ABDAL HAKIM MURAD
Një prej veҫorive më shqetësuese të luftës që shkretoi Bosnjën ndërmjet 1992-shit dhe 1995-s ishte refuzimi i gjerë i politikanëve, përfaqësuesve të kishës dhe reporterëve perëndimorë për të pranuar rolin që po luante feja në atë konflikt. Ç’është e vërteta, përmendeshin vetëm akuzat për rreziqet e ekstremizmit islamik – një dukuri që, kur pyeteshin gazetarët që punonin në Bosnjë pranonin se ishte pothuajse i pakapshëm. E vërteta, që ishte shpeshherë ajo e ekstremizmit të krishterë militant, nuk qe diskutuar asnjëherë me sinqeritet, në dijeninë time. Neve na qe thënë se lufta ishte një grindje ndërmjet ‘fraksioneve etnike’. Fakti që protagonistët e saj ishin ndarë kryesisht mbi baza fetare dhe që bashkëndanin të njëjtën racë dhe gjuhë nuk merrej në sy si i rëndësishëm. Këtu, paragjykimi anti-musliman, afërmendsh, ishte në veprim. Mund të merret me mend se nëse serbët dhe katolikët të kishin qenë muslimanë dhe viktimat e tyre të krishtera, atëherë mendja perëndimore do ta kishte karakterizuar, menjëherë, luftën si një rast të muslimanëve të dhunshëm që vrasin të krishterët sekularë, të integruar dhe demokratë. Duke qenë se në Bosnjë stereotipet e preferuara ishin përmbysur, në tërësi kujtesa ishte fshirë, censuruar dhe harruar si një anomali e mërzitshme.
Ky karakterizim zyrtar, në tërësi, ka mbetur. Është përgjithësisht e vërtetë që ndërgjegjja popullre europiane dhe amerikane e ka harruar Bosnjën ndonëse vetëm dhjetë vjet kanë kaluar që kur pothuajse tetë mijë muslimanë u groposën në varre masive në Srebrenicë, ndërsa komandanti lokal i OKB-së pranoi një gotë shampanjë nga gjenerali triumfues serb, i cili më pas u largua drejt kishës.[i] Ndërsa, aty ku Bosnja kujtohet përsëri, ka një rezistencë të paepur ndaj përkufizimit të saj ashtu si ishte: një luftë e cila, të paktën për pjesëmarrësit e saj të krishterë, ishte një përvojë e fortë fetare.
Megjithatë, ndërmjet njohësve të Ballkanit dhe një publiku shumë të vogël nëpër botë që e pranojnë me shqetësim se krimi i Srebrenicës ishte shumë më i keq se ai i 11 shtatorit, kjo amnezi rehatuese refuzohet si shfajësim i papranueshëm i krimeve themelet fetare të të cilëve nuk duhen injoruar asnjëherë. Hetimet për krimet e luftës kanë zbuluar vazhdimisht se forcat serbe e vinin fenë bash në qendër të vizionit të tyre ultranacionalist dhe se shumë prej karakteristikave të mizorive mbartnin një aspekt të fortë fetar.
Në Bratunac, Imam Mustafa Mujkanoviҫ u torturua përpara mijëra grave, fëmijëve dhe të moshuarve muslimanë në stadiumin e futbollit të qytetit. Gjithashtu, garda serbe e urdhëroi klerikun të bënte kryq. Kur ai refuzoi, ‘ata e rrahën. Ata ia mbushën gojën me tallash, i hodhën birrë në gojë dhe pastaj i prenë fytin.’[ii]
Në mënyrë rutinë, muslimanët që mbaheshin në kampet e përqendrimit tregojnë se detyroheshin nga pengmarrësit e tyre të këndonin këngë ҫetnike ose bënin shenjën e kryqit. Nxitjet ndaj muslimanëvë që të konvertoheshin në ortodoksinë serbe mund të shihen, gjithaq, si një tjetër mënyrë për të asgjësuar praninë muslimane.[iii]
Pothuajse që nga fillimi, lufta e drejtuar nga serbët u shoqërua nga nja plojë ndaj traditës fetare e kulturore muslimane, si një mësymje ndikimi i së cilës është bërë i qartë ndërsa studiuesit ekzaminojnë modelet e shkatërrimit. Klerikët muslimanë qenë zhdukur, burgosur apo vrarë, sipas një morie burimesh muslimane. Libraritë kombëtare dhe seminaret fetare qenë shkretuar. Studiuesit boshnjakë vlerësojnë se pak më shumë se gjysma e xhamive, monumenteve kulturore dhe librarive që përbëjnë një trashëgimi kulturore e fetare gjashtë-shekullore ishin fshirë nga faqja e dheut.[iv]
… ishte shfaqur filmi në të cilin Skorpionët famëkeqë shiheshin të duke vrarë fëmijë, pasi ishin bekuar më parë nga At Gravilo.[v]
Një peshkop ortodoks serb, në listën e zezë të BE-së për dyshimet se ka mbështetur kriminelët e luftës, mohoi të martën se ai kishte strehuar të arratisurit e gjykatës së OKB-së Radovan Karaxhiҫ dhe Ratko Mlladiҫ ndonëse ai pretendonte se këto burra ishin heronj. […] Peshkopi Filaret u shfaq përpara kamerave të televizioneve me një kafkë në njërën dorë dhe një mitraloz në dorën tjetër gjatë luftës së viteve 1992-95.[vi]
[Prokurorja e Tribunalit të Hagës për Krimet e Luftës] Karla del Ponte akuzoi Kishën për ‘përfshirje në politikë dhe fshehje të të akuzuarve për krime lufte’.[vii]
Modeli i vjetër ballkanik i dhunës politike të frymëzuar nga kleri është shfaqur edhe një herë gjatë viteve të fundit: të parët renditen priftërinjtë [popovi] dhe pas tyre e drejta kishtare [topovi].[viii]
Simbole me tre gishta që përfaqësojnë trininë e krishterë u shfaqen në imazhet e figurave të shenjta të mitologjisë fetare serbe mbi distinktivët e uniformave të tyre, në këngët që memorizonin dhe detyronin viktimat e tyre të këndojnë, në unazën e priftit që puthnin përpara dhe pas akteve të persekutimit dhe në ceremonitë fetare zyrtare që shënonin spastrimin e qytetit nga popullata e tij muslimane. Termi ‘etnik’ në shprehjen ‘spastrim etnik’, pra, është një eufemizëm për termin ‘fetar’.[ix]
Një varg studimesh akademike ka dokumentuar me përpikmëri vepritmaritë e klerit të krishterë gjatë periudhës së luftës dhe veҫanërisht atë të peshkopëve që me krenari uleshin në rreshin e parë të ‘parlamentit’ rrebel serb kurdo që ai mblidhej në kryeqytetin e tij pirat të Pales. Në Perëndim, këto studime nuk kanë qenë, zakonisht, punë e studiuesve muslimanë.[x] Një shembull udhëҫelës ka qenë libri i Michael Sells: The Bridge Betrayed: religion and genocide in Bosnia. Sells është një kuaker, që aktulisht është professor i fesë në Haverford College në Pensilvani.[xi] Më poshtë gjendet një paragraph nga përfundimet e librit të tij:
Dhuna në Bosnjë ishte një gjenocid fetar në disa kuptime: njerëzit e shkretuar qenë zgjedhur mbi bazën e identitetit të tyre fetar. Ata që kryenin vrasjet vepronin me bekimin dhe mbështetjen e udhëheqësve të kishës së krishterë. Dhuna bazohej mbi një mitologji fetare që i karakterizonte njerëzit e shenjestruar si një racë tradhëtarësh dhe shfarosjen e tyre si një sakrament.[xii]
Fjalë të rënda, por jo jopërfaqësuese të të mënyrës në të cilën ka nisur të kuptohet lufta tashmë.
Një thyerje shumë e paҫmuar e heshtjes ka ardhur ng G Scott Davis, një profesor i fesë dhe etikës në Universitetin e Richmond. Studimi i Scott Davis titullohet Religion and Justice in the War for Bosnia.[xiii] Ai dokumenton qëndrimin e kishave lokale ndaj asaj që ndodhi. Ai gjithashtu përfshin disa refleksione të ruajtura mbi aftësinë e Europës, duke marrë në sy formimin tradicional fetar të saj, për të mbrojtur minoritetet fetare.
Të shumtë janë ata që janë prekur nga ky studim dhe të tjerë si ky. Për disa kohë dukej se përmasa fetare e luftës në Bosnjë do të varrosej një herë e përgjithmonë. Por tani, përkundrazi, asht si viktima e një masakre, ajo po zhvarroset dhe po ekzaminohet me gjysëm zemre. Përvoja ime gjatë luftës përkon ngushtësisht me pamjen që po shfaqet në duart e këtyre studiuesve dhe që është rindërtuar nga hetimet e Gjykatës Ndërkombëtare të Krimeve në Hagë.[xiv]
Individi i cituar vazhdimisht në lidhje me procesin e spastrimit etnik dhe masakrat me bazë fetare, lideri serbo-boshnjak Radovan Karaxhiҫ, është nderuar gjerësisht si hero në qarqet e kishës ortodokse. ‘As edhe një vendim i rëndësishëm nuk qe marrë pa Kishën’ siҫ krekosej ai gjatë luftës.[xv] Në kulm të procesit të spastrimit etnik, sinodi i shenjtë i Kishës Ortodokse greke zgjodhi t’i akordonte atij nderin më të lartë, Urdhërim e Shën Denisit të Ksantes. Peshkopët grekë që i dhanë këtë nderim atij e quajtën atë ‘një prej bijve më të shquar të Zotit Jezu Krisht.’[xvi]
Ditën që u shpall ҫmimi, diskutova me një grup përfaqësuesish të lartë të kishës britanike, por përgjigja e tyre ishte thjeshtë një grimasë. Zgjidhja, qartësisht, ishte të kalohej ky pamaturi në heshtje. I vetmi individ i zemëruar sinqerisht që arrita të gjej ishte Roger Sainsbury, Peshkopi Anglikan ungjillor i Barkingut, që qe në gjendje të dënonte titullin dhe më tha se dënimi i gjerë nuk kishte gjasë të ndodhte, për shkak të nëvojës për të mbajtur marrëdhënie të mira me anëtarët ortodoksë të Këshillit Botëror të Kishave. Nuk është e qartë nëse kjo ishte arsyeja e vetme për atë që ai e quajti një heshtje shqetësuese anglikane, por ky qe interpretimi i tij.
