Doktrina mekanike në arsim, divorc i dijes nga urtësia
Nga Redi Shehu
Në një mjedis neoliberal, fuqia merr një rëndësi të veçante, posaçërisht përmes proçesit të kontrollit. Kontroll që përqëndrohet tek garantimi i subjektivitetit të individit dhe hegjemonisë së tij në raport me pjesën tjetër të shoqërisë. Ky kontroll, detyrë kryesore ka krijimin dhe mirëmbajtjen e ndarjes së unit nga të gjitha format e tjera të solidaritetit social, në mënyrë që të kundërvejë individualen kundrejt kolektives dhe identitetit komunitar, derisa të penetrojë në nivelet më intime të kuptimit të qënies. Kjo formë e fuqisë përmes kontollit, haset padyshim edhe në proçesin arsimimit, specifikisht përmes zhvendosjes së vendimarrjes nga kolektiviteti i institucioneve arsimore, drejt individualitetit të biznesit dhe elitave politike. Këta të fundit, prej kohësh, kanë spostuar vëmendjen nga mirëqënia e dijes publike, drejt krijimit të tregut si qëndra dhe mekanizmi kryesor i shoqërive neoliberale.
Në këtë mjedis, tregu është tashmë epiqendra e cila do të përcaktojë jo vetëm këmbimin e mallrave, por edhe të informacionit dhe ideve duke krijuar ”tregun e ideve” si mekanizmi i ri i kontrollit dhe simboli i ri i fuqisë mbi shoqëritë. Në momentin që e gjithë energjia neoliberale përqëndrohet për të krijuar dhe grumbulluar dije me synim fitimin, atëherë sigurisht që proçesi i arsimimit, mësimdhënies dhe kultivimit, zbresin në nivelet më të ulta. Kjo, çoi në krijimin e një koncepti të ri për dijen, në konceptin neoliberal mbi dijen, i cili e konsideron këtë të fundit si mall tregu dhe institucionet e dijes si korporata. Qëllimi primar i këtyre korporatave, përqëndrohet tek fitimi përmes dijes së komercializuar, e cila e kthen shkencën në një njësi të transferueshme ekonomikisht. Një privatizim të shkencës në formatin e konkurrencës së tregut duke e larguar përfundimisht atë nga shkenca e përkuptueshme me qëndër të vërtetën shkencore eksploreuese të botës që na rrethon. Por, mbi të gjitha, duke e larguar atë nga vetë kuptimi për origjinën e vërtetë të saj dhe duke shkaktuar divorcin fatal të dijes nga urtësia.
Sot, ato që kanë vlerë në shoqëritë njerëzore janë numrat dhe shifrat. Numra, shifra dhe përqindje në rritjen ekonomike, në arritjen e suksesit, në planet afatgjata dhe afatshkurtra; pra, numri është ai që përcakton sot njeriun. Njeriu, është subjekt i matshëm përmes numrit (vlerësimit), dhe jo përmes thelbit të tij të brendshëm. Tregu dhe tendenca e tij ka përcaktuar dhe po përcakton natyrën e mësimdhënies sot. Studentët gjatë proçesit mësimor edukohen se si të jenë në përputhje me pritshmëritë e tregut. Shpesh, ata bien viktima edhe të politikave të gabuara qeveritare mbi arsimin. Shifrat dhe numrat përcaktojnë edhe renditjen e shkollave në nivel ndërkombëtar; shifra dhe numra që kanë të bëjnë me atë se sa sistemi arsimor lidhet me produktivitetin ekonomik, se si gara mes shtetetesh në ekonomi, transformohet në garë mes shkollash në arsim, duke patur si bosht tregun dhe mekanizimin e tij.
