Nga Etienne Balibar
Ndalimi i diskutueshëm i “Burkinit” në disa komuna franceze javën e kaluar – më pas i hedhur poshtë nga këshilli shtetëror – ka risjellë edhe një herë pyetjen se çfarë do të thotë “laicitet”, kush punon për të, në Francën bashkëkohore. Në këtë artikull të shkurtër, botuar fillimisht tek “Liberation” Etienne Balibar ndjek gjurmët dhe peripecitë e konceptit, për të treguar se si kemi përfunduar tek “monstra identitare e laicizmit”.
Fal vendimit të Këshillit të Shtetit po shmangim një polici të moralit në Francë. Polici morali e cila nuk detyron gratë të veshin shami, por i detyron ato ta heqin atë. Sa më shumë të jetë e mundur, ushtrimi i lirive duhet të jetë prioritet mbi kërkesat e rendit publik, të cilat sipas përkufizimit i kufizojnë këto liri. Në një demokraci të drejtat e grave janë çështje e vendimeve të tyre, jo një kornizë interpretuese e vendosur mbi sjelljen e tyre, “duke i detyruar ato që të jenë të lira”. Laiciteti është detyrim i shtetit për të treguar asnjanësinë e tij ndaj qytetarëve, jo një detyrim ideologjik mbi qytetarët ndaj shtetit.
Ashtu si shumë të tjerë, edhe unë i konsideroj këto argumente si themelore. Ato mundësojnë një goditje ndaj përpjekjeve për të shfrytëzuar ndjenjat e ngjallura nga seria e sulmeve të kryera në emër të Islamit, në përpjekje për të kombinuar një fundamentalizëm laik [vendosjen e sjelljes jo-fetare] me një strategji për të karikuar nacionalizmin. Në vend të kësaj ata bëjnë thirrje për një kundër-ofensivë. Propozimi për legjislacionin – një hap i ri në ndalimin shenjave të përkatësisë fetare nga sfera publike – do të ishte më i rëndësishëm se fushata guerile kundër rendit juridik që po zhvillohet nga zyrtarë të zgjedhur. Aksionet do të rriten, pasi ajo që po bëhet e qartë është se një legjislacion i tillë jo vetëm që kërkon rishikimin e kushtetutës, por do të thotë se ne po shkojmë nga qeverisja e bazuar në sundimin e ligjit, në qeverisjen përjashtuese.
Po ashtu të rëndësishme janë pasojat që kjo do të ketë për laicitetin, si është konceptuar dhe krijuar. Por këtu një ngërç fillon të lindë, ç’ka kërkon një sqarim filozofik. Kemi nevojë për një punë “gjenealogjike” për atë që laïcité ishte në Francë në të kaluarën, dhe atë që është duke u modeluar në ditët e sotme. Kjo duhet të na japë një bazë për debatin në lidhje me atë që duhet të ruhet, zgjeruar apo restauruar, por edhe atë që duhet të reformohet në mënyrë që kuptimi i saj themelor të mos kthehet kundër vetvetes.
Historikisht ideja e laicitetit në Francë ishte e ndarë midis dy koncepteve, dy prej të cilave kanë dalë nga përplasja e gjatë shekullore midis katolicizmit dhe republikanizmit. Régis Debray i pagëzoi ato koncepte si “republikane” dhe “demokratike”. Megjithatë, kjo alternativë nuk është e kënaqshme, pasi ka elementë demokratik në çdo anë, dhe të dyja i përkasin traditës republikane. Dua të them se i pari – me një frymëzim të largët hobsian – është statist dhe “autoritar”, ndërsa i dyti, pjesërisht si rrjedhim nga të menduarit e Locke, është liberal dhe madje “libertarian” në tendencë.