Më pas u përpoqa t’i telefonoj Lambeth Palace. Nuk isha shumë i kënaqur prej tyre që kur qeshë orvatur të organizojë një takim ndërmjet Dr. Cary dhe kreut të hierarkisë fetare muslimane në Bosnjë: Dr. Carey thjesht refuzoi të takonte homologun e tij. Këtë herë fola me një sekretare për ҫështjet ekumenike, për të kuptuar nëse mund të kishte një kritikë anglikane të këtij privilegji për Karaxhiҫin. Sërish, nuk nxora dot ndonjë përgjigje të favorshme. Karaxhiҫi konsiderohej nga agjensitë e të drejtave të njeriut si arkitekt i krimeve më të mëdha kundër njerëzimit në Europë që prej 1945-s. Por sekretaria ekumentike – po e telefonoja si gazetar – nuk mundi të më jepte një dënim të qartë të vendimit grek.
Qenë ngritur disa zëra ndaj asaj që Michael Sells e quante ‘heshtja e liderve të vetë-identifikuar si të krishterë në shumë pjesë të botës’.[xvii] Mbase më i shprehur ishte Profesor Adrian Hastings, një teolog katolik nga Leeds, që pyeste:
Çfarë kanë bërë kishat për të ngritur zërin në mbrojtje të Bosnjës, të komunitetit musliman paqedashës të saj dhe kundër ringjalljes së racizmit më helmatisës? Duket se kemi patur një heshtje të habitshme nga të gjithë udhëheqësit kryesorë të kishës në Britani. Ajo do të mbetet në histori. Në derdhim lotë për holokaustin por mbyllim sytë ndaj holokaustit që po ndodh tani. ‘Vetëm ai që klith për hebrenjtë mund të këndojë psalmin gregorian’ deklaronte Bonhoeffer pesëdhjetë vite më parë. Vetëm ai që klith për muslimanët boshnjakë sot, ka të drejtë të këndojë atë psalm sot.[xviii]
Në një letër të mëvonshme për The Guardian, Hastings vijonte kritikën e tij:
Përse po sillen kështu udhëheqësit e krishterë? Këtu është në veprim një ekumenizëm i ҫorientuar. Anglikanët në veҫanti janë veҫanërisht në ankth për të ruajtur marrëdhënie të mira me ortodoksët dhe Kisha Ortodokse Serbe ka patur marrëdhënie më të ngushta me Kishën e Anglizë më shumë se me ndonjë tjetër. Ajo po bën një punë të madhe për të ushqyer nacionalizmin serb. Përqafimi i një vije të ashpër ndaj agresionit serb do të ishte të moskënaqje miqtë ortodoksë. Më mirë të theksohet se kjo është një ҫështje komplekse dhe se duhet të ketë gabime në të secilin krah.[xix]
Në një artikull të publikuar në Theology në vitin 1994, Hastings komentonte reagimin ndërkombëtar protestant ndaj luftës në Bosnjë, që ai sërish e gjente se linte për të dëshiruar. Ai diskutonte rezolutën kryesore të Këshillit Botëror të Kishës mbi luftën në ish-Jugosllavi, që vinte në dukje se ‘për arsye ekumenike’ Bosnja nuk përmendej asnjëherë në 27 faqe dhe se diskutimi i saj për vuajtjet civile përmendte vetëm kroatët dhe serbët, pa asnjë diskutim të ndonjëllojtë për muslimanët. Ai vazhdon:
Duke reflektuar rreth përgjigjes së kishave në Britani dhe brenda Lëvizjes Ekumenike për Bosnjën edhe një herë, unë mbetem i tmerruar nga sa pak kan bërë në nivelin e udhëheqjes së tyre për të njohur pa ekuivok atë që ka ndodhur, për të dënuar ҫfarë është e keqe dhe mbi të gjitha për të ofruar ҫdo mbështetje domethënëse për një komb europian të shtypur në një mënyrë të pashoqe që prej 1945-s. Sërish, udhëheqësit e kishës në këtë vend janë nxitur të vizitojnë Sarajevën, të shfaqin njëfarë niveli njëmend kuptimplotë të solidaritet fetar e njerëzor me komunitetin musliman të Bosnjës në përvojën e tij më të hidhur. Ata kanë dështuar tërësisht për ta bërë këtë.[xx]
Hastings ishte ndoshta një nga heronjtë e luftës që shfaqej në protesta e panumërta dhe në television për të dënuar apatinë e Perëndimit dhe udhëheqësve të tij politikë dhe shpirtërorë. Për t’u siguruar për faktet e tij ai vizitoi Sarajevën në ditët më të errëta të rrethimit. Jo shumë profesorë në pension do të pajtoheshin të tërhiqej në një barrelë përmes tunelit të improvizuar që përbënte litarin e shpëtimit për Sarajevën dhe pastaj të përballej me ngarjen gjarpëruese të makinës përgajtë Shtegut të Snajperëve në një makinë që kishte vetëm fletë polietileni në vend të dritareve, drejt një qyteti ku tre mijë njerëz dhe, madje, kafshët në kopshtin zoologjik të qytetit ishin vrarë tashmë nga snajperët. Megjithatë, ai e bëri këtë. Ai ishte përjashtimi më i nderuar.
Hastings gjeti, siҫ e kanë zbuluar më pas studimet, një luftë fetare. Në vetë Sarajevën, është e vërtetë, kjo nuk dukej përnjëherësh. Katedralja serbe, megjithë katër vitet e rrethimit nga serbët nuk ishte vandalizuar asnjëherë nga popullata. Presidenti musliman dhe hierarkia fetare vijuan të ulen në rreshtin e parë të katedrales katolike ҫdo vigjilje krishtlindjesh. Komandanti i trupës mbrojtëse të Sarajevës, Jovan Divjak, ishte vetë një serb etnik,[xxi] ndërsa një tjetër serb Miro Lazoviҫ ishte zëdhënës i parlamentit të Bosnjës. Ndonëse mbrojtja e qytetit i ishte ngarkuar fillimisht sufijve të rinj heroikë të teqesë kadirije të Sinanovës, për shumë prej luftëtarëve mbrojtës kjo nuk qe asnjëherë një luftë fetare, përveҫ atyre që e shihnin mbrojtjen e tolerancës historike të qytetit si një detyrë të shenjtë.
Në territorin e kontrolluar nga serbët, ndërkaq, feja ishte e papërmbajtshme. Në Sarajevën perëndimorë, bash përtej vijës së frontit, ndodhej një kishë serbe ku mund të dëgjohej një listë vendbanimesh muslimane të shtëna nën kontroll që lexohej në mënyrë triumfaliste nga një prift, i cili më pas bekonte kongregacionin – të përbërë nga ndjekës të kryekomandanti fetar Vojislav Sheshelj, tashmë një i akuzuar si kriminel lufte dhe që kishte konkurruar në një palë zgjedhje në Serbi me një premtim se do t’u sytë të burgosurve me një lugë të ndryshkur.
Në Trebinje, ‘një prift ortodoks i printe dëbimit të një familjeje muslimane dhe pushtimit të shtëpisë së tyre’.[xxii] Në qytetin dikur me shumicë muslimane të Foҫas, u mbajt një ceremoni fetare për të kremtuar pushtimin e qytetit. Përfaqësues të lartë të kishës në ceremoni dëgjuan profesorin serb të shpjegonte se ‘luftëtarët [serbë] nga Foҫa dhe rajoni janë mbrojtës të denjë të serbërisë dhe të Ortodoksisë.’[xxiii] Xhamia elegante e qytetit Aladza, e ndërtuar në vitin 1550 nga Mimar Sinani, qe shembur ndërsa vijonte spastrimi i plotë etnik i qytetit.[xxiv] Kur kjo ngjarje u kritikua nga një gazetë liberale malazeze, peshkopi i lartë i Hercegovinës, Atanasije, e mbrojti atë me forcë.[xxv]
Disa milici të tjera nuk ishin më pak fetarë. Udhëheqësi i milicisë ‘Shqiponjat e Bardha’, Mirko Joviҫ, bënte thirrje për, siҫ e quante ai, ‘një Serbi të krishterë, ortodokse, pa muslimanë dhe pa mosbesimtarë’.[xxvi] Mentori i tij ideologjik, politikani i të djathtës ekstreme në Beograd Vuk Drashkoviҫ, që premtonte t’u ‘priste duart atyre muslimanëve që mbanin flamuj të tjerë përveҫ atij serb’, i botonte veprat e tij egërsisht anti-muslimane me shtëpinë zyrtare të botimit të kishës serbe.[xxvii] Vetë Kisha gjëmonte paprerë kundër ‘armiqve të Zotit’ që nuk i bashkoheshin luftës për Serbinë e Madhe dhe gazetat zyrtare të Kishës ishin një forum kryesor për Drashkoviҫin dhe ideologë të tjerë radikalë që mbronin ëndrrën e ‘Serbisë së Madhe’ dhe ҫrrënjosjen e ‘sëmundjes’ së Islamit.[xxviii]
Një tjetër shenjë treguese e përfshirjes së kishës ishte e dukshme kur, në vitin 1994, Grupi i Kontaktit në Gjenevë vuri në tryezë planin e ri të ndarjes për vendin. Nën këtë plan, 32% të boshnjakëve që ishin ortodoksë u akordohej 49% e territorit, përfshirë edhe shumë ish-zona muslimane që ishin spastruar etnikisht. Por kisha ishte e pakënaqur edhe me këtë: Metropolitani Nikolaj i Sarajevës kërkonte që vetë Sarajeva të përfshihej në zonat e mbajtura nga serbët.[xxix]Argumenti që ai jepte, që mbështetje edhe nga vetë Karaxhiҫ, ishte se meqë popullsia muslimane shumicë e qytetit konsiderohej si pasardhëse e serbëve të konvertuar në Islam, qyteti i përkiste në mënyrë të natyrshme Ortodoksisë. Kjo ide e boshnjakëve si ‘serbë të këqij’ që duhen udhërrëfyer nga ‘luftëtarët për Krishtin’ të Karaxhiҫit drejt grigjës ortodokse (ose të përballeshin me dëbim, apo më keq), qëndron në thelbin retorik të debateve në parlamentin e mbushur me priftërinj të Republika Srpska.
