Siç dihet, fundi i shek. XIX dhe çereku i parë i shek. të XX ka qenë një periudhë e vështirë kohore për botën islame dhe në veçanti për Perandorinë Osmane. “I Sëmuri i Bosforit”, siç quhej nga Evropa, ishte dergjur në shtrat, po humbiste forcat dhe ishte në dekadencë dita-ditës.
Nga një anë armiku i jashtëm, nga ana tjetër dobësitë brenda vetes kishin bërë që ai të dobësohej dhe të humbiste territor çdo ditë. Nga ana ekonomike gjendja paraqitej kritike dhe Perandoria kishte filluar të merrte borxhe nga jashtë. Gjithashtu gjendja social-kulturore ishte e njëjtë dhe kudo ishte i dukshëm degradimi i shoqërisë. Nga ana kulturore dhe akademike konstatohej qartë që rrymat moderniste dhe perëndimore ishin përhapur në masë dhe shpëtimi shikohej vetëm në evropianizimin dhe modernizmin e Perandorisë. Përkundër kësaj, shtresat fetare dhe konservatore ishin tërhequr në guaskën e tyre dhe gjenin prehje vetëm në të kaluarën.
Mes këtyre dy rrymave ishte dhe një shtresë tjetër e cila ishte pro-fesë, por nuk ishte kundër progresit dhe përparimit.
Shtresat konservatore ishin strukur vetëm në mësimet fetare dhe metodat e vjetra të mësimit dhe nuk pranonin as t’i reformonin këto metoda. Medresetë ishin bërë, siç do të shprehej H. Ali Korça, “çerdhe kukuvajkash” dhe nuk po nxirrnin më figura të mëdha fetare. Nga ekstremi tjetër, pseudo-intelektualët e evropianizuar shpëtimin e shikonin vetëm në shkencat moderne dhe vetëm në evropianizimin e Perandorisë. Shumica e tyre kishin studiuar në Perëndim dhe duke parë që Evropa ishte në mbizotërim mendonin që receta e ilaçeve të përdorura nga vetë Evropa do të shëronte dhe të “sëmurin e Bosforit”, i cili dergjej në shtrat dhe dukej se po jepte shpirt. Siç e përmendëm dhe më sipër, ishte dhe shtresa e atyre që njihte të dyja kulturat dhe mundoheshin ta ringjallnin përsëri kulturën dhe jetën fetare, por me ilaçe që nevojiteshin dhe vendase.
Lëvizje dhe rryma të tilla vëreheshin në të gjithë botën islame si p.sh. në Indi me Sejjid Ahmed Han, Sejjid Emir Ali, Mevlana Shibli etj. Në botën arabe Xhemaludin el-Afgani, Muhamed Abduh, Reshid Riza etj. Të parët ishin të modernizuar dhe e shikonin Islamin me syrin e Perëndimit. Kjo ndoshta ngaqë India ishte nën sundimin e Anglisë. Por duhet theksuar se nuk kishte një platformë të qartë. Ndërsa në Perandorinë Osmane kjo shtresë ishte më e përparuar dhe më homogjene.
Në këtë kohë kemi shumë dijetarë të mirëfilltë të cilët i njihnin të dyja qytetërimet dhe ishin të gjithanshëm, që nga filozofia, letërsia, historia, shkencat fetare dhe ato ekzakte. Bile mund të themi se ishin më mirë se të dy shtresat e tjera, aq sa nga ana fetare ishin më mirë se konservatorët dhe nga ana filozofike dhe shkencore më mirë se modernistët.