I pari e integron laicizmin si një pjesë thelbësore “normative” të rendit publik mbi mendimet dhe aktivitetet private, ndërsa i dyti paraqet autonominë e shoqërisë civile – ku liria e ndërgjegjes dhe e shprehjes korrespondojnë – si një normë që shteti duhet të jetë shërbëtori dhe garantuesi. Ligji i 1905 që ndau Kishën nga Shteti nuk është se shënjoi fitoren e të dytit mbi të parin, si korrigjim i projekteve anti-klerikale për “laicizimin e shoqërië “ me anë të garancive për liritë individuale dhe kolektive. Dukshëm kjo lejon atë që të përdoret sa herë që vetë ekzistenca e laicitetit shtetëror, apo karakteri i tij demokratik, të jetë nën kërcënim.
Ndryshe nga disa interpretime fine, unë nuk mendoj se ‘identiteti laik’ programin e të cilit sot e shohin duke u përpunuar si në të majtën dhe të djathtën e skakierës politike, paraqet një përforcim të thjeshtë të trashëgimisë hobsiane, apo hakmarrjen e saj mbi interpretimin liberal. Kjo ka vërtetësinë e saj, edhe pse unë e dalloj se cilat argumente kanë favorizuar orkestrimin juridik, moral, konceptimin pedagogjik të autoritetit publik, dhe një rrëshkitje të saj drejt idesë së një “urdhëri të vlerave” pagëzuar si republikane dhe shekullariste, në të vërtetë nacionaliste dhe islamofobike. Mendoj se do të ketë ndodhur një deformim.
Me të drejtë, simbolika e ekuacionit të identitetit laik duhet të kuptohet në shtrirjen e tij të plotë. Ky ekuacion na paraqet se identiteti i Republikës banon në vetë laicizmin dhe, në korrelacion me këtë, laiciteti duhet të shërbejë për asimilimin të të huajve (për ta qartësuar, kjo do të thotë koloniale dhe postkoloniale) popullsi të cilët për shkak të besimeve të tyre fetare janë ende të detyruar të përbëjnë një “trup të huaj” brenda kombit. Të etur nga nevoja për të ndërtuar një digë kundër “komunitarizmit , ç’ka në fakt kjo ndërton (nëpërmjet’ vlerave ‘ por edhe kufizimeve kulturore dhe normave) një komunitarizmin shtetëror. Ende më serioze – mbi të gjitha në konjukturën aktuale – është fakti se e kundërta simetrike, apo sinonimi invers i asimilimit është akulturimi. Megjithatë, ky është nocioni majë gjuhës së shumë islamikëve fundamentalistë që denoncojnë kontrollin e “krishterë” dhe qytetërimit “laik” mbi komunitetet myslimane të Evropës (dhe shoqëritë arabo-muslimane të “modernizuara”), madje edhe duke e përdorur atë – siç mund të lexojmë në faqe të ndryshme interneti – si një mjet për të legjitimuar xhihadin.
Ndërtimi i laicizmit si identitet kolektiv kombëtar – mbështetur nga ideja se, republikanizëm presupozon asimilim (dhe jo vetëm integrimin në jetën shoqërore dhe përmbushjen e obligimeve qytetare) – ka nxjerrë në pah një rivalitet mimetizues të të njëjtit diskurs totalitar të politikës franceze që ajo pretendon të jetë kundër, e lufton. Më e pakta që mund të themi është se një konstrukt i tillë nuk do të shërbejë as për të kuptuar natyrën e rreziqeve me të cilat përballemi, as –shprehjen “ne jemi në luftë” – jo më të forcojë solidaritetin ndërmjet qytetarëve.
Me sa duket, shfaqja e këtij “përbindëshi”, identitetit laik, është një fenomen që nuk mund të izolohet nga tendencat e shumta të fuqizimit të nacionalizmave, “përplasjes së qytetërimeve” që po ndodh në botën e sotme, në bashkëpunim sigurisht me dhunën ekstreme. Sidoqoftë, ai merr një formë të veçantë në Francë. Kjo na shqetëson shumë, sepse ajo tenton të përmbysë funksionin politik të një parimi që ka luajtur një rol thelbësor në historinë tonë politike: në rastin më të keq, laicizmi i ka zënë vendin klerikalizmit.
Është jetike që të reagojmë për këtë.
Por ne duhet të kuptojmë se çfarë po ndodh, të rishohim “frontet” nëse nuk duam të luftojmë të njëjtat beteja të vjetra, po në mënyrë identike.
