, infrastrukturë rrugore,
hekurudha etj.. Buxheti i shtetit në një sistem islam është pak më ndryshe nga ai që u përmend. Të gjitha të ardhurat nga pagesa e Zekatit dhe sadakaja transferohen në bayt al-mal (thesari shtetëror) për financimin e projekteve të mirëqenies sociale për kategoritë e varfra dhe në nevojë. Kurse të ardhurat e tjera nga taksat e ndryshme, dedikohen për financimin e projekteve të administratës civile, të mbrojtjes, projekteve për zhvillim ekonomik, pagesa e borxheve të shtetit (nëse ekzistojnë), etj.. Kjo shpjegon se buxheti i shtetit islam ndahet në dy lloje të tjera:
1. buxheti për mirëqenie sociale dhe
2. buxheti i përgjithshëm.
1 Kurani dhe Syneti kanë dhënë instruksione të qarta në lidhje me politikën shtetërore rreth formimit të buxhetit dhe shpenzimit të tij. Në kohën paraislame, të ardhurat e shtetit konsideroheshin të ardhura personale për udhëheqësin e shtetit, mirëpo, me ardhjen e Muhamedit a.s., ai e konsideroi të ndaluar zekatin për vete dhe për familjen e tij.
Ashtu si është e ditur, kur filloi të predikohej, Islami nuk ishte fe shtetërore, përkundrazi, për të mbijetuar, iu desh të luftonte kundër shumë fenomeneve negative. Numri i simpatizuesve ishte rritur në mënyrë graduale, por ky numër i vogël i myslimanëve nuk kishin siguri për ekzistencë, e jo më të organizonin diçka në nivel më të lartë. Mësimet islame bazoheshin në nivelin më të lartë të moralit, prandaj ishte normale që Pejgamberi a.s. t’i kishte udhëzuar shokët e vet që të jepnin lëmoshë (sadaka).
Këtë e argumenton edhe Kurani. Aty, në kaptinat që kanë zbritur në periudhën mekase, përmenden edhe termat zekat (pastrim, rritje; që do të thotë të dhënët e pasurisë së rritur, për ta pastruar atë); sadaka (lëmoshë, vërtetësi: që do të thotë argument i besimtarit të vërtetë); hakk (e drejta, do të thotë nëse lëmosha është e drejta e të varfrit, atëherë kjo është detyrë e të pasurit për ta dhënë atë); Nafakah (shpenzim në rrugën e Allahut).Të gjitha këto kontribute, derisa Muhamedi a.s. dhe besimtarët ishin në Mekë, jepeshin në mënyrë private dhe vullnetare, e jo në mënyrë të organizuar nga autoritetet qendrore, siç ishte rasti pas Hixhretit.
Organizimi pas Hixhretit
Me kalimin nga Meka në Medinë, gjendja e myslimanëve ndërroi krejtësisht. Atje themeluan shtetin, kishin lirinë të jetonin ashtu si dëshironin, pa pasur persekutime dhe frikë. Shteti që u themelua në Medinë, nuk ishte vazhdim i diçkaje që kishte ekzistuar apo një ndërrim dinastie, veçse ishte një evolucion nga organizimit fisnor në një rregull superior të shoqërisë, në fillim një qytet-shtet, e më vonë një shtet i gjerë. Natyrisht, çdo gjë duhej të themelohej prej fillimit, sepse personat në udhëheqje, Muhamedi a.s. dhe pasuesit e tij, nuk patën trashëguar ndonjë traditë qeverisjeje apo institucione administrative.
Në aspektin e financimit të administratës, qe bërë një zhvillim gradual, duke filluar me rekomandime për të përfunduar në obligime të mbështetura me tërë forcën, që mund të ketë një shoqëri. Menjëherë pas shpërnguljes, një nga prioritetet ishte rehabilitimi i të shpërngulurve dhe vëllazërimi në mes tyre. Në fazën e dytë, vërehet një sistem i organizuar për shpërndarjen e lëmoshës. Pejgamberi a.s. ato i mblidhte vetë e pastaj i shpërndante tek njerëzit që kishin nevojë. Në fazën e tretë, lëmosha u bë obligim shtetëror, një taksë e vërtetë dhe ibadet (adhurim ndaj Zotit). Ndërsa në fazën e katërt, organizimi i mbledhjes dhe i shpërndarjes bëhej nga ana e zyrtarëve të shtetit, dhe kjo sipas disa dokumenteve kishte ndodhur në vitin e 8 hixhri.
