Dihet mirë se themelimi i pasurisë për qëllime bamirësie ka një histori shumë më të hershme se Islami dhe është gjithashtu e mundur që Islami të jetë ndikuar nga qytetërimet e mëparshme. Mesopotamia e lashtë, Greqia, Roma, si dhe arabët paraislamikë padyshim që e njihnin një praktikë të tillë (Laum, 1914; Rockwell, 1909; Rostowzew; Othman, 1982; Duncan-Jones, 1982). Deri në çfarë mase vakëfi islam u ndikua nga këto institucione të lashta dhe deri në çfarë mase ishte produkt i gjenialitetit islam, mbetet një çështje e pazgjidhur. Ndikimet romake, bizantine, por edhe ato mesopotamiane, sasanide, hebraike dhe budiste janë pranuar si të mundshme (Köprülü, 1942: 10-11; Coing, 1981: 272-274). Hulumtimet më të fundit janë më të vendosura dhe tregojnë ligjin sasanid si burimin më të mundshëm (Arjomand, 1998: 110-111). Kështu, kemi një situatë mjaft të qartë: myslimanët u inkurajuan fuqishëm që të dhuronin pasuritë e tyre në shërbim të njerëzimit dhe ata e dinin si ta bënin këtë falë qytetërimeve të mëparshme që kishin dominuar rajonin ku ata ndodheshin (Crecelius, 1995: 249).
Në këtë pikë, lexuesi mund të mbetet i impresionuar nga aftësia e Islamit për të marrë hua nga qytetërimet e tjera. Kjo aftësi mund të ketë origjinën te një tradite e atribuar Profetit Muhamed (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të):
“Ebu Hurejra transmeton se i Dërguari i Allahut ka thënë: ‘Fjala e urtë është pasuria e humbur e besimtarit; ai ka të drejtë ta marrë atë kudo që e gjen, sepse është më meritor për të.’” (Tirmidhiu, 1992: 2687)
Megjithëse vakëfi nuk përmendet në mënyrë të drejtpërdrejtë këtu, koncepti i rishpërndarjes së pasurisë theksohet fuqishëm në Kur’an (2:215, 264, 270, 280). Për më tepër, ka dëshmi të qarta se shumë personalitete të mëdha të Islamit e kishin dhuruar pasurinë e tyre për qëllime bamirësie. Një hadith i transmetuar sërish nga Ebu Hurejra ndoshta shpjegon origjinën e këtijj institucioni në botën islame:
“Ebu Hurejra transmeton se i Dërguari i Allahut ka thënë: ‘Kur njeriu vdes, të gjitha veprat e tij marrin fund, përveç tre: sadaka e vazhdueshme, dije nga e cila përfitojnë njerëzit, ose një pasardhës i devotshëm, i cili lutet për të.’” (Muslim, 1992: kapitulli 3, hadithi 14)
Edhe pse burimet klasike i kanë trajtuar zakonisht secilën nga këto vepra të mira (sevape) veçmas, ne preferojmë t’i shohim si të ndërlidhura. Kjo për shkak se argumenti këtu është se një kombinim i tillë përbën thelbin e vakëfit islam. Kështu, myslimanët kishin nevojë për një institucion që t’u mundësonte atyre realizimin e të tria këtyre veprave të mira. Vakëfi i plotësonte këto kritere: ai siguron sadaka të vazhdueshme për shumë vite, madje shekuj, pas vdekjes së themeluesit; ai mund të financojë dijetarë, veprat e të cilëve do të jenë të dobishme për njerëzimin për një kohë të gjatë, dhe sevapet që burojnë prej tyre do t’i përfitonte edhe themeluesi i vakëfit, i cili kishte siguruar mjetet për mbështetjen e tyre. Së fundmi, administrimi i vakëfit mund t’u besohej pasardhësve të themeluesit, duke garantuar, nga njëra anë, një menaxhim të kujdesshëm dhe besnik, dhe nga ana tjetër, pasardhësit do të luteshin për të ndjerin, pasi, falë vakëfit të tij, ata nuk do të mbeteshin të varfër.