Njeriu si makinë
Në fakt, shoqëritë moderne u ngritën, veçanërisht dhe posaçërisht bazuar mbi modelin e vrasjes së shpirtit dhe shpirtërores në terrenin ku ato aktualizohen. Si mekanizëm kontrolli, këto shoqëri zgjodhën të përdornin arsyen dhe triumfin e racionalitetit të saj mbi çdo proçes mikro e makro të thurjes njerëzore, edhe kur ky triumf nuk mjaftonte për t’i shpjeguar e dhënë kuptim këtyre proçeseve. Si përfundim, triumfi ishte i njëanshëm, i bazuar mbi çdo shpjegim empirik të fenomeneve, por jo në vitalitetin dhe përjetimin që shpirtërorja të furnizon. Ky triumf, përcaktoi edhe njeriun njëdimensional të Markuses, të cilit në dukje i ofrohen shumë alternativa, por është i pamundur të zgjedhë i robëruar në skallvërinë e tij të vullnetshme. Kjo formë e shpjegimit të qënies njerëzore, si qënia më komplekse dhe enigmatike, jo vetëm që është e njëanshme, por i mohon asaj rolin dhe funksionin primar të shpirtit si qënie intelektuale. Jo vetëm kaq, por edhe i humb lidhjet e që ka me qëniet e tjera dhe vetë universin.
Teoria e cila u mundua t’i jepte një shpejgim njeriut duke e krahasuar atë me një makineri të përbërë në pjesëza të ndryshme që veprojnë në formë te sinkronizuar, e shohim që tek Rene Dekarti, i cili e konsideronte njeriun një sistem i përbërë me sisteme më të vogla të ndërkëmbyeshme me njëra-tjetrën. Pra, njeriu është i përbërë nga pjesë të ndryshme të cilat mund edhe të ndërrohen, ngjashëm me pjesët e këmbimit të një makine. Për më tepër, Dekarti mendonte se një makinë i nënshtrohet ligjeve të natyrës, gravitetit dhe temperatures, dhe për pasojë ajo nuk ka vulllnet të lirë, ajo nuk mund të veprojë vetvetiu, ajo është pasive vetëm reagon në momnetin kur ligjet e fizikës vihen në veprim. Në të njëjtën mënyrë, Dekarti e sheh edhe njeriun, të nënshtruar ligjeve të fizikës ndaj të cilave ne nuk kemi kontroll. Ne mund t’i përshtatemi atyre, por nuk mund t’i kontrollojmë ato. Kështu, Dekarti thoshte se njeriu, ashtu si makineria, është po ashtu reagues pasiv por jo veprues. Ndërsa, ajo që i udhëheq njerëzit drejt aktivitetit, është “shpirti kafshëror” si burim i çdo veprimi. Sipas tij, ajo që e ndan të mirën nga e keqja është dualizmi mes gjendjes fizike dhe mendore, trupit dhe shpirtit. Ky i fundit, ushtron kontroll mbi “shpirtin kafshëror” duke i dhënë njeriut mundësi lirie në veprim.
I ndikuar nga teoritë Njutoniane, Thomas Hobbes, deklarohej mbi vizionin ekskluzivisht fizik të realitetit, ku thelb i kësaj natyre fizike ishte lëvizja. Ai besonte prerazi se natyra njerëzore përmblidhej e gjitha bazuar vetëm në fizikën, lëvizjet fizike dhe përtej kësaj, ai nuk besonte asgjë tjetër. Ndërkohë, që filozofi dhe fizikanti francez Julien de La Mettrie, në shekullin e 18-të, pati deklaruar: “Le të vijmë në konkluzionin se njeriu është një makinë, dhe se i gjithë universi konsiston vetëm në një substancë të vetme (materie), e cila pëson modifikime të ndryshme.” Në lidhje me këtë, filozofi i religjionit Matthew Fox, ka nxjerrë në pah disa tipare të mënyrës së mekanizuar të pikëpamjeve mbi botën. Ai thotë se universi është parë si makinë, dhe e gjithë eksperienca e përjetimit të tij, thjesht është sekularizuar. Nga kjo qasje, ne tashmë e shohim botën vetëm si burim zhvatjeje të kapaciteteve natyrore, dhe jo si një mrekulli e krijimit që duhet ruajtur dhe respektuar. Materializmi shkencor dominon në të gjitha këndvështrimet zyrtare mbi realitetin.