2 Kur flitet për taksat e kësaj natyre, në bazë të asaj që u tha më lart rreth formimit dhe shpenzimit të buxhetit të shtetit, është shumë e qartë se të ardhurat nga ky burim kanë një rëndësi të madhe për funksionimin e shtetit.
Libri i tij Kitab el-Haraxh
Ebu Jusufi ka dhënë një kontribut shumë të çmuar në këtë lëmë. Në librin e tij të njohur diskutohen më gjerësisht idetë rreth taksave dhe implementimit të tyre, financave publike dhe prodhimeve të agrokulturës. Ai favorizon taksat proporcionale bazuar në prodhime, duke zëvendësuar taksat fikse dhe në mënyrë paushalle pa bërë ndonjë analizë për t’iu shmangur taksave të padrejta mbi pasurinë. Kjo konsiderohej më superiore si një stimulim për të sjellë më shumë tokë për kultivim dhe rritje të prodhimit. Ai gjithashtu sugjeroi politikën e faljes së taksave, e cila favorizon prodhuesit dhe administratën qendrore të taksave, me qëllim të ruajtjes nga korrupsioni.
Ai sugjeroi gjithashtu që udhëheqësi i drejtë mund t’i ngrejë apo t’i ulë taksat në bazë të analizës së situatës e kërkesave të shtetit dhe në të njëjtën kohë në bazë të mundësisë së pagesës së taksapaguesve. Ebu Jusufi, në cilësinë e një dijetari, duke pasur një post të lartë dhe duke qenë këshilltar i udhëheqësit të myslimanëve, vëmendje të veçantë u kushtoi përgjegjësive ekonomike të udhëheqësit për plotësimin e nevojave të popullit të vet dhe të zhvillimit të vendit, domosdoshmërisë për drejtësi dhe barazi në tatime. Ai gjithashtu i këshilloi udhëheqësit për obligimin që kanë dhe paranë publike ta konsiderojnë si një emanet dhe për faktin që ata janë përgjegjës si për grumbullimin e saj, ashtu edhe për shpenzimin e drejtë të saj. Ebu Jusufi jetoi në fundin e kohës së sundimit të dinastisë Emevite dhe në fillimin e dinastisë Abaside. Në atë kohë ekzistonin dorëshkrime rreth harxhit (taksave) e taksapaguesve dhe për mënyrën e grumbullimit të tyre, por rreth tyre nevojitej edhe më shumë njohuri, për të qenë më të efektshëm. Ai ishte kundër pagesës së taksave fikse mbi tokën me një taksë proporcionale mbi prodhimet e agrokulturës. Me këtë ai sugjeroi se nuk duhet të kishte takse fikse mbi tokën, po të merrej në konsideratë sasia e prodhimit
nga ajo tokë dhe të stimuloheshin prodhuesit.
Ai bëri edhe sugjerime të detajuara se si të përmbusheshin shpenzimet e zhvillimit për ndërtimin e urave, tendave të ujit për sistemin e ujitjes. Kjo i bëri fermerët që të kuptonin se çdo pagesë që ata bënin në formë taksash, u kthehej prapë në një formë tjetër dhe ishte një stimulim shumë i efektshëm. Përveç kontributit të dhënë në lëmin e financave publike, ai gjithashtu ka diskutuar edhe për etikën në biznes dhe masat e tjera rregulluese të tregut, siç janë kontrolli i çmimit dhe cilësisë. Gjithashtu ka diskutuar edhe për mundësinë e implementimit të llojeve të tjera të taksave, përfshirë këtu edhe taksa mbi shitjet dhe tarifat mbi importin sipas nevojës së shtetit.Dhe, si përfundim, mund të themi se Ebu Jusufi, përveç kontributit në shpërndarjen e ndikimit të Shkollës juridike hanefite, si një njohës shumë i mirë i fikhut në përgjithësi e i fikhut muamelat (ligjit mbi transaksionet) në veçanti, – ka dhënë një kontribut shumë të çmuar në fushën e ekonomisë islame, duke diskutuar këto çështje shumë të rëndësishme për shoqërinë islame.
(1)Muhammad Sharif Chaudry, Fundamentals of Islamic Economic System, (Lahore: Burhan Education and Welfare Trust, 1999), f.. 195.
(2)Muhammad Hamidullah, “Budgeting and Taxation in the Time of the Prophet Muhammad (P.U.B.H.)”, The Islamic Review 1956. f. 20.
Dr. Islam Hasani
