Të shkruash për marrdhëniet ndërmjet religjionit dhe kombit s’është aspak punë e lehtë. Aq më parë kur dihet se për një ndërmarrje të tillë duhet pasur njohuri solide nga historia dhe sociologjia, duhet të jesh i informuar mirë për hulumtimet më të reja antropologjike dhe, mbi të gjitha, duhet pasur aftësi për një analizë serioze kulturologjike, etnografike dhe politike të shoqërisë njerëzore. Shqyrtimi i raportit të tillë në islam është aq më vështirë për arsye se koncepti islamik religjioz dhe civilizues i përgjithshëm nuk lejon analizë të ashpër të tërësisë së Sheriatit në kuptim të qasjes parciale të cilitdo qoftë nga elementët esenciale të mendimit islamik si atij metafizik ashtu edhe të zhvillimit historiko-kulturor. Kjo është e sigurtë kur është fjala për politikën, ekonominë, kulturën dhe gjithësesi për kombin.
Në islam, asnjë fenomen kulturo-civilizues, nuk mund të shkojë në dëm të ndonjë fenomeni tjetër. Secili fenomen në zhvillimin kulturo-historik islamik e ka vendin dhe rëndësinë e vet të caktuar. Religjionin nuk mund ta zëvëndësojë kombi, por as kombin nuk mund ta zëvëndësojë religjioni. Heqja dorë nga religjioni do të thoshtedalje nga horizonti historik dhe aktual islamik religjioz dhe kulturor, por heqja dorë edhe nga kombi në emër të religjionit në kuptim të metafizikës së thjeshtë, e cila nuk ka kurrfarë konfirmimi në kohë dhe në hapësirë, do të thotë dalje nga bota e ngjarjeve reale në botën e utopisë.
Prandaj mbrojtjen e religjionit nga kombi apo mbrojtjen e kombit nga religjioni në kontekstin e realitetit bashkëkohor islam duhet vështruar në dritën e transformimit heterogjenetik të shoqërisë islame, për dallim nga ato ortogjenetike në fillimin e islamit dhe një periudhë e gjatë pas tij, e kjo do të thotë se historia e përgjithshme e transformimit bashkëkohor të shoqërive islame ka rënë nën ndikim të fuqishëm të jashtëm, i cili seriozisht i ka tronditur konceptet themelore islame diku-diku, duke i modifikuar e diku-diku plotësisht duke i hequr nga përdorimi.
Faza e parë e atij transformimi të historisë bashkëkohore islame me shenja të dukshme të konfuzionit, prandaj edhe tjetërsimi i botës myslimane nga islami origjinal, fillon nga fundi i shekullit të tetëmbëdhjetë dhe vazhdon deri në fillim të shekullit të njëzetë, të cilën e karakterizon shkatërrimi i sistemit universal shtetëror islam dhe imponimi i dominimit politik, ekonomik dhe territorial evropian. Në atë fazë myslimanët përpiqen të definojnë qasje të reja ideologjike dhe religjoze të shoqërisë.
Në pajtim me të, në fazën e dytë të shekullit njëzet formohen shtete myslimane kombëtare, të cilave u jepet identiteti modern politik me parashenja të forta nacionale, por në dëm të identitetit islam. Duke pasur parasysh universialitetin e mësimit islam dhe pandashmërinë e pikëpamjeve islamike, është e natyrshme të pritet se në fazën e tretë të historisë moderne islame, të paraqitet kriza e identitetit te myslimanët dhe synimi drejt kthimit në burimin e islamit.
Meqënëse ndryshimet shoqërore nuk paraqiten në vakuum, por në kontestin e caktuar politik, kulturor dhe civilizues, raporti pozitiv apo negativ i religjionit dhe i kombit sipas islamit, edhe pse në masë të madhe i shkaktuar me faktorët ekzogjenë në kuptimin global, para së gjithash, paraqiten për shkak të faktorëve endogjenë, të cilët i kanë kontribuar në dobësimin e universializmit islam dhe në forcimin e parohijalizmit kulturor islam. Pikërisht ajo tendencë në botën islame e shtyri antropologjinë bashkëkohore që islamin ta trajtojë në kuptimin popullor apo të vetëdijes elistike religjioze që nënkupton njëfarë lloji të islamit “nacional” shumështresor, prandaj kështu njëherazi hasim islamin egjiptian, sudanez, maroken, indonezian, iranian etj.