Në këtë situatë ne mësohemi dhe na mësohet se jetojmë në epokën e informacionit, ku kompjuteri dhe smartfonët janë përcaktueset e pjesës më të madhe të aktivitetit tonë. Sot, bota përjetohet prej nesh mbi të gjitha përmes dritares së televizionit, kompjuterit dhe smartfonëve. Kështu lidhja me natyrën, e cila e ushqen më së shumti shpirtin, humbet, duke i mekanizuar mendjen dhe veprimet e njeriut të sotëm modern. Jo vetëm kaq, por njeriu i sotëm ka humbur lidhjet me universin, imagjinata e tij është e rrënuar, kujtesa është reduktuar, dhe kapaciteti human ndodhet në minimalet historike të tij.
Inercia mekanike në arsimim
Format e para me të cilat ne përballemi me proçeset e të mësuarit, janë ato që burojnë nga ekperiencat tona dhe reagimet ndaj fenomeneve apo ngjarjeve të ndryshme. Që në barkun e nënës, prehrin e saj, në ambjentin familjar, njerëzit që duam e deri tek natyra, mënyra e të mësuarit tonë ka qenë një proçes i vazhdueshëm. Gjithë ajo gamë dijeje që vinte nga lëmenjtë e pafund të jetës, nuk mund të qëndronte e pa u sistemuar dhe formalizuar në një strukturë mendimi dhe shkollimi. Prandaj, sistemi i të arsimuarit, me kalimin e kohës, e pati të domosdoshme të futej brënda një proçesi formalizimi në mënyrë që të bëhej më i prekshëm duke thjeshtëzuar kuptimet e ndërlikuara të lëmive.
Institucioni i parë i arsimit të formalizuar në kuadrin e një universiteti, sipas të dhënave të fundit, njihet Universiteti al-Karaujin në Fes të Marokut, i themeluar nga një grua, Fatima al-Fihri, bija e një tregtari të pasur të zonës, në vitin 859. Ky institucion, i njohur edhe nga Unesco, përbën rastin e parë në botë të një universiteti me dije të formalizuara në degë dhe me çertifikim të të diplomuarve që vazhdon pa ndërprerje edhe sot e kësaj dite. Më vonë në Evropë, arsimi i formalizuar u pasua me Universitetin e Bolonjës në vitin 1088 duke hapur rrugën për isntitucionet e dijes kudo sot në botë. Interesante është se, së pari dijet e formalizuara si aritmetika, gjeometria, astronomia, gramatika, logjika dhe retorika, u etiketuan me termin “arte”. Kurse sot, ky emër, është pasururuar me termin “arte dhe shkencë” duke sjellë edhe një farë demokratizimi të dijes për të gjitha nivelet popullsisë dhe jo vetëm të disa kastave të caktuara.
Mirëpo gjatë këtyre dy shekujve të fundit, dija e formalizuar filloi t’i përshtatej teorive të njeriut makine dhe gjithmonë e më tepër metaforat mekanike u bënë pjesë integrale e proçesit të arsimimit. Kjo bëri që të anashkalohej koncepti se arsimi është në vetvete akumulim në rritje e që nuk është linear nga caku i parë tek caku i dytë, por është progres i brëndshëm vetpërmirësues.
Revolucioni Dixhital i cili pasoi furishëm Revolucionin Industrial, erdhi me simptoma të reja ku më shumë spikaste veçoria e përparimit me shpejtësi të lartë krahasuar me revolucionin e parë, duke shkuar drejt krijimit të një popullsie universale më të homogjenizuar në të gjitha dimensionet. Edhe në arsim, ky homogjenizim duhej të ruhej përmes kurrikulave po ashtu të homogjenizuara, të cilat duhet të prodhonin studentë të homogjenizuar, pa larmi të indoktrinuar nga një doktrinë e vetme mekanike që prodhon detaje (lexo studentë) të automatizuar në mendim.