Më e ndryshme ishte pikëpamja e Patriarkut në Beograd, Pavle. Ashtu sikundër admiruesi i tij, udhëheqësi i milicisë Zheljko Raznjatoviҫ[xxx] ai argumentonte se pretendimi nacionalist serb ndaj Bosnjës ishte i mbështetur mbi faktin – siҫ ai besonte – që muslimanët ishin furacakë nga Lindja dhe nuk ishin indigjenë në rajon. Që këtej, ‘unë besoj se serbët duhet të luftojnë, tani si kurrë më parë.’[xxxi] Ky është i ngjashëm me argumentin e shumëpërhapur, të parashtruar nga nacionalisti fetar Dragosh Kallaxhi, që është i mendimit se kultura muslimane boshnjake ishte e huaj si ҫfarë ai quante një ‘nënkulturë gjysëm-arabe’, e shkaktuar nga një ‘paracaktim gjenetik’ që boshnjakët e trashëgonin nga osmanët dhe që në fakt buronte nga Afrika Veriore.[xxxii] Një tjetër ‘intelektual ortodoks’, ish-dekanja e Universitetit të Sarajevës, Biljana Plavsiҫ, që u bë pasardhëse e Karaxhiçit si kryeministre e parashtetit rebel serb të Bosnjës, ngulmonte se ‘ishte një material serb gjenetikisht i dëmtuar që kaloi në Islam’,[xxxiii] duke ofruar mbështetje pseudo-shkencore për një tezë të rrënjosur thellë në mitologjinë politiko-fetare serbe.
Ndonëse mospëlqimi i mllefosur i Patriarkut për Islamin luajti një rol kryesore në udhëheqjen e frymës kombëtare gjatë luftës, ai ishte zëlart në refuzimin e krimeve të luftës që i mvisheshin gjithnjë e më shumë milicisë ortodokse. Pasi Maggi O’Kane dhe gazetarë të tjerë kishin përhapur nëpër botë fotografitë e kampeve të përqendrimit në të cilët mijëra muslimanë boshnjakë, kroatë dhe egjiptianë torturoheshin dhe ekzekutoheshin, Sinodi Episkopal i Beogradit lëshoi deklaratën e mëposhtme:
Në emër të të vërtetës së Zotit dhe me dëshminë e vëllezërve tanë peshkopë nga Bosnja dhe Hercegovina dhe nga dëshmitarë të tjerë të besueshëm, ne deklarojmë me përgjegjësi të plotë morale se kampe të tilla as nuk kanë ekzistuar as nuk ekzistojnë në Republikën Serbe të Bosnjës dhe Hercegovinës.[xxxiv]
Në sytë e Kishës, fotografitë në ekranet e televizioneve të Perëndimit dhe dëshmitë e mbledhura nga Helsinki Watch, Departamenti Amerikan i Shtetit, Kryqi i Kuq, vëzhguesit e BE-së dhe të tjerë u përgënjeshtruan tërësisht. ‘Gjysëm-arabët’ kishin mashtruar botën.
Sërish, kur një plan i ri paqeje ishte në tryezë, Kisha u shfaq edhe më radikale se Millosheviҫi. Pavle, Amfilohije dhe të tjerë ngulnin këmbë se njeriu i fuqishëm i Beogradit kishte qenë në mënyrë skandaloze i dobët në mbrojtjen e të drejtës serbe mbi territorin. Peshkopi Atanasije i Hercegovinës ‘nxiti serbët,’ siҫ tha, ‘për të mos kapitulluar përpara botës siҫ kishte bërë Millosheviҫ. Grabitqarët nga Perëndimi nuk do t’i marrin nënshkrimet tona’.[xxxv]
Në tërësi, siҫ kujton Norman Cigar:
Kisha Ortodokse Serbe, si në Serbi ashtu edhe në Bosnjë dhe Hercegovinë, vijonte të ofronte legjitimitetin e saj për politikat etnike të autoriteteve serbe të Bosnjës. Ajo mbështeti opsionet më të pakompromista të formuluara në Bosnjë, që kishin si qëllim të tyre krijimin e Serbisë së Madhe dhe nuk parashikonin praninë e vazhduar të muslimanëve. […] Kisha vijoi t’u huazonte mantelin e saj të respektueshmërisë elementëve nacionalistë më ekstremë.[xxxvi]
Shembuj të kësaj mund të shumëfishohen, por panorama e përgjithshmë është, shpresoj, e qartë. Pas pak unë do të përpiqem të zbërthej arsyet e mbështetjes së Kishës Ortodokse për të djathtën ekstreme. Përpara kësaj, ndërkaq, duhet të përmend marrëdhënien disi më të ndërlikuar të nacionalizmit me hierarkinë katolike në Bosnjë.
Nacionalizmi kroat i ka rrënjët e tij të afërta në mbështetjen e gjërë që gëzojnë në Kroaci fuqitë e Boshtit Qendror gjatë Luftës së Dytë Botërore. Ante Paveliҫ, presidenti kroat, i ishte përgjëruar Eichmann-it të lejojë Kroacinë të kalojë pa radhë në spastrimin etnik të popullsisë së saj hebraike. Siҫ kujton hetuesi irlandez i të drejtave të njeriut Hubert Butler, i cili punoi në arkivat kroate pas Luftës së Dytë Botërore:
Kur isha në Zagreb kalova disa ditë në librarinë publike duke shqyrtuar dosjet e vjetra të gazetave që ishin botuar gjatë periudhës së pushtimit, veҫanërisht gazetat e Kishës. Dëshiroja të shihja ҫfarë rezistence, nëse kishte patur, i ishte bërë padronëve gjermanë dhe italianë. Druaj se rezultatet ishin dëshpëruese. […] Isha tërësisht i papërgatitur për shpërthimin e miklimeve histerike që vërshonin prej pothuajse ҫdo klerik udhëheqës për Paveliҫin, i cili ishte me gjasë më i ndyri i të gjithë kriminelëve të luftës. Ai ishte shpëtimtari i tyre nga bolshevizma, mbrojtësi i tyre kundër heretikut dhe barbarit lindor, serbit. Ai ishte restauruesi i kombit të tyre dhe fesë së krishterë, një hero i njëmendtë i kohëve të vjetra.[xxxvii]
Franjo Tuxhman, presidenti kroat gjatë luftës së viteve 1992-5, i bëri mjaft të qarta angazhimet e tij etnike në librin e tij Wastelands of Historical Reality, të botuar në vitin 19910. Në kët ëlibër ai propozonte se ‘hebrenjtë janë gjenocidalë nga natyra’ dhe se problemet e tyre janë krijim i tyre. Nëse do t’u kishin vënë mendjen atyre që ai i quan ‘shenjat e trafikut’, holokausti nuk do të kishte ndodhur kurrë.[xxxviii]
Shqetësimi kryesor i Tuxhman, sakaq, si një nacionalist entik i parikonstruktuar, ishte prania muslimane në Bosnjë, rreth të cilës ai fliste në termat e një ‘kontaminimi nga Orienti’. Me pretendimin se ai vepronte me urdhër të fuqive perëndimore, ai shprehej se ‘Kroacia pranonte detyrën e europianizimit të muslimanëve bosnjakë.’ Në terren kjo prirej të përfshinte përdhunimin, shkatërrimin e xhamive, pagëzimin e detyruar dhe strategji që nuk dalloheshin nga metodat radikale serbe të pushtimit. Veҫanërisht e shpeshtë ishte politika kroate e ndërtimit të ‘shenjtëroreve të gjakut’, që merrnin formën e shenjtëroreve të krishtera apo kryqeve të ndërtuar në vendin e xhamive të shkatërruara.[xxxix] Justifikimi ishte krijimi i një kordoni sanitar katolik ndaj Islamit. Ministri i tij i Mbrotjes, Gojko Susak, i shkonte pas qejfit ëndrrave të një audiencë izraelite me rreth ‘110,000 muslimanë boshnjakë që studionin në Kajro’ me qëllim që të krijonin ‘një shtet fundamentalist në zemër të Europës.’[xl]
Si në Kroaci, si në Bosnjë, hierarkia katolike ishte shpesh në gjendje të dënonte politikat kroate.[xli] Kryepeshkopi i Sarajevës Vinko Puliҫ, në veҫanti, u shfaq si një burrë me staturë të konsiderueshme, duke kundërshtuar vazhdimisht logjikën e copëtimit etnik. Përjashtimi kryesor qe në Hercegovinë. Këtu kleri franҫeskan kishte në gjirin e tij një numër ultra-nacionalistësh. Qyteti i Mostarit, kryeqytet i Hercegovinës, qe ndarë ndërmjet muslimanëve dhe katolikëve. Bashkimi Europian, që kishte emëruar kryetarin e bashkisë së qytetit, ishte përpjekur të ribashkonte dy gjysmat. Megjithatë, një kundërshtar kryesor i ri-integrimit është superiori i rendit franҫeskan provincial, Tomislav Pervan.[xlii] Peshkopi Ratko Periҫ njihet gjithashtu si kundërshtar i rindërtimit të xhamisë dhe të drejtës së rikthimit të refugjatëve muslimanë.[xliii] Në vitin 2004 ai kundërshtoi hapur të merrte pjesë në rihapjen e urës së famshme të Mostarit, të shkatërruar në vitin 1993 nga ekstremistët kroatë.[xliv]
Simpatia e Kishës për qëllimet nacionaliste kroate u theksua në median botërore kur, në vitin 2005, Karla del Ponte, kryeprokurorja e krimeve të luftës në Hagë, nguli këmbë që i dyshuari kryesor kroat për krime lufte, Gjenerali Ante Gotovina, strehohej në një manastir katolik. ‘Kisha Katolike është duke e mbrojtur’ konkludoi ajo, duke shtuar se ‘unë e kam ngritur këtë ҫështje me Vatikanin dhe Vatikani refuzon plotësisht të bashkëpunojë me ne.’[xlv] Në përgjithësi, ajo ankohet se ‘Kisha, në të gjitha anët, po i shton legjitimitet vizioneve të historisë që vërtiten në përputhje me paragjykimet nacionaliste.’[xlvi]
Sidoqoftë, nacionalizmi serb, është një dukuri më pak e njohur dhe ne duhet të përpiqemi të rrëfejmë se cila ka qenë aleanca më e ҫuditshme e njerëzve të fesë me axhendat ksenofobike ekstreme që janë parë në Europë që nga rënia e ‘Katolicizmit Nacional’ të Frankos në vitin 1975. Në të vërtetë, Serbia ‘teo-demokratike’ shëmbëllen Spanjën e Frankos në aspekte të caktuara, më së shumti përmes hyjnizimit të një të shkuare të krishterë. Ajo duhet të jetë autoritare dhe tradicionale, por jo naziste. Në shumë mënyra, vizioni i saj qëndron shumë afër me atë të teoricienit të preferuar të Frankos, José Maria Pemán:
Shteti i ri duhet të themelohet mbi të gjithë parimet e tradicionalizmit për të qenë njëmend kombëtar […] Fashizmi ynë, absolutizmi ynë juridik hegelian, duhet të jetë vetëfunksional, si formë, në substancën e traditës historiko-katolike. Fashizmi spanjoll do të jetë fejë e Fesë. […] Fashizmi gjerman dhe ai Italian nuk kanë shpikur asgjë sa na përket neve. Spanja ishte fashiste katër shekuj përpara tyre. Ishte një Spanjë, e madhe dhe e lirë, dhe e vërtetë, në shekullin e gjashtëmbëdhjetë kur shteti dhe kombi identifikohesin me idenë e përjetshme katolike, kur Spanja ishte kombi model dhe alma mater e civilizimit të krishterë perëndimor.[xlvii]
