Doan Dani
Një opinion rreth librit Shënime mbi lindjen e mesme dhe procesit të fetarizimit të Enver Hoxhës
Teksa sëmundja dhe mosha ia përshpejtonin erozionin e trupit dhe mendjes, Enver Hoxha publikonte librin Shënime mbi Lindjen e Mesme (Tiranë 1984) në formë përmbledhjeje qëndrimesh politike dhe mendimesh personale mbi ngjarjet në botën arabe, përfshi edhe Afganistanin, gjatë viteve 1958-1983. Si çdo produkt i regjimit, edhe ky libër nuk i shpëtoi dot qasjeve tangjente të dekadave të pluralizmit, ku reflektimi i shpresuar u zëvendësua nga gjykimi emocional. Në këtë mënyrë tërësia e regjimit dhe drejtuesit e tij tërheqin vetëm etiketa, që, në vijim, përdoren si pjesë mozaikëve të tjerë emocional. Me interpretimin e veprës në fjalë tentohet jorrallëherë t’i jepet diktatorit shqiptar rroba fetare islame duke u nisur nga mbështetja ndaj botës arabe dhe analiza “teologjike”, tek e cila ai aventuroret në një kapitull specifik të librit.
Tashmë disa intelektual shqiptarë, ku për rëndesinë, distancën kohore dhe mesazhet subliminale do të veçoja artikujt e A. Ndrecës (Tempi, 08.09.2012), A. Gjekmarkajt (Panorama, 03.04.2013), dhe së fundmi, rishtazi, të A. Plasarit (Panorama, 31.09.2013), e kanë shndërruar në argument idenë se me «Shënime për Lindjen e Mesme Enver Hoxha i thur haptazi lavde civilizimit arabo-mysliman dhe superioritetit të supozuar të Kuranit mbi Biblën», kështu që komunizmi shqiptar paraqitet si «pjellë e islamit» dhe kjo origjinë «dimostra l’accanimento speciale nei confronti della Chiesa cattolica e dei suoi membri». Madje Gjekmarkaj përdor etiketat ndaj librit për të kritikuar «një sërë historianësh me një të kaluar komuniste» që «kundërshtuan peticionin kundër ndërhyrjes arbitrare të shtetit turk në historishkrimin tonë» (!). Mendoj që është vërtetim i tezës chomskyane dhe i përdorimit pa kriter logjik të një libri i cili nuk premton ura lidhëse me superioritetin fetar e akoma më pak me (ri)shkrimin ose jo të historisë.
Pjesa dërrmuese e librit përshkohet nga anatemat klasike enveriste mbi «imperializmin» perëndimor, «revizionizmin» sovjetik, «tradhtinë» kineze, «mashtrimin» e Titos, «kolonializmin», «shfrytëzimin klasor», e me radhë. Mendimi personal i Hoxhës mbi qytetërimin islam dhe mbi fenë përqendrohet tek kapitulli E kaluara e lavdishme e popujve nuk mund të injorohet, por plotësohet edhe nga disa shpjegime të tërthorta brenda kapitujve politikë.
Nuk ka as më të voglin dyshim që një nga objektivat e librit është demagogjia. Diktatori mundohet të ekzaltojë aleancat, sfidat, arritjet e vendit dhe linjën ideologjike përmes analizës së ngjarjeve me «një zbërthim të gjithanshëm e të bazuar në materializmin historik e në parimet themelore të marksizëm-leninizmit» (f. 4). Hoxha ndërton aleatë në të gjithë botën, pa dallim feje, kulture e kombësie, madje edhe në Evropë: «ne këtu jemi shumica, ne jemi shumica dërrmuese në botë, ne jemi ata që thyen fashizmin italian dhe gjerman, ne jemi heronjtë e pavdekshëm të Vietnamit, të Algjerisë, të Kongos, të Kubes, të Amerikës Latine, të Kinës, të Pakistanit, heronjtë e 
popujve arabë, të popujve të Azisë, të Afrikës, heronjtë e popujve të skllavëruar të Evropës dhe të botës» (f. 71). Ai gjithashtu mendon se vendet arabe i tërheq «rendi ynë socialist, të cilin ato e ëndërrojnë» (f. 299), për të arritur, në këtë mënyrë, në nivele narciziste të demagogjisë politike me të cilat ushqehej regjimi. «Në këto vende, pra, ka një admirim për Shqipërinë, për politiken parimore të saj, për guximin, për trimërinë, për pavarësinë […]» (f. 298), shprehet ai.