Këtë qasje e shohim më së miri në fjalët e Franklin Bobbit, profesor i Universitetit të Çikagos (1920) dhe i njohur si hartues i kurrikulave shkencore të arsimit, i cili mendonte se përmirësimi i sistemit arsimor bëhet nëse ai aplikon “parimin e menaxhimit shkencor”, teknikë që përdoret gjerësisht në industri. Bobbit argumentonte se, “arsimimi është një proçes formësues, aq sa është edhe prodhimi i çeliqeve”. Ai e krahasonte proçesin mësimor të ngjashëm me prodhimin e produkteve industriale. Në rastin e arsimit, produkti do të ishte mendja e studentit, së cilës i duhej dhënë formë sipas standarteve uniforme. Pra, uniformizim dhe standartizim i mendjes së studentëve. Mirëpo, kush i përcakton këto standarde që duhen ndjekur nga studentët? Bobbit sugjeronte se këto standarde të arsimimit duhej të ngriheshin nga bizneset dhe industria. Kështu, arsimi do të formësohej në bazë të kërkesave dhe nevojave të biznesit e industrisë.
Sot shkollat, por edhe më gjerë, po e kthejnë drejtimin nga industria private dhe nga përgatitja e mendjes dhe veprimit drejt saj. Këtë e tregon më së miri dokumenti i titulluar, “Kurrikula e Përbashkët”, në Kanada, i cili përbën edhe boshtin e hartimit të politikave të rezultateve në nivelin arsimor. Në librin e tij “Delja e Përsosur: Çedukimi i Elitës Amerikane” shkrimtari, eseisti dhe profesori i Universitetit te Yale, William Deresiewicz, flet për sistemin e arsimit të lartë amerikan ku thotë se ky sistem prodhon studentë të zgjuar, të talentuar, por nga ana tjetër studentë plot ankth, të përhumbur, me shumë pak kuriozitet intelektual, të mirë në atë çfarë bëjnë por pa pasur idenë se çfarë po bëjnë. Me pak fjalë, makineri perfekte për tregun e punës, pa pasur diçka pasionante për ta shijuar, me synim gjetjen e një punë të mirëpaguar. Studentëve u thuhet të memorizojnë tekste dhe literaturë që shpesh janë produkte ideologjike të shoqërive të mekanizuara dhe të industrializuara.
Sir Ken Robinson, keshilltar i shumë qeverive mbi arsimin, si dhe author i shumë politikave arsimore, është mjaft kritik ndaj sistemit aktual të arsimimit. Ai thotë se fëmijët kanë një kapacitet të jashtëzakonshëm krijimtarie, dhe më e bukura është se ata nuk kanë frikë se mund të dështojnë. Ajo që po bën ky sistem aktual i arsimit, është vrasja e këtyre talenteve. Në shkollat e sotme- thotë ai – ka një një mënyrë bardh e zi të të bërit të gjërave dhe kjo çon në bjerrjen e proçesit të të mësuarit. Sot, më shumë se sa të mësosh, ka rëndësi të jesh korrekt. Sot, nota e marrë në fund të shkollës ka më shumë rëndësi se dija e akumuluar gjatë proçesit të marrjes së saj. Për Robionson, inteligjienca është e larmishme. Njeriu mëson vizualisht, me audio, në mënyrë kinestetike, njeriu mendon teksa lëviz, mendon në abstraksion, mendon në eksperienca konkrete. Inteligjenca është dinamike dhe interakitve brenda botës së një individi. Mendja njerëzore është struktura më komplekse e universit. Ta ndash atë mekanikisht në departamente të betonizuara brënda saj, shkatërron krijimitarinë, pengon rritjen intelektuale dhe çon drejt stanjacionit mendor.