Fashizmi gjerman dhe italian e kishin shpërfillur trashëgiminë mesjetare të vendeve të tyre duke kërcyer tek epoka pagane. Spanja, ndërkaq, do ta zgjidhte krizën e saj të identitetit duke mbetur në vazhdimësi organike me të shkuarën e krishterë. Krishtërimi e njihte martesën kishë-shtet si të dëshiruar hyjnisht dhe të patretshme. Nuk ka dyshim se ngjashmëria verbale dhe praktike ndërmjet strategjive serbe të ‘spastrimit etnik’ dhe masave të ‘pastërtisë së gjakut’ të inkuzicionit, ka qenë më shumë se rastësore, duke formuar në fakt një metodë kyҫe në atë që, me fjalët e Joseph Pérez, u bë ‘ҫrrënjosje e semitizmit’, një shkatërrim parallel i popullsive të lashta hebraike dhe muslimane në të cilin Kisha dhe Shteti punonin në mënyrë të nduarnduarshme.[xlviii]
Ndonëse ka, pra, më shumë se një duhmë frakizmi në nacionalizmin serb, roli i kësaj kishe lindore dhe shumë obskurantiste nuk ka qenë i ndryshëm. Edhe më shumë se peshkopët e Frankos, peshkopët në Pale, Knin, Beograd dhe Podgoricë ishin trashëgimtarë të një pohimi radikal tradicional të status quo-së politike, një qëndrim rrënjët e të cilit gjenden përfundimisht në Bizant. Sikundër e sheh edhe një ekspert i të drejtave të njeriut:
Ortodoksia, duke mohuar rëndësinë e ‘jetës në tokë’, mund dhe sanksionon e legjitimonë regjime politike gjithëfarëshe që mbajnë frerët e pushtetit. Ky nënshtrim sakaq siguron që Kisha Ortodokse të mbijetojë dhe ruajë pushtetin. Përgjatë historisë Kisha ka pranuar në heshtje regjime autoritare dhe diktatoriale. Ajo nuk ka histori opozicioni ndaj shtypjes. Në kohët modern shkrirja e fesë me kombësinë e ka përforcuar më tej mbrojtjen nga ana e Kishës të status quo-së në emër të etnosit dhe fesë.[xlix]
Është harruar lehtë, nga muslimanët dhe nga ortodoksët, që Kisha nuk ka ndonjë afërsi të natyrshme me rebelimin. Peshkopët ortodoksë kishin kundërshtuar revoltën greke që, në vitin 1821, prodhoi një shtet të pavarur grek dhe shkrehu një valë kryengritjesh të dhunshme anekënd Ballkanit. Patriarku Ekumenik i kohës, i tmerruar nga dhuna, ngulte këmbë se Kalifati Osman ishte instrumenti i duhur i rendit të Zotit në tokë. Udhëheqësit e Kishës, të prirë nga Patriarku, shkishëruan zyrtarisht rebelët dhe bënë thirrje për rikthimin e pavarësisë së Greqisë në gjirin osman.[l] Pra, nuk është e vërtetë se besimtarët ortodoksë nuk mund të jenë besnikë ndaj një shteti jo-ortodoks. Atëherë, përse peshkopët boshnjakë mbështetën kryengritjen e vitit 1992 dhe hodhën poshtë rezultatet e zgjedhjeve? Me gjasë, për shkak se besnikët e tyre nuk kishin rrënjë lokalisht, por tek hierarkia në Beograd dhe për pasojë tek harta dhe ideologjia e ‘Serbisë së Madhe’. Mund të spekulohet se nëse ortodoksëve në Bosnjë t’u garantohej status autoqefalie gjatë periudhës osmane, me krijimin e patriarkatit boshnjak në Sarajevë, zhdukja përndjekëse e ndikimit shpirtëror të Beogradit mund t’i kishte lejuar besimtarët ortodoksë boshnjakë t’i qëndronin besnikë qeverisë së tyre të zgjedhur në vitin 1992. Por kjo s’qe e thënë.
Brenda Serbisë, Kisha jo vetëm mbështeste nacionalistët, por ishte frymëzimi më i madh i tyre. Për të gjesh arsyen e mbështetjes pasionante të Pavlit për nacionalizmin serb, është e dobishme rrëmojmë në teologjinë serbe dh eveҫanërisht në idenë e lashtë kristiane të një dikotomie ndërmjet germës semite dhe shpirtit kristian.[li] Ky parim shfaqet ende në një mënyrë shumë të gjallë nga dosja e fundit e Kishës për antisemitizmin e egër. Në vitin 2003, peshkopët serbë të emëruar si shenjtori i tyre i shatëdhjetë e shtatë i antisemitëve më të shquar të shekullit të njëzetë: peshkopi Nikolaj Velimiroviҫ (1880-1956). Velimiroviҫ kishte qenë i mirënjohur për shfrimet e tij antimuslimane, por ndjenja e tij antihebraike duket të ketë qenë edhe më e vërtetë.
Të gjitha parimet modern europiane janë artikuluar nga hebrenjtë, që e gozhduan Krishtin në kryq: demokracia, grevat, socializmi, ateizmi, tolerance fetare, pacifizmi dhe revolucioni universal. Këto janë shpikje të hebrenjve, ose atit të tyre, Djallit. E gjithë kjo me qëllimin e vetëm për të poshtëruar Krishtin dhe për të vendosur në fronin e Krishtit Mesian e tyre hebre të pavetëdijshëm edhe sot se ai është vetë Satani, i cili është ati i tyre dhe u ka vënë atyre frerët dhe i fshikullon ata me kamzhikun e tij […] është e ҫuditshme që europianët, që janë popull i krishterë, u janë dorëzuar tërësej hebrenjve dhe tani mendojnë me kokën e hebrenjve, pranojnë programet hebraike, përvetësojnë urrejtjen hebraike ndaj Krishtit, i marrin si të vërteta gënjeshtrat hebraike, i përkrahin parimet hebraike si të tyret … [lii]
Ndjekja e pastërtisë është kthyer në një mani për pastërti. Për fat të keq, edhe këtu i ka futur hundët Judi (Civutin) … Kredhje, kredhje, kredhje! Banjo, banjo, banjo! Pastërti, pastërti, pastërti! Dhe gjithkush i lodhur nga larja dhe pastrimi i përjetshëm i vetes.[liii]
Hebrenjtë, dhe ati i tyre Djalli, ia kanë dalë me helmimin e tyre gradual të shpirtit dhe zemrës së racës europiane, të devijojnë këtë të fundit nga besimi i vërtetë dhe ta bindin atë të adhurojë idhullin e kulturës … tym, pluhur, baltë dhe llucë … një asgjë budallaqe.[liv]
Zgjedhja e peshkopit Velimiroviҫ qe ndikuar, afërmendsh, nga roli qëndror i tij në zhvillimin e nacionalizmit fetar serb. Sikundër konkludonte një raport zyrtar nag Grupi Ndërkombëtar i Kontaktit: ‘Shumëҫka prej mendimin aktual të Kishës rrjedh nga veprat e dy klerikëve të djahtë anti-semitë aktivë gjatë Luftës së Dytë Botërore: Peshkopi Nikolaj Velimiroviҫ, që mori një medjale civile nga Adolf Hitler dhe Arqimandriti Justin Popoviҫ’.[lv] ‘Kisha bashkë me shërbimin e kundër inteligjencës KOS, lidheshin ngushtë me grupimin rinor nacionalist ultra të djathtë antisemit Obraz’.[lvi] Që prej Marrëveshjes së Paqes në Dejton në vitin 1995, e dënuar nga peshkopët se nuk u ka dhënë serbëve mjaft territory në Bosnjë, ‘Kisha Ortodokse Serbe e ka forcuar pozitën e saj në shoqëri në mënyrë të ndjeshme’. Siҫ shton raporti i GNK-së: ‘Kisha duket të jetë gjithnjë e më shumë dhe më hapur e lidhur me grupet nacionaliste dhe ultra-konservatore.’ Si resultat i drejtpërdrejtë i këtij roli të zgjeruar të Kishës, minoritetet jo të krishtera po vuajnë nga represioni i intensifikuar dhe madje nga një lloj padukshmërie e imponuar.
Në lajmet televizive të mbrëmjes, shihet saktësisht se deri ku shkon qeveria në margjinalizimin e popullsive pakicë në Serbi. Qyteti Novi Pazarit me shumicë muslimane, qëndra më e madhe urbane në rajonin e Sanzahkut, me një popullsi prej mbi 100,000 banorësh, mungon nga harta kombëtare gjatë raportimit të motit. Përkundrazi, harta dhe folësit i referohen ‘Rasit’ një vendbanimi mesjetar serb që ekzistonte dikur në afërsi të Novi Pazarit.[lvii]
Në këtë ‘teodemokraci’ në lindje
Në këtë “teodemokraci” në zhvillim,[lviii] ku ideali i vjetër bizantin i një sinfonie midis fesë dhe shtetit është një aksiomë nacionaliste,[lix] judenjtë dhe myslimanët, edhe nëse i kanë mbijetuar spastrimit etnik, do të jenë vërtet të padukshëm. Edhe të krishterët jo-ortodoksë duhet të trajtohen me përqeshje. Udhëheqësit e Kishës Perëndimore në vizitat dashamirëse në Ballkan janë zakonisht të pavetëdijshëm, ndërsa puthin faqet ortodokse, që teologu kryesor serb për ekumenizmin, Justin Popoviҫ, i konsideron ata heretikë absurdë:
Ekumenizmi është emri i përbashkët për pseudo-Krishtërimet, për pseudo-kishat e Europës Perëndimore. I gjithë humanizmi evropian, i kryesuar nga papizmi, është i kredhur në të me gjithë zemër. Të gjitha këto pseudo-Krishtërime, të gjitha këto pseudo- kisha janë vetëm një herezi pas tjetrës. […] Këtu nuk ka dallim thelbësor ndërmjet papizmit, protestantizmit, ekumenizmit dhe sekteve të tjera, emri i të cilëve është legjioni.[lx]
Sot, prania e kudondodhur e Kishës e ngulfat shoqërinë serbe. Sipas fjalëve të disidentit malazez Mirko Gjorgjeviç:
Gjatë dhjetë viteve të fundit Serbia ka jetuar në hijen e zezë të krimit të Srebrenicës, më monstruozit që nga fundi i Luftës së Dytë Botërore. Një pjesë e madhe e opinionit laik dhe ndoshta e besimtarëve gjithashtu i ka kërkuar Kishës të flasë. Pastaj përsëri, KOS [Kisha Ortodokse Serbe] nuk ishte në të vërtetë e heshtur: askush nuk mund të thotë se peshkopët si Fillaret, Amfilohije dhe Atanasije kanë mbajtur këshillin e tyre. Për këta peshkopë, Mlladiç, Karaxhiç dhe Millosheviç janë heronj të mëdhenj dhe luftëtarë të denjë të krishterë. Deklaratat e tyre kanë qenë mjaft të ashpra mbi të drejtat njerëzore dhe fetare të miliona qytetarëve të cilët nuk mendojnë si ata. Në aleancën aktuale të kishës dhe shtetit, pak kanë guxuar t’i sfidojnë ata.[lxi]
Përsëri, në përpjekjen për të kuptuar forcën dhe frymën e islamofobisë fetare serbe, është e dobishme ta shohësh atë si një analogji për antisemitizmin.[lxii] Antisemitizmi në Evropë tradicionalisht pretendonte të paktën disa prej rrënjëve të saj në narrativën ungjillore për çifutët që pretendonin përgjegjësinë për vdekjen e Jezusit (Mateu 27:25).[lxiii] Megjithatë, Islami nuk përmendet në Bibël dhe nuk figuron si një Tjetër armiqësor në formimin e hershëm të identitetit dhe teologjisë së krishterë. Rrjedhimisht, nuk është e qartë se si islamofobia mund të jetë më shumë se një qëndrim i përgjithshëm refuzues ndaj një pretendimi post-kristian dhe kështu të rremë për profeci.