Qëndrimi antiizraelit është politik ashtu siç është mbështetja ndaj lëvizjes çlirimtare palestineze. Ky pozicionim, dhe jo e kundërta, i përshtatej plotësisht linjës ideologjike të regjimit. Sikur të ekzistonte ura fetare, nuk do të shpjegohej lista e gjatë e porsacituar e shteteve dhe rajoneve joislame. Madje për ironi Hoxha renditet tërthorazi edhe përkrah SHBA-së kur dënon, në disa sekuenca, sulmin e Bashkimit Sovjetik në Afganistan.
«Me “ishalla” nuk zgjidhet gjë»,
shprehet Hoxha, duke sfiduar opinionin e kundërt të kërkuar nga feja islame, ku i(n)shallaështë themelore. Në optikën enveriste feja islame është një mjet, natyrisht kalimtar, që mund të shfrytëzohet për nxitjen e revoltës kolektive ndaj borgjezisë. Ashtu si Karl Marx, Hoxha tërhiqej nga forca kolektiviste e kësaj feje, pa arritur në shndërrimin e saj në model politik, siç bënte, në të kundërt, Michel Foucault në reportazhet e famshme nga Irani revolucionar. Sigurisht, Foucault shkonte përtej miopisë funksionale enveriste, që, me disa pohime karikaturë të gjuhës totalitare, lëvizjen islame shiite e konsideronte thjesht përmbysje e «fronit të monarkut feudal, agjentit të imperializmit amerikan, […] nga kryengritja e madhe popullore e popullit iranian dhe e proletariatit të tij të naftës» (f. 201). Foucault vërente forcën themelore shtytëse tek vetë sekti fetar, tek spiritualiteti, tek raporti i përmbysur me të vërtetën shkencore, madje Revolucioni iranian, sipas tij, ngjasonte me Revolucionin francez.
Nga ana e tij Hoxha nuk ia mohon ndikimin fetar e klerikal, «revolucioni antifeudal e antiimperialist i popullit iranian ka të theksuar frymën e mullahëve shiitë» (f. 213), por është i prerë në përkufizimin politik, klasor dhe proletar të revolucionit. «Agjencitë perëndimore të lajmeve i bënë shumë bujë Ajatollah Khomeinit dhe grupit të tij shiit, sikur ky ishte frymëzuesi. Por, unë mendoj se […] ky revolucion antiimperialist i popullit iranian kishte karakter klasor, ishte në themel një revolucion shoqëror dhe jo me karakter fetar. Prandaj nga ana jonë nuk mund të konsiderohet si një revolucion islamik» (f. 232). «Populli iranian duhet të bëhet i ndërgjegjshëm se fitorja u arrit nga vetë ai, është vepër e luftës së tij e jo nga Ajatollah Khomeini, allahu, hazret Aliu e hazret Hyseini […], vendimtar në të ishte sulmi i popullit […] kundër perandorisë mesjetare, kundër imperializmit […] derisa të arrihet në revolucionin socialist» (f. 218).
Me «derisa» nënkuptohet shfrytëzimi i mjetit fe, një hap pararendës ky në arritjen e parajsës marksiste të socializmit të vërtetë. Mbi fenë në vetvete Enver Hoxha mbetet i palëkundur: «në qoftë se këto lëvizje e kryengritje të popujve myslimane do t’i shohim e do t’i gjykojmë në mënyrë shumë sempliste, të sipërfaqshme, si lëvizje me karakter thjesht islamik, mund të biem në pozitat e revizionisteve dhe të imperialisteve […]; ne, marksistë-leninistët, e kemi gjithnjë të qartë se feja është opium për popujt […], edhe feja myslimane është e tillë» (f. 343). Prandaj, forcave fetare «i duhen marrë krahët gradualisht nëpërmjet aleancave më përparimtare» (f. 217); «revolucionarëve, marksistë-leninistëve, elementeve përparimtare […] u duhet të shkëputen nga zinxhirët e fesë dhe të ideologjisë e të mësimit fetar» (f. 215). Dhe ne shqiptarët e dimë nga eksperienca se çfarë nënkuptonte Enver Hoxha me “marrje krahësh” dhe “këputje zinxhirësh”. Por sipas Hoxhës kishte akoma rrugë për të bërë: «megjithëse zhvillimi modern, përhapja e ideve materialiste dhe e shkencës e kanë dobësuar shumë ndikimin e fesë […], jemi larg asaj që të themi se popujt arabë të Lindjes së Mesme i kanë shpëtuar besimit fetar» (f. 86-87).