Të mësuarit e të sotmes me metodat e së djeshmes
Albert Einstein ka një shprehje e cila thotë: “Çdo njeri është një gjeni. Por, nëse ju gjykoni një peshk bazuar në aftësinë e tij për të ngjitur një pemë, atëhere, gjithë jetën ky i fundit, do ta kalojë duke e besuar veten si budalla”. Testet shkollore janë të përqendruara fatkeqësisht në një pjesë të kurrikulës, dhe lënë mënjanë gjënë më të rëndësishme, siç është zhvillimi personal dhe social i nxënësit. Kjo bën që informacioni i marrë nga testet të merret në mënyrë mekanike dhe të harrohet shumë shpejt nga nxënësit. Mësuesit i mbajnë nën presion të vazhdueshëm ato, duke i testuar në këto dije të pjesshme pa hetuar në botën e brendshme të nxënësit. Kështu, plani mësimor duket se realizohet, ndërkohë që dija e përftuar është dije që merret për hir të testit, jo për hir të dijes. Rezultatet e testeve po ashtu vlerësohen nga një makinë, duke lënë shijen se dija në fund të fundit është sasiore dhe jo cilësore, duke ndryshuar po ashtu të gjithë përceptimin që ne kemi për dijen dhe inteligjencën në vetvete. Nxënësit dalëngadalë e marrin proçesin mësimor si lojë, ku të kesh sukses perceptohet vetëm të kalosh testet, dhe më pas, kjo dije ikanike nuk përbën boshtin e nxënësit por kthehet në një dije të padobishme më vonë.
Shkrimtari Robert Sardello, në librin, “Facing the world with soul”, e ka përshkruar në këtë mënyrë proçesin e sotëm mësimor: “Arsimimi sot është kthyer në një institucion, qëllimi i të cilit në kohën moderne nuk është të krijojë kulturë, por të shfrytëzojë qënien njerëzore për llogari të forcave materialiste. Ky lloj arsimimi që kemi sot, pa dyshim që e shkatërron shpirtin.”
Formati tradicional i mësimdhënies ku një lektor qëndron përballë studentëve duke shpërndarë informacion, dhe ku një profesor flet pjesën më të madhe të kohës, është mënyra më pasive e marrjes së diturisë. Pjesa dërrmuese e studëntëve janë në pozicion pasiv në klasa. Sipas shumë studimeve, kur njeriu ulet dhe merr dije në formë pasive, informacioni i ngelur në tru është në minimalen e tij. Pra, sipas këtyre studimeve, një klasë tipike me studentë pasivë që dëgjojnë një profesor, bën që në fund të semestrit, studentët të kenë harruar 90% të asaj çka ata dinin më parë.
Dija e marrë, për shkak të ndarjes në lëndë të caktuara, të cilat shpesh nuk kanë komunikim të ndërsjelltë, çon në të mësuarin pjesor të fragmentarizuar të gjësë. Zakonisht, në jetën e përditshme, ne gjallojmë duke kombinuar dituritë tona në mënyrë të ndërsjelltë. Ne mendojmë politikishit kombinuar me dijet tona ekonomike, historike, sociale etj. Ne veprojmë fizikisht duke kombinuar dijet tona biologjike, me dije të tjera të shkencave ekzakte. Pra, specializimi në pjesëzën e dijes, e ndan njerin nga e tëra, e robotizon si një pjesë këmbimi e caktuar që përdoret vetëm për një fuksion të caktuar.
Shpesh kurikulat e homogjenizuara, të orientuara drejt rezultatit të testit, nuk lejojnë që konceptet e marra nga dija shkollore, të kontekstualizohen në kontekste të ndryshme. Një koncept, një ide, një mendim, përbën boshtin në të cilin individi realizon jetën e tij. Por ama, ai këto koncepte nuk i përdor në formë shabllon në situatat të ndryshme. Ai i jep formë këtyre koncepteve bazuar në kontekstet në të cila ai ndodhet, duke i dhënë fuqi dijes intelektuale të tij. Pikërisht, këtë bën forma e mekanizuar në arsim. Dekontekstualizon dijen e marrë dhe e vë në shërbim të një formati të caktuar.