Në të vërtetë në këtë është është edhe e tërë pesha e problemeve të domethënies së nacionales në islam dhe religjionit islam në komb. Islami, pra, nuk është vetëm raport personal ndërmjet njeriut dhe të qënies mbinatyrore, por edhe kulturë, që në kuptimin e gjerë etnografik shënon një tërësi komplekse, e cila përfshin dijen, besimin, artin, moralin, të drejtën, zakonin dhe të gjitha aftësitë e tjera e shprehitë, të cilat njeriu i realizon si anëtar i shoqërisë. Nëse e pranojmë këtë definicion të kulturës, atëhere lehtë mund të kuptohet nevoja e analizës më serioze të kompatibilitetit religjioz dhe nacional në kontekstin vetëdijësim, përkatësisht të vetënjohjes, përkatësisht të vetënjohjes sonë religjioze dhe nacionale.
Por meqënëse momenti i tanishëm i zhvillimit tonë historik dhe kulturor është i ngarkuar me të kaluarën e largët dhe të afërt, të cilës duhet t’i bëhet analizë më serioze sociologjike, antropologjike dhe etnografike, dhe meqënëse shëmbulli ynë i përcaktimit nacional është i llojit të vet në raport me përvojën e gjithmbarëshme moderne myslimane, nuk është e udhës, por as edhe e mundshme, që raporti i religjionit dhe i kombit të vihet në atë shkallë të qasjes shkencore, e cila është e mundshme bile edhe e domosdoshme, të vihet kur ai problem ka të bëjë me popujt myslimanë dhe popullatën shumicë myslimane.
Prandaj, mendojmë që para se të hapet edhe te ne debati më serioz për domethënien e nacionales në kontekstin e ngjarjeve të tashme politike dhe kulturore te ne, është e dobishme të njihemi me përvojat e caktuara të meseve myslimane, ku raporti ndërmjet religjionit dhe kombit është çështje me rëndësi vendimtare për zhvillimin dhe përparimin e gjithmbarshëm, e të cilat kanë apo mund të kenë lidhje me sprovat që edhe neve na presin në ardhmërinë e afërt.
Megjithatë, që tani është e mundshme edhe te ne të vërehen disa shenja të raportit ndërmjet religjiozes islame dhe nacionales islame, që mund të vështrohen në kuptimin e qasjeve të ndryshme dhe të cilit qëndron pikëpamja islame, apo vetëm në nacionalen pas së cilës qëndron në prapavijë historike dhe vetëdija aktuale, apo, megjithatë, ai mund të vështrohet në mënyrë integrale ashtu që religjioziteti islamik dhe nacionalja myslimane janë faktorë komplementarë dhe të pandashëm për tërësinë e ekzistimit tonë mysliman, historik dhe kulturor në këto hapësira, pas periudhës së unitetit, në masën në të cilën është dashur të afirmohet qënia nacionale myslimane në raport me atë serbe apo kroate, dhe të realizohen të drejtat myslimane nacionale, kulturore dhe ekonomike.
Nëse duhet të përcaktohemi, atëhere mendoj se qasja e fundit është baza më e fuqishme, e cila në momentin e tanishëm na siguron kodin e përbashkët dhe bën të mundshme që së bashku të inkuadrohemi në procesin e vetënjohjes dhe të vetaktualizimit tonë. Çfarëdo polarizimi qoftë do të na çojë në situatë konfuze nga e cila tanimë një kohë të gjatë kemi vuajtur. Tani është momenti që, ndërmjet vetë myslimanëve, duhet të ekzistojë vullneti i fuqishëm për dialog të durueshëm, gjakftohtë dhe tolerues në të cilin duhet treguar gadishmërinë që t’ë ndihmojmë njeri-tjetrin në tejkalimin e hendeqeve, të cilat me vetëdije i kanë krijuar të tjerët dhe të cilat me pavetëdije i kemi thelluar. Plotësisht është e kuptueshme se te ndokush përherë do të dominojë ndjenja religjioze, ndërsa te ndokush përherë do të dominojë ndjenja nacionale, por një gjë është e sigurt, e ajo është, se roli i të gjithë neve bashkërisht në jetën shoqërore, politike dhe ekonomike njësoj është i rëndësishëm për prosperitetin e përgjithshëm të jetës shpirtërore dhe materiale myslimane. Nuk duhet harruar se pikërisht fuqia e ndjenjave religjioze islame ka siguruar sadokudo identitet nacional mysliman, por, gjithashtu, nuk duhet të harrohet se artikulimi i nacionalitetit mysliman në dritën e kuptimit bashkëkohor politik të kombit më të madh e ka kontribuar ruajtjes së vetëdijes islame.
Prandaj, raporti ndërmjet religjionit dhe kombit sipas islamit, në kontekstin e përvojave tona specifike, duhet të shqyrtohet me seriozitet, por më më jo sikur diçka në relacion me tjetrin apo tjetërfaren, por në raport me vetveten në kuptim të idesë, e cila duhet të na udhëheqë më tej edhe në kuptimin e realitetit historik me të cilin duhet të ballafaqohemi.
Dr. Mustafa Ceriç (marrë nga revista “Dituria Islame” Prishtinë)