Më pas Hoxha nuk i kursen as stereotipet orientaliste kur pohon se popujt arabë «duhet të çlirojnë, në radhë të parë, gruan nga robëria islamike, të zhduken çarçafët, perçet e grave dhe këtyre t’u zbulohet fytyra» (f. 215). Në të vetmin citim të sajin, Perandoria Osmane paraqitet si një fazë degradimi fetar – ndonëse feja islame u masivizua tek shqiptarët gjatë asaj epoke – ku xhamitë «shërbenin vetëm për t’iu falur Muhamedit dhe zotit» (f. 230). Me fjalë të tjera, islami është robërim i femrës; ka ardhur nga Porta e Lartë i zhveshur prej debateve filozofike të kohës së «Sadiut dhe Firdusit». Porta nuk ofroi një motor fetar dinamik dhe në kompleks, duke konsideruar edhe opinionin e Hoxhës për fenë, klerin, rolin e masave, qasjen klasore, eskatologjinë marksiste të socializmit, feja islame ishte e panevojshme dhe pengesë për shqiptarët.
Nuk përjashtohet nga kritika as kleri mysliman. «Janë regjimet shtypëse antipopullore dhe klerikët reaksionar ata që kanë adoptuar dhe kanë përdorur fenë myslimane për të ushtruar shtypjen shoqërore […], feja përdoret nga ana e tyre për të mbajtur në errësirë dhe për të shtypur popujt» (f. 344); «kultura zhvillohej me javashllëk dhe ishte deformuar në mënyrë të tillë, që t’i mbante masat e shtypura nën regjimin e autokratëve [e] në këtë mes kanë luajtur rol të madh përfaqësuesit reaksionarë të fesë që bënin punën e tyre obskurantiste» (f. 230); «17 milion iranian jetojnë në fshat, punojnë tokën […], janë të mjeruar, të shtypur, të shfrytëzuar në kulm nga mullahët, vakëfi, nga borgjezia e madhe e tokave» (f. 359). Tek citimi i fundit Hoxha nënvizon sërish mbështetjen klasore dhe refuzimin e klerit dhe të strukturave fetare islame. Akoma më i kthjellët është në pohimin vijues: «ne mund të flasim edhe për Khomeinin dhe të themi se me filozofinë e tij idealiste islamike ne nuk jemi dakord, por jemi dakord me qëndrimet e tij politike, me luftën e tij antiimperialiste, antiamerikane» (f. 332).
«Himnet» për të cilat Hoxha akuzohet se «i thur botës arabo-myslimane» në të vërtetë janë qëndrime politike të ndikuara nga ideologjia marksiste, tërësisht normale për një udhëheqës. Madje edhe kur kalimthi citon kulturën e mirëfilltë fetare abaside Hoxha e quan «lëvizje revolucionare» (f. 454). Do të ishte jo korrekte dhe thjeshtuese të akuzonim si ndjekës të devotshëm të besimeve politike (moderne) liderë të rangut botëror që, nga pozita fetare, në rrethana të ndryshme gjeopolitike kanë mbajtur qëndrime pozitive ndaj totalitarizmave, ashtu siç do të ishte naive ta quanim Hitlerin pasues të Muhamedit për “miqësinë” me myftiun e Jerusalemit, apo Mussolinin pasues të Krishtit për Konkordatin (1929) me Selinë e Shenjtë.