Të mësuarit në formë të përshpirtshme
Nëse aplikohet një mësim i përshpirtshëm në shkollat tona, atëherë edhe proçesi mësimor bëhet më i gjallëruar, duke përfshirë punën e brendshme të individëve me atë të jashtme të proçesit mësimor. Kështu, shmangia nga tekstet e standartizuara të cilat nuk marrin përsipër ndryshueshmëritë dhë larmishmërinë e cilësive, pasioneve dhe talenteve të nxënësve, bëhet më reale. Por, jo vetëm kaq, ajo që ka rëndësi është largimi nga praktika e të mësuarit të modernes me metodat e së djeshmes. Ashtu siç thekson Matthew Fox: “Ne kemi nevojë për një investim të madh në talente dhe disiplinë në botët tona të brendshme.” Ky lloj arsimi i sotëm, ka anashkaluar qëllimshëm botën e brendshme të studentëve dhe mësuesve. Për këtë, duhet ndërtuar ose modifikuar një kurrikul që i angazhon palët në mësimdhënie dhe mësimarrje drejt meditimit, punës me ndjenjat dhe idetë, shkrimet dhe imazherinë.
Lidhja me natyrën, dhe meditimi rreth saj, është një tjetër formë e cila çon drejt konkluzioneve mbi krijimin dhe mrekullitë e tij. Forma më e mirë e mësimit, është meditimi dhe soditja, gjëra të cilat në sistemin tonë arsimor janë pothuajse të mohuara. Ndërkohë që në shkollat tona ne mësojmë se si të japim përgjigjet e duhura përmes analizave të ftohta, pa meditim dhe soditje. Duke i injoruar këto të fundit, ne kemi vrarë shpirtrat tanë. Ne mund të analizojmë, memorizojmë, mund t’i klasifikojmë me sukses gjërat në proçesin mësimor, por ndërkohë që e bëjmë këtë e kemi detyruar shpirtin të fshihet në skutat e tij, pa e shoqëruar këtë proçes me meditimin dhe soditjen ndaj këtyre analizave dhe klasifikimeve.
Në ditët e sotme imagjinata është shumë pak e zhvilluar për shkak të imazheve që na bombardojnë nga televizioni, facebook-u, revista, youtube-i, etj. Zhvillimi i imagjinatës është i lidhur drejtpërdrejt me zhvillimin e botës së brendshme të studentit. Nuk mjafton që shpirti të aktivizohet vetëm tek njëra palë, që janë nxënësit, duhet që edhe mësimdhënia të jetë po aq e përshpirtshme. Mësuesi bëhet më i ndërgjegjshëm për ndjenjat e nxënësve në klasë, merr më shumë kohë me ta, ndalet tek detajet e tyre. Kjo i bën nxënësit të ndihen më të lumtur dhe më të vlerësuar. Nëse mësuesi përkujdeset në klasë për nxënësit në çdo aspekt të jetës së tyre, atëherë ai zhvillon në klasë ndjenjën e komunitetit, që e pasuron shpirtërisht të gjithë procesin mësimor. Meditimi që vjen si praktikë personale, por që është i nevojshëm për t’iu kundërvënë qasjes mekanike të sistemit arsimor modern, ka shterur vitalitetin dhe ka inkurajuar dhunën në klasa. Presioni drejt arritjes së aspektit sasior të mësimdhënies dhe kalendarëve striktë, e shtypin mendjen dhe shpirtin e nxënësve. Rikthimi i kënaqësisë së studimit, që është i lidhur drejtpërdrejt me gjendjen shpirtërore, realizohet duke evokuar sa të mundemi brenda sistemit tonë arsimor metoda dhe teknika të cilat i japin jetë shpirtit të studentit.
Burimi: Medius Communication Institute