Përkundër kësaj, në Serbi – por jo, për aq sa di unë, në rajonet e tjera ortodokse – u shfaq një mitologji që portretizoi muslimanët si ‘vrasës të Krishtit’ dhe si rrjedhim si analogë autentikë të hebrenjve.
Për të kuptuar këtë transpozim të çuditshëm duhet të jemi të vetëdijshëm për ngjarjen e madhe dhe të jehuese në historinë serbe, e cila ishte humbja e mbretit serb Llazar përballë Perandorisë Otomane në 1389-n: beteja e Kosovës. Sipas kronikanëve serbë, një simpatizant osman në ushtrinë serbe, Vuk Brankoviç, tradhton planet e betejës së mbretit të tij ndaj osmanëve dhe Serbia mposhtet në një betejë apokaliptike, gjatë së cilës vdesin si Llazari, ashtu edhe sulltani osman. Kështu, ka vazhduar në pesë shekuj të dominimit osman në Serbi.
Kjo mitologji injoron të dhënat aktuale të aleancave të shpeshta serbe me osmanët kundër bizantinëve.[lxiv] Edhe revolta serbe e vitit 1802, e karakterizuar nga nacionalistët modernë si anti-osmane, nuk ishte në të vërtetë “kundër sulltanit, por kundër jeniҫerëve që ishin vetë duke sfiduar Portë”.[lxv] Në shumicë dërrmuese, populli serb dhe kleri ishin besnikë ndaj sundimtarëve osmanë, të cilët u lejuan atyre të drejta dhe privilegje të gjera dhe kisha luajti një rol jetësor në garantimin e kësaj. Vetëm në mesin e shekullit të 19-të, legjenda e Llazarit, e cila mbijetoi në përralla popullore primitive, u mobilizua nga ideologët nacionalistë si bazë për një mit kombëtar ksenofobik të xhindosur.
Në këtë metaforë, Mbreti Llazar bëhet një lloj rimishërimi i Jezusit, i tradhëtuar nga Juda serb (Brankoviҫ), dhe i vrarë nga myslimanët, të cilët kështu u ngjajnë hebrenjve. Ashtu si Krishti do të kthehet përsëri në tokë si një gjykatës hakmarrës kur hebrenjtë janë lënë të vuajnë mjaftueshëm për tradhëtinë e tyre, kështu edhe ndëshkimi i myslimanëve do të shlyejë në mënyrë të mistershme vdekjen e Lazarit, duke kaluar në një mijëvjeçar serb. Prandaj, popullariteti i pandalshëm i pikturave të ‘darkës së fundit’ të Lazarit, i rrethuar nga shoqëruesit e tij, duke përfshirë edhe tradhtarin skandaloz Brankoviҫ, fytyra e të cilit tashmë duket muslimane si ishte hebreje fytyra e Judës në pikturën tradicionale të krishterë. Hunda është e lidhur, lëkura kafe, sytë shkrepëtijnë nga një armiqësi intriguese.
Në këtë version mitik të së kaluarës së Serbisë, muslimanët e Ballkanit bëhen simbole thelbësore të tradhtisë. Ashtu si Brankoviç, ata tradhtuan Krishtin; ata janë kështu pasardhësit e djallit, fati i të cilit duhet të jetë vetëm poshtërim ose vdekje. Ata u kthyen në Islam, duke tradhëtuar Zotin e Mishëruar, vetëm nga burracakëria dhe lakmia. Ata ishin një ndotës i kombit serb, i cili perceptohet si i natyrshëm, pakthyeshëm i krishterë.[lxvi]
Ky mitkrijim helmatisës i shekullit të 19-të nuk ishte, siç nganjëherë mendohet, një evolucion i thjeshtë i traditës së lashtë epike serbe. Gjatë pjesës më të madhe të periudhës osmane, serbët kishin jetuar në mënyrë paqësore dhe me besnikëri nën sundimin kalifal osman, të vetëdijshëm, pa dyshim, se osmanët ishin një roje efektive kundër luftëtarëve kryqtarë të katolicizmit perëndimor. (Në të vërtetë, mbijetesa e popullit serb si një bashkësi fetare do të kishte qenë e pamundur, pa ombrellën mbrojtëse otomane.) Përkundrazi, autorët e kësaj mitologjie, shumë prej të cilëve ishin agjentë të krijimeve imperiale ruse në tokat osmane, huazuan nga romantizmi gjerman, në veçanti nga krijuesit e dhelpërive si Herder, të cilët kërkonin të krijonin një mit unik kombëtar nga epika dhe këngët popullore të zgjedhura me kujdes. Por nëse nacionalizmi serb, historikisht nuk është shumë serb, baza antimuslimane, antisemitizmi sublimues, nuk ishin asgjë e re. Poema e cila njihet përgjithësisht si epika kombëtare e serbërisë, e cila qëndron në rreshtin e parë të krijimit romantik të ‘identitetit serb’, bazohet në sentimentet e lashta, dhunshëm islamofobe. Kjo poemë është Kurora e Malit nga Peshkopi Njegosh i Malit të Zi, i cili vdiq në vitin 1851. Është një chanson de geste, i cili feston një peshkop tjetër, Danillo, i cili në fillim të shekullit të 18 spastroi Islamin nga Mali i Zi – të ashtuquajturat Masakra e Krishtlindjes .[lxvii]
Kurora e Malit është interesante në disa rrafshe. Jo më pak e tillë është mënyra në të cilën peshkopi portretizon muslimanët, të cilët luten për bashkëjetesë. Njëri prej tyre, për shembull, thotë:
E vogël sa është kjo toka jonë,
Sidoqoftë, ende mund të jenë dy besime
Ashtu siҫ supat në një tas mund të qëndrojnë
Le të jetojmë prapë si vëllazërime.
Në mënyrë të përsëritur muslimanët paraqiten si avokatë të bashkëjetesës; por në poemë, kjo është thjesht një tundim satanik, buzëqeshja e Judës, të cilën peshkopi më në fund e kapërcen.
Kështu që ai përgjigjet: ‘Toka jonë është e molepsur; ajo kutërbon nga kjo fe e rreme ‘. Dhe, duke ndjekur komandën e tij:
Asnjë sy i vetëm, asnjë gjuhë muslimane,
S’shpëtoi për të rrëfyer historinë e tij e tij nesër.
Ne i vumë të gjithë në shpatë
Të gjithë ata që nuk pagëzoheshin.
Por, kush e blatoi Fëmijën e Shenjtë,
u pagëzua me shenjën e kryqit të krishterë.
Dhe si vëlla secili u brohorit dhe u përshëndet.
U kemi vënë zjarrin shtëpive muslimane,
Se nuk mund të ketë as shkop as gjurmë
Të këtyre shërbëtorëve të vërtetë të djallit!
Kur lajmi i masakrës u arrin udhëheqësve serbë, një nga abatet fillon të qajë. I tronditur nga ideja se ai mund të shprehë trishtim për viktimat, ai qortohet, por ai sigurisht që i përgjigjet se po qan nga gëzimi. Poema përfundon me një recitim të ngazëllyer nga luftëtarët serbë që kthehen nga masakra dhe vëren se ata nuk kanë nevojë të shkojnë në rrëfim para se të marrin kungimin.[lxviii]
Njegoshi është Shekspiri serb; poema e tij ishte lexim i detyruar në të gjitha shkollat e Jugosllavisë së para-luftës. Edhe kundërshtari reformator Milovan Gjilas e vlerësoi këtë ‘poet të masakrave’. Një nga lexuesit e tij më të përkushtuar ka qenë vetë Radovan Karaxhiҫ, i cili megjithëse nuk është prift, pëlqen të veshë kryqe dhe e identifikon me forcë veten me peshkopin heroik të tregimit. Imazhi i tij i preferuar është ai i rapsodit shëtitës, që mbahet në një gusle – një instrument tradicional boshnjak – dhe këndon me ushtarët e tij. Këto sesione, të transmetuara rregullisht në televizionin e Republika Srpska gjatë luftës, fillojnë me kalimin përqark të një pijeje alkoolike dhe të gjithë ushtarët bëjnë shenjën e kryqit para se të fillojnë me fjalët:
Vëllezërit serbë, kudo që jeni,
me ndihmën e Zotit të Plotfuqishëm,
Për hir të Kryqit dhe besimit të krishterë,
Ju bëj thirrje për t’iu bashkuar betejës së Kosovës.[lxix]
Kënga popullore e preferuar e Karaxhiҫit, të cilën ai na thotë, quhet “Darka e Fundit”, e cila siç thotë ai, ka të bëjë disi me Jezu Krishtin, që simbolizon besimin serb pas kësaj beteje të humbur.’[lxx] Karaxhiҫ, pasardhësi i të njëjtit Vuk Karaxhiç, i cili mblodhi Kurorën e Malit dhe poezi të tjera dhe i stilizoi ato në çështjen e nacionalizmit romantik serb.