Në kërkim të superioritetit
Qëndrimet e Hoxhës në lidhje krishtërimin në këtë libër dyzohen mes klerit dhe fesë. Nganjëherë për klerin katolik është kritik: priftërinjtë dhe murgjit «të mbyllur […] në vende të izoluara […], mendonin më shumë për “atë botë” sesa për jetën në tokë» (f. 434); «në vendet evropiane e në disa vende të tjera, ku vepron feja katolike, e cila predikon nënshtrimin […], shikojmë që udhëheqësit e saj mbajnë qëndrim reaksionar dhe përpiqen të pengojnë lëvizjen e masave» (f. 369). Me «udhëheqësit e saj» Hoxha i referohet rreshtimit të Vatikanit kundër komunizmit dhe regjimeve homologe të Shqipërisë, që sipas tij nuk e lejojnë masën të ndriçohet nga ideologjia marksiste-leniniste. Gjykimet më të “ashpra” i drejtohen papës, të cilësuar si «një nga kapitalistët më të mëdhenj të botës» (f. 335). Siç vërehet, diktatori e gjykon edhe papën nga aspekti politiko-shoqëror, nga pozitat e dualizmit konfliktual kapitalizëm/socializëm, duke mos u fokusuar aspak tek bagazhi i tij fetar.
Nga ana tjetër, ai nuk e fsheh as “admirimin” ndaj fazave fillestare të krishtërimit teksa pohon që «revolta e skllevërve, e udhëhequr nga Spartaku, siç e shpjegojnë Marxi dhe Engelsi, ishte përparimtare, ashtu [si] edhe fillimi i kristianizmit» (f. 368), apo kur nënvizon «se në kaosin ku kalonte qytetërimi oksidental, priftëria mesjetare bëri ç’bëri dhe u përpoq të grumbullonte atë kulturë që po shkonte në dekadencë» (f. 435). Diku tjetër e mohon mundësinë e pranisë së fanatizmit në gjirin fetar: «në Shqipëri përpara çlirimit kishte njerëz që besonin në fenë myslimane, po fanatizëm nuk kishte. Edhe në vendet arabe apo në ato myslimane […] nuk mund të ekzistojë fanatizmi klasik i dikurshëm. Një fanatizëm i tillë nuk mund të ekzistojë jo vetëm tek myslimanët, por as te katolikët, te kalvinistët e shizma të tjera të kristianizmit» (f. 355). Është i njëjti Enver që masakroi klerin.
Duke pohuar se «islamizmi në përgjithësi luan një rol aktiv në luftërat çlirimtare e antiimperialiste të popujve myslimane» (f. 369), Hoxha përcjell një fakt të argumentuar prej mjaft studiuesve perëndimorë, të cilët nuk nxiten nga ndonjë islamofili e dukshme. Qasja e Hoxhës ndaj fesë islame mbetet vazhdimisht materialiste dhe pragmatiste. Për faqe të tëra ai reduktohet në shtjellimin e figurave të shquara të shkencës dhe mendimit – «Al Rhazes, Al Hazis, Al Hazin, Avicena, Avenzohar, Averroes, Aben Beithar, Al Kindi, Al Farabi», (f. 436-442) – paralelisht me rrymat e ndryshme filozofike, mistike, sufiste dhe imamite brenda doktrinës dhe historisë islame, pa rrëshqitje në gjykime pozitive ndaj dogmës në vetvete, nga ku mund të supozohej një qasje krahasimore mes dy apo më shumë besimeve fetare e për rrjedhojë edhe një devotshmëri e autorit Hoxha, ose, me fjalë të tjera, një demonstrim i hoxhllëkut në vend të hoxhizmit.
Ingranazh i al-Kaedës?
Përpjekja për investiturën islamike të Enver Hoxhës vërtitet rreth një fragmenti specifik të cituar (i përpunuar) nga Plasari: «e vërteta është se Kur’ani është më i plotë dhe më i pastër se Bibla e izraelitëve dhe se Ungjilli i të krishterëve». I shkurtuar në këtë formë, fragmenti përforcon qëllimin e cituesit, ndërsa nuk paraqet realisht qëllimin e autorit origjinal. E tërë faqja (vijuese e fragmentit) i kushtohet tentativës së Enver Hoxhës për të “argumentuar” se Kurani nuk është thjesht një karikaturë biblike vetëm e vetëm sepse ka analogji me përmbajtjen e saj. Pjesa pararendëse e fragmentit e shpjegon qartë idenë e Hoxhës: «islamizmi u hoq si vazhdues i besimeve të shekujve para erës sonë, por, në fakt, Kurani ishte më i plotë, më i pastër se Bibla (Toroh) e çifutëve, Ungjilli etj» (f. 445). Kurani është më i plotë sepse «mendimi mysliman», sipas Hoxhës, «pajtohet me çdo antropologji fetare» (f. 446), çka e shndërron atë në një produkt sinkretik, më shumë se sa një shpallje hyjnore e ndërmjetësuar nga Muhamedi, siç besojnë myslimanët. Në përcaktimin e rrëfimeve kuranore Hoxha përdor togfjalëshin «gojëdhëna kuranike». Edhe në “analizën” e «demokracisë» brenda islamit fillimisht ai rreshton traditën beduine. Kurani i Hoxhës përmbledh gojëdhëna, tradita lokale beduine, huazime biblike dhe, me sa kuptohet, parime morale e juridike muhamedane. Në kompleks, kjo mënyrë argumentimi, ndonëse shpjegon arsyen e përdorimit nga Hoxha të shkallës krahasore të mbiemrit i plotë, është heretike për ekzegjezën islame.