P.sh. materialistët për të kundërshtuar fenë përdornin filozofë të shkallës së dytë, ndërsa ata i përgjigjeshin dhe i kundërshtonin me filozofë të klasit të parë si Kanti dhe Bergsoni. Nga këta mund të përmendim: Shehbenderzade Filibeli, Ahmet Hilmi, Ismail Fenni, Mehmet Ali Ajni, İzmirli İsmail Hakkı, Ferit Kam, Elmalılı Muhamed Hamdi Yazır, Babanzade Ahmet Naim, Sami Frashëri, Hasan Tahsini etj. Të gjithë këta ishin autoritete në shumë fusha e disiplina shkencore. Dinin shumë gjuhë si perëndimore ashtu dhe lindore dhe i njihnin të dyja kulturat. Mirëpo konjektura e atëhershme nuk kishte qenë dhe aq e përshtatshme për arsyet që i përmendëm, në mënyrë që mendimet e tyre të përhapeshin.
Të gjitha këto zhvillime nuk i përmendëm pa arsye. Siç dihet, Shqipëria ka qenë për më se pesë shekuj e lidhur me Perandorinë Osmane. Kështu që për të kuptuar më mirë zhvillimin e jetës fetare në Shqipëri dhe intelektualët islamë është e domosdoshme të njohim situatën fetare dhe intelektualët e botës islame në përgjithësi dhe të Perandorisë Osmane në veçanti. Në të njëjtën kohë do ta kishim më të lehtë të njohim dhe të kuptojmë më mirë se në ç`nivel ishin intelektualët shqiptarë.
Meqenëse Shqipëria ishte brenda territorit të Perandorisë Osmane, edhe arsimimi detyrimisht bëhej në gjuhën respektive. Që nga mejtepet, medresetë, shkollat e larta dhe arsimi fetar në përgjithësi zhvillohej në gjuhët orientale. Sidomos universitetet që ndodheshin në Stamboll vetëkuptohet që kishin në programet e tyre vetëm gjuhët orientale.
Në Universitetin e Stambollit në atë kohë jepnin mësim shumë nga dijetarët e kohës së Perandorisë duke qenë se ishte epiqendra apo kryeqyteti i saj. Kështu që cilido që dëshironte të zhvillonte nivelin e tij intelektual i kishte të gjitha premisat.
Të rinjtë shqiptarë që vazhdonin shkollën e lartë shkonin në Stamboll. Ata studionin në degë të ndryshme por kryesisht shkencat fetare dhe teologji. Gjatë studimeve ishte e natyrshme që ata të ndikoheshin nga atmosfera intelektuale dhe kulturore e Stambollit.
Të tillë janë autoritetet e dijes dhe fesë në Shqipëri në fund të shek. XIX dhe në gjysmën e parë të shek. XX. Ndër këta dijetarë që do përmendim shumica kanë studiuar në medresetë dhe universitetet turke dhe janë ushqyer nga burimet fetare që studioheshin në Perandori. Mirëpo, siç e thamë edhe më lart, të ndikuar nga atmosfera e dijetarëve në P. Osmane edhe këta ishin autoritete në disa fusha. Gjithashtu këta ishin nismëtarët dhe moderatorët e patriotizmit si dhe për të qenë të pavarur dhe arsimim në gjuhën amtare.
Në mesin e tyre veçojmë: H. Ibrahim Dalliu, H. Ali Korça, Haxhi Vehbi Dibra, H.H. Ismet Dibra, H. Ibrahim Kaduku, Qamil Bala, Ferit Vokopola etj., si dhe pasardhësit e tyre si Vexhi Demiraj, Sadik Bega, Haki Sharofi, Osman Myderrizi, Vexhi Buharaja etj.
Të gjithë këto figura të ndritura ishin ata që trasuan rrugën dhe paraprinë që vendi të ecë përpara dhe të edukohej si nga ana fetare ashtu edhe shkencore. Ata ishin dijetarë dhe autoritete në shumë fusha, dinin disa gjuhë të huaja dhe patën kontribuar me penën e tyre për të mirën e fesë dhe kombit.
Librat që ata kanë shkruar apo artikujt që kanë botuar nëpër revistat “Zani i Naltë” “Kultura Islame” “Njeriu” etj., dëshmojnë për nivelin e tyre të lartë fetar, kulturor, letrar, filozofik, sociologjik etj.