Karaxhiç dhe nacionalizmi fetar që ai përfaqëson, mund të shihen si një produkt i veçantive lokale të Ballkanit. “Kristosllavizmi” i tij, me idea e tij bashkëshoqëruese se muslimanët janë vrasës të Krishtit dhe tradhtarë të ortodoksisë të cilët janë të përjashtuar nga kategoria e njerëzimit normal, dallon shumë nga imazhet greke, rumune ose ruse të muslimanëve (megjithëse këto zakonisht nuk janë më të dashura). Në të vërtetë, një tipar karakteristik i nacionalizmit ortodoks serb është një portretizim paradoksal i myslimanëve si mikpritës dhe paqedashës, siç pamë në Kurorën e Malit. Por kjo nuk është hiҫ më shumë se lapërdhi e djallit dhe luftëtari i vërtetë ortodokse nuk duhet të tundohet prej saj për të treguar mëshirë. Velimiroviç, teologu i shenjtëruar kohët e fundit, është mjaft i qartë: “ata janë të këqij, dhe e keqja duhet të shkatërrohet derisa të çrrënjoset. Në një rresht kafkash të thara, Njegosh nuk kishte parë koka njerëzore, por vetëm kryet e armiqve të drejtësisë. Këto rreshta kryesh shërbyen si trofe të drejtësisë hakmarrëse.’[lxxi]
Aty ku reflektimet ortodokse lokale mbi Islamin lidhen me një ligjërim të krishterë shumë më të gjerë, është mënyra se si e kritikojnë Islamin si një fe të Germës ajo kundërshtohet në mënyrë të pafavorshme me ‘lirinë’ e krishterë në Shpirt. Kjo është ndoshta tema më themelore e të gjithëve. Vuk Drashkoviç, Nikola Koljeviç, Justin Popoviç dhe të tjerë e kanë avancuar këtë dialektikë si dëshmi të padenjësisë radikale të besimtarëve muslimanë, por këtu teologët serbë janë gjerësisht në përputhje me reflektimin e gjerë të krishterë. Madje edhe në Mbretërinë e Bashkuar, Kenneth Cragg, ish-peshkopi anglikan i Jeruzalemit, e ka bërë këtë kontrast – ‘nomocentrik’ kundrejt ‘pneumocentrik’ – themeli i kritikave të tij ndaj Islamit, të cilat ai i përsërit pareshtur, dhe duhet të themi, mërzitshëm. Ka shembuj të tjerë gjithashtu; në fakt, tema është e përhapur në mesin e teoricienëve të krishterë.[lxxii]
Merrni, për shembull, Hans Küng, teologun katolik gjerman dhe avokatin e të mirënjohurës Etikë Globale. Padyshim që ai nuk është në dijeni të përdorimit të temës së “legalizmit degradues” dhe “pastërtisë rituale” nga nacionalistët fetarë serbë. Por ai shkruan: ‘Për dallim nga Muhamedi, gjëja vendimtare që i interesonte Jezuit ishte krejt ndryshe nga, të themi, rregullat për pastërtinë rituale ose ndalimin e verës’.[lxxiii] Shumë muslimanë nuk do të njihnin një portretizim të tillë të fesë së tyre; në fund të fundit, çështje të tilla zënë më pak se një të dhjetën e tekstit kuranor, shumica e të cilave ka të bëjë me Zotin, gjykimin dhe historinë e shenjtë. Por Küng është seriozisht i bindur se ky karakterizim është i vlefshëm.
Edhe më i ҫuditshëm është lavdërimi i tij për gjykimin e Dürrenmatt se ‘Muhammedi, sigurisht, nuk ka asgjë të përbashkët me Jezusin […] por Muhamedi mund të krahasohet me Palin dhe Karl Marxin’.[lxxiv] Dhe në krahun protestant, krahas Cragg, është gjykimi i Palit Tillich se ‘Çështja është nëse manifestimi i hyjnores në fushën juridike është manifestimi i saj përfundimtar’[lxxv] – një pyetje që Tillich e kornizon kundër Islamit.
Karakteristizime të tilla të Islamit, të lidhura me ‘Ligjin’ dhe rezistente ndaj ‘Shpirtit’, janë thjesht të panjohura për muslimanët, të cilët në mënyrë tipike tregojnë literaturën e pasur mistike të fesë si një refuzim i mjaftueshëm.[lxxvi] Por ajo që është më shqetësuese është mënyra se si ky argument duket se e konsideron Islamin si një rikthim në ‘judaiken’, ose ҫfarë nganjëherë me eufemizëm quhet formalizmi i ‘farisejve’. Autorë të tillë si Küng dhe Tillich denoncojnë anti-semitizmin, por trajtimi i tyre ndaj Islamit sugjeron që supozimet e saj themelore mbeten të pranishme në mendjen e tyre. Dialektika “shkronja kundrejt shpirtit”, të cilën e konsiderojnë si të diskredituar në diskutimin e krishterë mbi judaizmin dhe me të vërtetë moralisht të pështirë në pikëpamjen e asaj që ata e njohin si zgjatim historik i saj, mbetet e shëndosh e mirë në mënyrën se si ata e trajtojnë Islamin.
Imazhi i fshehtë antisemit i Islamit dhe ‘Orienti’, si stagnues dhe lidhur pas rregullit, shpjegojnë, besoj, pjesën më të madhe e egërsisë së refuzimeve tradicionale evropiane të muslimanëve. Ndoshta një shembull aktualitetit të tij të përhapur mund të gjendet në fjalimin e Hitlerit në Nuremberg më 1937, ku ai e krahasoi luftën historike midis nazizmit dhe bolshevizmit në luftën midis Krishtërimit dhe Islamit.[lxxvii] Unë e kuptoj se ajo që ai donte të thoshte, dhe ajo që ai dinte se dëgjuesit e tij do të kuptonin, ishte se nazizmi ishte «i lirë në frymë», një triumf i individualitetit dhe vullnetit njerëzor; ndërsa bolshevism ishte oriental, ‘hebre’, i ndenjur dhe i burgosur nga format.
Islamofobia evropiane, si një degë kadete e antisemitizmit, mund të formonte në mënyrë të mjaftë një element përbërës në nazizmin. Por në përgjithësi, ajo kontribuoi në forma të ndryshme të vuajtjeve muslimane në Luftën e Dytë Botërore, të cilat, për shkak se ende nuk kanë gjetur romancierët ose poetët e tyre dhe nuk janë pjesë e perceptimit tonë të përgjithshëm për konfliktin, meritojnë të përmenden këtu.
Gjermania naziste mori pothuajse tre milionë të burgosur sovjetikë të luftës dhe dy të tretat e tyre vdiqën kryesisht nga uria dhe zhveshja. Dhe prej këtyre, natyrisht, shumë ishin muslimanë. Trupat e oficerëve në Ushtrinë e Kuqe ishin me shumicë dërrmuese ruse; por trupat e thjeshtë, veçanërisht ato njësi që konsideroheshin si më të disponueshme – skuadrat e vdekshmërisë dhe të ngjashme – u rekrutuan nga gjithë perandoria sovjetike. Propaganda gjermane e fotografive të ‘llojeve orientale’ midis të burgosurve na kujtojnë se shumë ishin fshatarë nga rajonet tradicionalisht shumë fetare si Kazakistani, Tataristani dhe Kaukazi, të hedhur në një konflikt evropian i cili duhet t’i ketë hutuar.
Nëntëqind të parët që do të helmoheshin me gaz në Auschwitz ishin të burgosur sovjetikë të luftës.[lxxviii] Disa prej tyre, me sa duket, ishin muslimanë. Në të vërtetë, pika përfundimtare e tragjedisë semite në Auschwitz ishte i burgosuri me të vërtetë pasiv, fatalist, i cili megjithëse përgjithësisht hebre, njihej në zhargonin e kampit si Muselmann. Gjendja patetike e një semiti të tillë ishte antiteza absolute e ‘Triumfit të Vullnetit’.[lxxix] Dyzet vjet më vonë, bota e pa përsëri Muselmänner-in duke vështruar nga rrethimi i kampit. Me flokë të bardhë, por ende semiti i fundit, Muselmann-i, i dehumanizuar, i mbyllur në kafaz dhe i rrahur nga priftërinjtë e Perëndisë së Palit, me të vërtetë duket si antiteza e plotë e Europës, një fëlliqësi që lypset të ‘pastrohet’.
Mospërfillja tradicionale evropiane për muslimanët, e cila, siç kam sugjeruar, është metaforikisht e lidhur me antisemitizmin, është në një masë më të madhe apo më të vogël endemike në këtë kontinent, i vetmi profet i të cilit (Pali Helen, ky është siguria e Papa Benediktit) është armiku vdekjeprurës i ‘Ligjit’. Lufta apokaliptike kundër semitizmit ishte aq e fortë sa të mund të kalonte nën tokë dhe të merrte forma laike, si me Hitlerin dhe me epigonet e tij. Ajo gjithashtu ndikoi mbi vetë autoritetet sovjetike ndërsa po merreshin me popujt muslimanë kokëfortësisht fetarë të tyre. Bohdan Nahalyo dhe Victor Swoboda, në librin e tyre Soviet Disunion, përshkruajnë në hollësi pikëlluese dhe të padiskutueshme të llojit Shoah ekzekutimet masive dhe deportimet e komuniteteve muslimane. Çeçenët u dëbuan në Siberi, duke humbur një të katërtën e popullsisë së tyre rrugës. Dhe në rastin e Tatarëve të Krimesë:
pothuajse një e katërta e popullsia njëmilionëshe u zgjua në orët e hershme nga njësitë e armatosura të Policisë së Sigurimit dhe brenda disa orësh, të gjithë syresh, duke përfshirë gratë, fëmijët dhe të moshuarit, u futën në vagonë mallrash ose u hodhën në depozitat e naftës. Udhëtimi i rëndë hekurudhor në Azinë Qendrore dhe regjimi ndëshkues i imponuar ndaj të dëbuarve në vendet e mërgimit patën një faturë të lartë. Përllogaritjet e tatarëve Krimesë i konsideronin humbjet totale deri në 46 përqind të numrit të tyre.[lxxx]
Siҫ theksojnë Nahalyo dhe Swoboda, ‘në krahasim me popullsinë e tyre, holokausti i Kazakistanit e tejkaloi atë të çdo kombi tjetër në Bashkimin Sovjetik në atë kohë’.[lxxxi] Pothuajse gjysma e popullsisë muslimane kazake vdiqën vetëm nën sundimin e Stalinit. Më pas mijëra të tjerë vdiqën si pasojë e qindra provave bërthamore të kryera në Kazakistan, larg popullsive ‘të bardha’, nga autoritetet sovjetike. Është tronditëse, megjithëse se jobefasuese, që Evropa Perëndimore ende nuk ka krijuar një Ditë Përkujtimore të Holokaustit të Kazakistanit. Semiti i Fundit ende është i përbuzur, i keqpërfaqësuar, i përjashtuar teologjikisht.