Shkalla krahasore e mbiemrit tjetër, i pastër, lejon hapësira interpretimesh të nxituara sepse diktatori nuk e arsyeton përdorimin. Është mbase i vetmi moment i krahasimit të pajustifikuar. I vetmi moment i tërë librit, apo i vetmi moment i tërë “shkrimeve të veta”, siç i quan Plasari – që kërkon ta përfshijë “frymëzimin islam” të Hoxhës tek përgjithësimi i veprimtarisë diktatorit –, ku sipas tij «Hoxha në shkrimet e veta lartonte islamin duke denigruar krishterimin». Pohimi «Kurani është më i pastër se Bibla» konsiderohet denigrim, megjithëse Plasari nuk mund të shpjegojë dot se çfarë nënkupton Hoxha me i pastër. Ai e përmbledh qëllimin e Hoxhës me dy etiketa të forta: duke e quajtur krahasimin enverist Kuran/Bibël si «shprehje fundamentaliste» dhe, nga këtu, duke i veshur Hoxhës njëherësh petkun e «antikristianizmit» dhe «antieuropianizmit». Në formë ekuacioni: meqenëse Hoxha pohon që “Kurani është më i pastër se Bibla”, ai duhet të jetë “fundamentalist islamik”, për pasojë një “antikristian”, dhe, duke qenë se Evropa e Plasarit duket parësisht e krishterë, rrjedhimisht Hoxha është edhe “antievropian”. Mungon vetëm pohimi i deduktuar se Enver Hoxha ishte filoislamik.
Artikulli i Plasarit i adresohet lexuesit shqiptar me bindje akademike se i njëjti Enver që në qytetin e tij të lindjes neutralizoi 12 nga 13 xhamitë ekzistuese, që xhamitë e “shpëtuara” nuk hezitoi t’i shndërronte deri në banjo publike, apo t’i çmontonte për skrap kulturor, si kolona antike, që e reduktoi masën myslimane nga 75% në rreth 60%, që masakroi sa e sa klerikë myslimanë, ky pra, sot, nga një citim, merr etiketën e filoislamikut dhe, madje, të fundamentalistit islam.
Kjo duhet të jetë ndonjë “teori” e veçantë e fundamentalizmit dhe njëkohësisht e nxituar, që rrezikon të përfshijë «Samsonin me të gjithë filistenjtë». Çdo pasues i çfarëdolloj feje, në kushtet e lejuara (juridike, intelektuale, fizike), ka besimin se rruga e zgjedhur ose e trashëguar përfaqëson të vërtetën më të përshtatshme se konkurrentet e tregut shpirtëror: mbiemri i përshtatshëm mund të zëvendësohet nga mjaft të tjerë, përfshi edhe i pastër, i drejtë, i vlefshëm, i nevojshëm, apo thjesht i mirë. Sikur Nënë Tereza, fjala bie, të mos e besonte diçka të tillë, mendoj se nuk do të vetësakrifikohej për mesazhin hyjnor “më të preferuar se…”. Deri më sot nuk kemi të dhëna që krahas simbolit të kryqit pëshpëriste me po aq zell fjalën bismilah. Rezultati i kësaj logjike është se të gjithë individët, besimtarë ose jo, në momentin që duke krahasuar vlerësojnë/gjykojnë një doktrinë, pashmangshmërisht bëhen fundamentalistë (!).