Kujtojmë që këta dijetarë dinin tre gjuhët kryesore të lindjes, osmanishten, arabishten dhe persishten. Kjo kishte bërë që t’i lexonin nga origjinali burimet kryesore të fesë islame si dhe kryeveprat e kulturës dhe qytetërimit të saj. Edhe në veprat e shkruara duket qartë ky ndikim, njëkohësisht dhe në veprat fetare apo letrare të përkthyera prej tyre. Ia vlen të theksojmë se veprat e shkruara prej tyre paraqiten shumë origjinale dhe shumë të pasura. Mjafton të përmendim veprat e shkruara nga H. Ali Korça, H. Ibrahim Dalliu, Ferid Vokopola, H. Ismet Dibra etj., për të dalluar nivelin e tyre të lartë fetaro-kulturor.
P.sh vepra “Historia e Shenjtë dhe të Katër Halifetë” e H. Ali Korçës, nuk është thjesht një libër fetar. Mund të thuhet se është një kryevepër e kulturës islame si Firdeusi dhe Xhami. Edhe pse është vepër fetare e shkruar në poezi, ajo është një enciklopedi e pasur kulturore dhe fetare. Përmban diskutime intelektuale dhe çështje universale. Të njëjtën gjë mund të themi edhe për dijetarët dhe autorët e tjerë.
Krahas veprave origjinale një vend të rëndësishëm zënë edhe përkthimet, kryesisht nga gjuhët orientale. Veprat e përkthyera nuk janë vepra të rëndomta por spikasin botime të zhanreve të ndryshëm dhe të autorëve të klasit të parë. Kjo e vështirësonte edhe më shumë përkthimin e tyre. Herë pas here ato kërkonin një riprodhim për t’u përshtatur në gjuhën shqipe, çka kërkonte një nivel të lartë fetar e kulturor. Megjithëse përkthimet zinin vend të rëndësishëm në literaturën fetare të asaj kohe, autorët primare kishin veprat e tyre origjinale dhe këto përkthime bëheshin më shumë për masat e thjeshta që nuk kishin mundësi t’i lexonin nga origjinali.
Gjithashtu artikujt dhe shkrimet e dhëna kryesisht nëpër revista kulturore dhe fetare janë sërish dëshmi e nivelit të lartë kulturor dhe fetar, shumë herë, pa ekzagjerime, të paarritura dhe sot. Themi të paarritura, duke qenë se janë shkrime origjinale dhe të larmishme.
Jo pa qëllim i përmenda të gjitha këto zhvillime dhe historinë e evoluimit të mendimit fetar islam. Pas eklipsit, dëmtimit të rëndë komunist kanë kaluar rreth 20 vjet dhe gjendja jone fetare apo intelektuale nuk është dhe aq e mirë. Në radhë të parë desha të theksoj nevojën për të kuptuar këta poliglotë të pashoq në të gjitha fushat ku ata kanë kontribuar. Pa njohur mirë burimet epistemologjike dhe kohën në të cilën kanë jetuar nuk mund të pretendojmë për t’i kuptuar mirë veprat dhe mendimet e tyre.
Një çështje tjetër është edhe fakti i literaturës fetare. Ende nuk po shohim vepra të mirëfillta fetare –duhet theksuar se janë të pakta-që të zhvillojmë mendimin fetar islam në vendin tonë. Shumica e librave janë përkthime dhe këto në shumicën e rasteve nuk i plotësojnë kërkesat e besimtarëve. Shkak kryesor për këtë është dobësia e mendimit intelektual të teologëve shqiptarë për t’i dhënë përgjigje nevojave të besimtarëve.
Pa dashur të futem në problematikat tona, sepse dihet se cilat janë, desha vetëm të ve edhe një herë theksin në atë se na duhet ende punë për t’i kuptuar klasikët e mendimit fetar islam shqiptar dhe për t’i riprodhuar edhe një herë veprat e tyre, me qëllim që ato të shërbejnë për edukimin e brezave të rinj si dhe për të mbajtur gjallë trashëgiminë fetare të vendit tonë.
Ledian Cikalleshi
DritaIslame