Në komunizëm dimensionet fetare të islamofobisë mund të jenë vetëm të tërthorta, një relike e laicizuar e përkthyer nga një e kaluar e krishterë. Por me rënien e komunizmit ajo po thyen sipërfaqen përsëri dhe shovinizmi nacionalist në rritje i Rusisë moderne ka në shenjestër myslimanët.
Të gjitha këto komente mund të na duken shumë larg nga Bosnja por shpresoj që lidhja të jetë e dukshme. Shumë muslimanë, si shumë çifutë, nuk ndajnë pikëpamjen dhe përvojën e idealizuar europiane por atë standarden e kontinentit të tyre. Europa ka qenë me të meta themelore. Në vitet 1940, komunitetet hebreje u asgjësuan në mënyrë sistematike. Në vitet 1990 popujt më të mëdhenj muslimanë indigjenë të kontinentit pësuan atë që – të paktën, për të qenë të sigurt – i ngjante një fati përgjithësisht analog.[lxxxii] Ky fakt është vërejtur veçanërisht nga komentuesit hebrenj, ndoshta për shkak se marrëdhënia mes islamofobisë dhe antisemitizmit, ndërkohë që është e pakëndshme, është kaq e qartë. Këtu, për shembull, janë fjalët e Kryerabinit, Jonathan Sacks, artikuluar në kulmin e luftës në Bosnjë:
Në vitin 1993 ne jemi përballur me një pyetje që kërkon një përgjigje për hir të vetë njerëzimit. Asgjë nuk ndryshon? A kanë rezultuar miliona faqet e shkruara që nga lufta e dytë botërore mbi paragjykimin dhe përanësimin të pafuqishme për të parandaluar përsëritjen e tyre? A mund të qëndrojmë një gjysmë shekulli të plotë pas Holokaustit në një Evropë që ka zëvendësuar fjalën Judenrein me një frazë po aq të neveritshme si “spastrimi etnik” dhe nuk shtron pyetjen: “A e kishim gabim kur thonim ‘Kurrë më’? Historia nuk është një film që përsëritet pafundësisht. Fundi nuk është shkruar. Bibla thotë: «Ja, unë po vë para jush bekimin dhe mallkimin, jetën dhe vdekjen. Prandaj zgjidhni jetën. “Historia është bërë nga zgjedhjet tona. Dhe asgjë që ka ndodhur në të kaluarën nuk na detyron të lejojmë që kjo të ndodhë përsëri. Ekzistojnë shumë paralele midis humorit të Evropës sot dhe gjendjes shpirtërore 100 vjet më parë; dhe kemi shumë njohuri për të injoruar vijën që çon nga urrejtja në holokaust.[i]
Ai lë të kuptohet qartësisht se muslimanët europianë janë në pozitën që zinin më parë hebrenjtë. Semitët legalistë janë Tjetri i përjetshëm, kundër të cilit Europa duhet ta mbrojë gjithnjë vete, përmes vaksinimit ose, kur është e nevojshme, djegjes. Në të njëjtin vit, Jean Baudrillard e karakterizoi gjendjen e Europës, dukshëm të re por edhe të vjetër sa vetë ‘Europa’, me këto fjalë:
Fundi i mrekullueshëm do të jetë në dorë vetëm kur shfarosja të marrë fund dhe kur kufijtë e Europës së ‘bardhë’ të jenë hequr. Është sikur të gjitha kombësitë dhe politikat europiane të kishin vepruar në bashkëpunim për të fituar një kontratë vrasjeje me serbët, të cilët janë bërë agjentë të vendeve të pista të Perëndimit – ashtu si Perëndimi kishte marrë një kontratë me Sadam Huseinin kundër Iranit … Europa moderne do të ngrihet nga çrrënjosja e muslimanëve dhe arabëve – nëse nuk mbijetojnë si skllevër emigrantë.[ii]
Profecitë e Baudrillard dhe Sacks nuk duhet të realizohen, por muslimanët duhet t’u kushtojnë vëmendje të madhe. Për aq kohë sa dikotomia e Germës-Shpirtit qëndron në mendjet europiane, urdhërimi i yezkor, Përkujtimi, do të mbesë. Sot nuk janë vetëm besimtarët serbë që dënojnë ‘të çmendurit e infektuar me murtajën aziatike, të cilët mbajnë një thikë në shpinat tona’.[iii] Nacionalizmi fetar i ngurtë është në rritje në të gjithë botën ortodokse, është fuqizuar politikisht në Shtetet e Bashkuara dhe po fiton terren edhe në shoqëritë e dukshme laike të Bashkimit Europian. Sot, muslimanët mësohen pandalshëm që të integrohen në ‘vlerat europiane’. Megjithatë, si mund të ndodhë kjo, kur Europa, ‘Kontinenti i Errët’ i narrativës së zymtë të Mark Mazower,[iv] kapet pas anës së saj të pandriҫuar, të populluar nga fantazmat e së kaluarës së dhunshme të saj fetare? Si mund të ndodhë kur, siҫ Papa këmbënguli në Regensburg, Krishtërimi, dhe kësisoj rivaliteti apokaliptik me ‘legalizmin semitik’, është besimi i vërtetë në Evropë? Ndoshta, në vend që t’u dorëzohen kërkesave për ‘asimilim’, muslimanët në këtë kontinent të trazuar duhet të marrin rolin e ekzorcistëve, duke kërkuar të dëbojnë morinë e shpirtrave të papastër të kontinentit. Kjo do të ishte, me gjasë, përgjigjja më fetare.
Përktheu: Vehap Kola
SHËNIME
[i] The Guardian, 30 Prill 1993.
[ii] Jean Baudrillard, ‘No Pity for Sarajevo’, në Cushman dhe Mestrovic, 83.
[iii] Gojko Djogo, President i Unionit të Serbëvë të Bosnjë-Hercegovinës në Serbi, cituar në Cigar, 185.
[iv] Mark Mazoëer, Dark Continent: Europe ’s twentieth century (London: Penguin Books, 1998).
[i] Për një rrëfim të shkëlqyer, në mos drithërues të masakrës shih Sylvie Matton, Srebrenica: un genocide annoncé ( Paris: Flammarion, 2005). Falë atmosferës gjithnjë e më të tensionuar antimuslimane në Hollandë, në vitin 2006 u bë e mundur që qeveria hollandeze, e duartrokitur masivisht nga element neonazistë, të akordonte medaljen e batalionit pasi kishte dështuar të mbronte ‘zonën e mbrojtur’ të Srebrenicës (www.guardian.co.uk/yugo/article/0,,1964964,00.html). Për më shumë rreth sfondit të rrënjosur të fashizmit hollandez dhe në veҫanti për vullnetin hollandez për të bashkëpunuar me spastrimin etnik gjatë viteve 1940, shih Geert Mak, In Europe (London: HarvillSecker, 2007).
[ii] Roy Gutman, A Witness to Genocide: the first inside account of the horrors of ‘ethnic cleansing’ in Bosnia (Shaftesbury: Element, 1993), 78.
[iii] Norman Cigar, Genocide in Bosnia: the policy of ‘ethnic cleansing’ (College Station: Texas A&M University Press, 1995), 59.
[iv] Gutman, 78.
[v] Mirko Djordjevic, ‘Skorpionë të veshur si priftërinj’, Bosnia Report ( London ) 49-50 (December 2005-March 2006), 36.
[vi] Agence France-Press, July 3, 2003. Gjatë luftës Fillaret, i emëruar Peshkop i Milesevo nga Pavle, ishte një mik i ngushtë i komandantit ekstremist të luftës Vojisllav Sheshelj dhe një mbështetës i palëkundur i Sllobodan Millosheviҫ.
[vii] www.bosnia.org.uk/news/news_body.cfm?newsid=2067
[viii] Branislav Radulovic, zëdhënës i Partisë Social Demokrate të Malit të Zi (www.rferl.org/reports/southslavic/2005/09/26-080905.asp) .
[ix] Michael Sells, The Bridge Betrayed: Religion and genocide in Bosnia (Berkeley: University of California Press, 1996), 15.
[x] Një përjashtim i njohur ka qenë eskperti muslimano-britanik i ligjit Saba Risaluddin. Shih Nermin Mulaliҫ dhe Saba Risaluddin, From Daytonland to Bosnia Rediviva (London: Bosnian Institute, 2000); Saba Risaluddin, Case of the Zvornik Seven: ethnic cleansing of the legal system in Bosnia-Herzegovina (London: Bosnian Institute, ca. 1998).
[xi] Kuakersat janë shpeshherë simpatizues ndaj muslimanëve, pjesërisht sepse në përpjekjen e tyre për të ndjekur Jezusin historik ata refuzojnë Trinitetin dhe sakramentet.
[xii] Sells, 144
[xiii] London : Routledge, 1996.
[xiv] Një shembull nga vetë kujtimet e mia: në vitin 1995 në kampin e refugjatëve të Sarajit në Maqedoni, i cili mbajti të mbijetuarit etnikë të pastrimit nga rajoni I Luginës së Drinës, një grua më tha se fëmijët e saj të vegjël ishin vrarë duke u shkuar në bajoneta që mbaheshin nga ushtarët serbë. Ushtarët, që u ulnin pantallonat fëmijës së fundit të, djalë, panë se ai ishte i parrethprerë. Duke i thënë se ai do të ishte një serb i mirë, ata e lanë të jetojë.
[xv] Mitja Velikonja, Religious Separation and Political Intolerance in Bosnia-Herzegovina ( College Station : Texas A&M Press, 2003), 268.
[xvi] Cituar në Sells, 85; Velikonja, 265. Me gjasë si ndëshkim hyjnor, disa peshkopë që kishin nënshkruar këtë dekret janë poshtëruar në mënyrë spektakolare; shih www.guardian.co.uk/religion/Story/0,2763,1418094,00.html .
[xvii] Sells, 91.
[xviii] Adrian Hastings, The Shaping of Prophecy: Passion, Perception and Practicality (London: Geoffrey Chapman, 1995).
[xix] Reprinted in Hastings , 149.
[xx] Hastings , 151.
[xxi] Shih Sarajevo , mon amour: entretiens avec Florence La Bruyere ( Paris : Buchet Chastel, 2004).
[xxii] Sells, 80.
[xxiii] Sells, 80.
[xxiv] Për rindërtimin e mundshëm të kësaj xhamie dhe obstruktivitetin e vazhdueshëm ët autoriteteve serbe, shih www.aneks8komisija.com.ba/main.php?modҫvijesti&extraҫ1075460574&id_vijestiҫ254&langҫ4&&&action=getExternal&id=253; see gjithashtu www.aneks8komisija.com.ba/main.php?mod=vijesti&extra=1075460534&action=view&id_vijesti=307&lang=4
[xxv] Cituar në Sells, 80.
[xxvi] Cituar në Velikonja, 267.