Më vjen në mendje një shembull konkret. Në parathënien e kanunit të Lekë Dukagjinit (1933) Gjergj Fishta ndërton një piramidë teorike qytetërimesh. Diferenca mes kulturës «kristjano-okcidentale», që pozicionohet në krye, dhe asaj «greko-romake» përbëhet nga feja. Vendi i fundit i hierarkisë (V) zihet nga komunitetet e «egra», pa ligje dhe pa frymëzimin e të vërtetës hyjnore të kulturës së përkryer «kristjano-okcidentale». Një shkallë më lart (IV) pozicionohen kulturat «barbare» të përqendruara në Azi-Afrikë. Vërehet qartë së analiza ka në themel etno dhe teocentrizmin, mbase normale për kohën. Kultura kryesuese është më e mirë (zhvilluar, përparuar, vlerësuar, “pastër”, etj.) se kultura «e egër» e shkallës së fundit, e kjo sepse njëra fe është më e mirë se të tjerat; dhe feja përbëhet nga parime, institucione, të vërteta të pretenduara, etj., të gjitha më të mira se “rivalet”. Nëse Hoxha është «fundamentalist islamik» dhe «antikristian» sepse Kuranin e konsideron më të pastër se Biblën, çfarë mund të thuhet, në bazë të kësaj “teorie”, për një individ që veten e shikon «të përkryem» dhe tjetrin «të egër» e «barbar» duke u nisur nga krahasimi i të vërtetave hyjnore? Mendoj se qëndrimi enverist duhet lexuar me seriozitet, për të evituar “teoritë” bumerang që nuk qëndrojnë as në qiell e as në tokë. Gjithashtu, mendoj se fatkeqësia Enver Hoxha mbi popullin shqiptar është shumë dhe qartësisht më e lexueshme në katër dekada se sa në një libër ose citim.
Antiteza ‘superior prapambetës’
Le t’i kthehemi sërish librit, asaj çfarë Hoxha shkruan dhe analizon në lidhje me Kuranin dhe islamin. Ai mendon se civilizimi islam është aglomerat i disa kulturave pararendëse (f. 454-455), duke e minimizuar kështu rolin qytetërues të fesë. Parashtron dy teza të mundshme rreth tipareve origjinale të kësaj feje: së pari, islamizmi ka «karakter luftarak», që buron nga influenca beduine e «inkursioneve» dhe «grabitjeve»; së dyti, ai ndikohet nga «karakteri qytetar», «tregtar», i Mekës dhe Medinës. Nuk pozicionohet, por duke nënvizuar se dy qytetet në të vërtetë ishin «fshatra», ai pranon motorin beduin, e për rrjedhojë fshatar, të varfër dhe luftarak të kësaj feje (f. 457). Edhe autorët e fjalorit të gjuhës shqipe (1980), për koincidencë ose jo, kur japin shembullin e islamizimit kufizohen tek fantazia fjaliformuese e dhunës. Të mos anashkalohet fakti që fjalori është “muzeu” i gjuhës, i mjetit të komunikimi masiv, ndryshe nga libri i fundit i Enver Hoxhës, dhe se ky “muze” u manipulua fuqishëm nga vullneti i piramidës: natyrisht, fjalori krijon opinion publik më shumë se libri në fjalë i Hoxhës.
Në kërkim të shkaqeve të prapambetjes arabe Hoxha përfundon tek Kurani: «qytetërimi arab pati shkëlqimin dhe rënien e tij. Kjo rënie nuk është rrjedhim vetëm i dyndjeve mongole dhe i shkatërrimeve te hordhive mongole dhe as i kryqëzatave […]. Me kalimin e kohës vetë islamizmi […] frenoi zhvillimin e mëtejshëm të dijeve të vërteta shkencore. Pse? Sepse Kurani me suret e tij u konsideruan dhe u propaganduan si kulmi i të gjitha arritjeve» (f. 483). Myslimani për Hoxhën, ashtu siç propagandonte edhe krishterimi (gjithmonë sipas diktatorit), është i burgosur: «besimtarëve të tij ai [Kurani] u nguliti edhe kultin e fatalitetit, ndjenjën e inferioritetit ndaj fenomeneve madhore të ligjeve të natyrës […]. [Njeriu] duhej vetëm t’u nënshtrohej, gjë që në të vërtetë do të thotë që njerëzit t’i nënshtroheshin pa asnjë kundërshtim Kuranit që përfaqësonte fjalën, vullnetin dhe dëshirën e allahut. Ky absolutizim i rolit të fesë islame dhe i fuqisë së allahut, i shoqëruar me ligje drakoniane kundër çdo kundërshtari, u bë, pra, pengesë e madhe për përparimin e mëtejshëm të shoqërisë arabe» (f. 483-484).
Autori Hoxha nuk jep shpjegime se çfarë është e dobishme brenda Kuranit, megjithëse diçka e tillë nuk ka fare rendësi përballë dy fakteve esenciale. Së pari, duke i zhvlerësuar myslimanit origjinën doktrinare, Fjalën hyjnore, për të mos thënë që Hoxha pretendon “herezinë” e sfidës ndaj Fjalës, dhe duke e shndërruar socializmin në parajsë, e kjo në vetvete do të mjaftonte për apostazi, sepse kundërshtohet njëra nga gjashtë shtyllat e besimit islam, konkretisht bota e përtejme, “myslimani” i Enver Hoxhës duhet të jetojë të tashmen ekskluzivisht për hire dhe në dimensionin material, i shkëputur tërësisht nga sfera «irracionale» e shpirtërores, pra të mos jetë mysliman. Së dyti, në qoftë se gjykimi i Hoxhës për obskurantizmin e krishtërimit pasqyrohet – në lidhje me doktrinën – vetëm nga verseti «po të qëllojnë në njërën faqe, ktheji atij që të ra edhe faqen tjetër» (f. 369), obskurantizmi tek islami paraqitet si rezultat i Fjalës në tërësi.
Pas kësaj duket “disi” e pamundur t’i atribuohet Enver Hoxhës testamenti i pretendimit të «superioritetit të Kuranit ndaj Biblës». I vetmi superioritet, i nënvizuar nga diktatori shqiptar, është shkencor-intelektual, dhe ky deri aty nga shek. XII, tek Gazaliu, i cili, sipas diktatorit, vuri fenë në qendër duke zhvlerësuar filozofinë, pra jo aq mes Librave se sa mes dy zhvillimeve, pasi, të ishte për Libra, Hoxha nuk lë dyshime në gjykimin e tij rreth Kuranit. Fundja, një vëzhgues ateist i cili, për më tepër, gjykon me ideologjinë marksiste-leniniste, e këtë e pohon deri në neveritje, natyrshëm do të fokusohet tek interpretimi materialist i historisë, me luftën e klasave, me dualizmin të pasur/të varfër, të shtypur/shfrytëzues, duke u munduar, përse jo, t’i përpunojë shembujt historik për të justifikuar botëkuptimin dhe zgjedhjet personale.
Arritja kryesore e «kulturës së lavdishme» të popujve arabë, ajo që sipas Hoxhës i dha superioritetin në mesjetë, është përdorimi i filozofisë klasike dhe i mendimit filozofik në përgjithësi. Mënjanimi i saj në emër të fesë, për liderin e Shqipërisë socialiste, është fataliteti që shpjegon inferioritetin bashkëkohor të këtyre popujve në shek. XX. Me pak fjalë: Kurani është pengesa. Të ketë vallë ndonjë fundamentalist islamik që preferon filozofinë përpara Kuranit?
Vështrimi rreth e rrotull ekskluzivisht përmes syzeve të konfliktualitetit shoqëror e politik, megjithëse, duhet thënë, nuk është shpikje e shek. XX, bën pjesë tek tradita enveriste e trashëguar nga elitat e sotme. Mbijetesa e kësaj strukture mendore vërehet lehtësisht tek zëvendësimi i trendit enverist të blloqeve të Luftës së Ftohtë me trendin e sotëm të blloqeve fetaro-kulturore. Ndryshe nuk do të shpjegohej kërkimi i përhershëm i konfliktit, deri në sajim. Si ta bëjmë enverizmin akoma më trendi/konfliktual? Duke e shndërruar diktatorin në hoxhë përmes një citimi. Pjesa tjetër dihet.
Për ironi, nga fundi i librit, Hoxha shkruan se lufta «e popujve arabë kundër imperializmit botëror dhe veglave e shërbëtorëve të tij vendas […], kur do të shkëputet nga anët negative të fesë që vazhdon të qëndrojë në pozita dominuese, që luan rol frenues dhe disa herë nxit luftëra […], atëherë me siguri do të përfundojë me fitoren e popujve arabë» (f. 486). Si të thuash, hoxhë po, por vetëm tek mbiemri.