[xxvii] Për Drashkoviҫin, shih Mirko Kovaҫ, ‘Vuk Draskovic: another hero of our time’, Bosnia Report 51-52 (April-July 2006), 44: ‘Ai e përshkruan veten si një njeri shumë të devotshëm. Ish komunistët janë të prirur për të theksuar ndjenjat e tyre fetare, të cilat ua kishte mohuar atyre ideologjia të cilës ata dikur i përkisnin. Janë pikërisht ata që gjithnjë e më shumë kanë imponuar Kishën dhe klerin si autoritetet e reja “.
[xxviii] Cigar, 31. Për më shumë rreth imazhit të zakonshëm të Islamit si një ‘murtajë aziatike’ shih Cigar, 185.
[xxix] Sells, 83
[xxx] Ky është krimineli i akuzuar i luftës i njohur si Arkan. Për lidhjen shih Velikonja, 265.
[xxxi] Cigar, 68.
[xxxii] Cigar, 26.
[xxxiii] Cituar në Velikonja, 248.
[xxxiv] Sells, 84
[xxxv] Sells, 84
[xxxvi] Cigar, 66
[xxxvii] Hubert Butler, In the Land of Nod (Dublin: Lilliput, 1996), 106-7.
[xxxviii] Sells, 95.
[xxxix] www.haverford.edu/relg/sells/stolac/bloodshrines.htm
[xl] Cigar, 124; Sells, 119. Për një trajtim të detajuar të mbështetjes popullore izraelite për Serbinë gjatë gjenocidit, shih Daniel Kofman, ‘Izraeli dhe Lufta në Bosnjë’, në Thomas Cushman dhe Stjepan G. Mestrovic (eds.), This Time We Knew: Western responses to the genocide in Bosnia (New York and London: New York University Press, 1996), 90-127. Citim i redaktorit dhe kolumnistit të Ma’ariv, Yosef Lapid, i cili shkroi “Ne duhet t’i mbështesim serbët pa marrë parasysh se çfarë bëjnë”, shton ai: “Pikëpamjet e tij nuk kanë qenë aspak jopërfaqësuese për pjesën tjetër të spektrit politik izraelit” (f. 102). ‘Jerusalem Post’ në fakt u dallua gjatë gjithë luftës duke drejtuar atë që mund të quhej propagandë e drejtë e Beogradit në mënyrë të përsëritur në faqet e saj të përdorura, duke mos lejuar përgjigjet’ (108).
[xli] Kjo mund të ndryshojë me influencën në rritje të Kishës ne jetën publike: shih
Vjekosloë Perica, ‘The Most Catholic Country in Europe ? Church, State and Society in Contemporary Croatia ’, Religion, State and Society 34/iv (Dec 2006), 311-46.
[xlii] Sells, 106.
[xliii] Shih Ivo Banac, ‘Games beneath Stolac’, në www.haverford.edu/relg/sells/stolac/Stolacgames.pdf
www.haverford.edu/relg/sells/reports.html
[xlv] news.bbc.co.uk/1/hi/world/europe/4263426.stm
[xlvi]www.un.org/icty/pressreal/2005/p1001-e.htm
[xlvii] Cituar në Raymond Carr, The Spanish Tragedy: the civil war in perspective (London: Weidenfeld, 1977), 209-10.
[xlviii] Joseph Pérez, The Spanish Inquisition: a history ( London : Profile Books, 2004); shih kapitulin mbi ‘Shfarosja e Semitizmit,’ pp.26-57 për politikën e Kishës ndaj muslimanëve dhe hebrejve; për ‘pastërtinë e gjakut’ shih pp. 55-7.
[xlix] Adamantia Pollis, ‘Eastern Orthodoxy and Human Rights,’ Human Rights Quarterly 15/ii (May 1993), f.351.
[l] Charles A. Frazee, The Orthodox Church and Independent Greece 1821-1852 (Cambridge: Cambridge University Press, 1969), 28; cf. Pollis, 347n.
[li] Zhvilluar fillimisht nga Pali në Galacianëve dhe Romakëve; shih E.P. Sanders, Paul (Oxford: Oxford University Press, 1991), 84-100.
[lii] Cituar nga Slobodan Kostic in Vreme ( Belgrade ), 29 May 2003, përkthyer në Bosnia Report 32-4 (December 2002-July 2003), f.43.
[liii] Ibid.
[liv] Ibid.
[lv] ‘Serbia After Djindjic’, ICG Balkans Report No.141, 18 March 2003, cituar në Bosnia Report, loc. cit. Për bashkëpunimin e Kishës me gjermanët gjatë Luftës së Dytë Botërore, shih Sabrina P. Ramet, Balkan Babel: The Disintegration of Yugoslavia from the death of Tito to the War for Kosovo (Boulder: Westview Press, 1999), 253-4.
[lvi] ibid.
[lvii] ibid., f.44
[lviii] Për teoritë moderne serbe të ‘teodemokracisë’ shih Anzulovic, 125.
[lix] Për fuqinë e kësaj simfonie në Serbinë e sotme, shih Mirko Djordjevic, ‘Shadoë of the “Third Rome”, Bosnia Report 51-2 (prill-korrik 2006), 55:” Në Serbinë bashkëkohore jemi të ekspozuar ndaj leksioneve politike ditore që në të vërtetë e përdorin termin anakronik ‘simfonia’.
[lx] Cituar në Anzuloviç, 126. Siç na kujton Anzuloviç, Popoviç ‘është, përveç peshkopit Nikolaj Velimiroviç, teologu ortodoks serb më i rëndësishëm i shekullit të njëzetë. Ai ishte mësues i peshkopëve nacionalistë agresivë që aktualisht po luajnë rolin mbizotërues në Kishën Ortodokse Serbe dhe libri i tij mbi ekumenizmin është vepra e vetme serbe në këtë temë.’ Metropolitani amfilohije, përfaqësuesi i lartë i kishës në Mal të Zi, është një dishepull i flaktë; shih Eulogy in Memory of the Blessed Fr. Justin.
Një farë naiviteti u jep formë pikëpamjeve të krishtera peërndimore të kësaj kishe: shih
John Binns, An Introduction to the Christian Orthodox Churches (Cambridge: Cambridge University Press, 2002), 198-9, ku krimet e udhëqjes së Kishës kalohen në heshtje, me sa duket për interesat e ‘vëllazërisë në Krishtin’.
[lxi] Mirko Djordjevic, ‘Scorpions dressed as priests’, p.36.
[lxii] Shih www.masud.co.uk/ISLAM/ahm/right.htm .
[lxiii] Mateu, 27:25. Shih Luke T. Johnson, ‘The New Testament’s Anti-Jewish Slander and the Conventions of Ancient Polemic’, Journal of Biblical Literature, 108, 3 (1989), 419-41; William Nichols, Christian Antisemitism: A History of Hate (Northvale: Jason Aronson, 1993).
[lxiv] Një prej më të shquarave ishte mbështetja e ofruar nga sunduesi serb Stefan Llazareviҫ për Bejazidin I, që në vitin 1396 rrezikonte të mundej nga hungarezët. (Colin Imber, The Ottoman Empire 1300-1481 [Istanbul: Isis, 1990], p.46.)
[lxv] Barbara Jelavic, History of the Balkans: Eighteenth and Nineteenth Centuries (Cambridge: Cambridge University Press, 1983), f. 197.
[lxvi] Anzulovic, 11-32.
[lxvii] Sells, 41. Disa burime vlerësojnë numrin e viktimave të jetë mbi një ҫqind mijë.
[lxviii] Anzulovic, 52-3; Sells, 43.
[lxix] Sells, 50.
[lxx] Sells, 50.
[lxxi] Anzulovic, 64-5.
[lxxii] Për marrëdhënien gjenetike ndërmjet anti-semitizmit të krishterë dhe islamofobisë shih Achim Rohde, ‘Der Innere Orient. Orientalismus, Antisemitismus und Geschlecht im Deutschland dem 18. bis 20. Jahrhunderts,’ Welt des Islams 45/iii (2005), 344-70.
[lxxiii] Hans Küng, Christianity and World Religions (New York: Doubleday, 1986), f.92.
[lxxiv] Hans Küng, f.93. E vërteta është, afërmendsh, se Jezusi, paqja qoftë mbi të, ishte besnik ndaj Ligjit, ndërsa Pali lejoi shkeljen e tij për hir të ‘lirisë së ungjilit’, duke përuruar kësisoj temën vdekjeprurëse të ‘legalizmit semit’.
[lxxv] Paul Tillich, Writings on Religion/Religiöse Schriften, ed. Robert D. Scharlemann (Berlin and New York: De Gruyter, 1988), f.262.
[lxxvi] Louis Massignon, dijetari vizionar, e përdorte këtë argument si pjesë të refuzimit prej tij të akuzës fatale të ‘legalizmit semit’. Por jo ҫdo i krishterë e ka lexuar Massignon-in.
[lxxvii] Alan Bullock, Hitler, a Study in Tyranny (revised issue Harmondsëorth: Penguin, 1990), 365.
[lxxviii] Robert Jan van Pelt and Debórah Dwork, Auschwitz , 1270 to the present (New Haven: Yale University Press, 1996), 292, 293.
[lxxix] Ata që mohojnë ekzistencën e një konvergimi semit, si Primo Levi, janë përpjekur dëshpërimisht për të refuzuar identitetin e Muselmann si semiti ‘i fundit’. Shih intervistën me Gil Anidjar në ëëë.asiasource.org/neës/special_reports/anidjar4.cfm .
[lxxx] Bohdan Nahaylo dhe Victor Swoboda, Soviet Disunion: A History of the Nationalities Problem in the USSR (New York: Free Press, 1990), 96.
[lxxxi] Nahaylo dhe Swoboda, 68.
[lxxxii] Një dallim i madh është se ndërsa kampet naziste të vdekjes nuk ishin të njohur në Perëndim në vitet e para të funksionimit të tyre, funksioni i kampeve serbe të Omarska, Trnopolje, Keraterm dhe të tjerëve u identifikuan shumë herët; ky fakt, megjithatë, nuk përndoq nga veprimi, më shumë se sa dobësia e dukshme e milicisë serbe krahasuar me legjionet e Wehrmacht-it. Shih Hastings: “Bosnja ka ekspozuar falimentimin moral dhe ideologjik të shoqërisë perëndimore më shkretueshëm se çdo gjë në këtë shekull, madje edhe se nazizmi. Të këqijat janë të krahasueshme. Megjithatë, ndërsa ne dimë më shumë për atë që po ndodh, ne kemi bërë shumë më pak “(Hastings, 148). Merrni në konsideratë edhe titullin shqetësues të koleksionit të Cushmanit dhe Mestrovic: This Time We Knew: Western responses to the genocide in Bosnia