Edhe pse myslimanët mund të jenë inkurajuar që të marrin ide nga qytetërimet e tjera pa ndonjë hezitim, siç sugjeron hadithi i sipërpërmendur, vetë procesi i huazimit nuk ishte i thjeshtë. Çdo institucion i marrë hua duhej të formësohej dhe të ristrukturohej në përputhje me mësimet themelore të Islamit. Kishte dallime të rëndësishme në mendimet e juristëve të mëdhenj të hershëm mbi strukturën dhe kornizën juridike të vakëfit. Ndërsa Imami Shafiu kishte kundërshtime për disa aspekte të institucionit, ndër hanefitë, Imami Ebu Jusufi kishte mendime të ndryshme nga mësuesit e tij. Pa hyrë në hollësi, në përgjithësi mund të thuhet se Imami Shafiu dhe Imami Ebu Jusufi dëshironin të zgjeronin vakëfet dhe, për këtë arsye, lehtësuan themelimin e tyre, ndërsa të tjerë preferuan ta kufizonin këtë institucion.
Problemi themelor lidhej me ligjin islam të trashëgimisë: meqenëse themeluesi i një vakëfi mund t’ia besonte administrimin e tij cilitdo nga pasardhësit e tij, kjo mund të çonte në një primogjeniturë de facto, duke shkelur parimet bazë të ligjit islam, i cili përcakton një shpërndarje të pasurisë ndër të gjithë trashëgimtarët. Si pasojë, shumica e juristëve e patën të vështirë ta miratonin vakëfin.
Megjithatë, për arsye që do të shpjegohen më poshtë, shoqëria myslimane kishte nevojë për këtë institucion. Përfundimisht, juristët e mëdhenj e toleruan atë. Pika e kthesës erdhi kur Ebu Jusufi, gjatë haxhit, vërejti rëndësinë e madhe që kishin marrë këto institucione dhe prezantoi legjislacion të ri që lehtësoi themelimin e vakëfeve. Kështu, institucioni i vakëfit u zhvillua pas vdekjes së Profetit (Paqja dhe bekimet e Allahut qofshin mbi të) dhe struktura e tij ligjore u konsolidua fort gjatë gjysmës së dytë të shekullit të dytë (Köprülü, 1942: 4).
Në këtë pikë, duhet të shpjegojmë se si një sistem, i cili nuk e kishte origjinën në Islam, nuk përmendet specifikisht në Kur’an dhe fillimisht ishte kundërshtuar nga shumë juristë të shquar, u përqafua me kaq entuziazëm dhe u zhvillua në përmasa fenomenale. Mund të ketë dy shpjegime: një historik dhe një ekonomik. Së pari, le të shqyrtojmë aspektin historik: çlirimet e mëdha islame e pasuruan botën myslimane përtej çdo imagjinate, duke krijuar kushtet ekonomike të nevojshme për shfaqjen e këtij institucioni. Për më tepër, duhet të kemi parasysh theksin që traditat profetike i vinin rëndësisë së bamirësisë dhe veprave të mira. Meqenëse pasuria në Islam konsiderohet si një sprovë e rëndësishme, prirja natyrore e të pasurve myslimanë për të bërë vepra të mira si përgatitje për botën tjetër është lehtësisht e kuptueshme. Për këto arsye historike, edhe pse vakëfi nuk përmendet në mënyrë të drejtpërdrejtë në Kur’an dhe fillimisht ishte kundërshtuar, ai u përqafua me shumë entuziazëm.
Por kjo nuk është e gjitha; teoria ekonomike gjithashtu ofron shpjegimin e vet përse sistemi i vakëfit ishte i domosdoshëm. Sipas kësaj teorie, kishte arsye të forta për shfaqjen e sistemit të vakëfit. Siç kemi parë më sipër, në kushtet e sjelljes racionale, të mirat publike do të kishin prirjen të mbiprodhoheshin ose të nënprodhoheshin. Kjo dilemë lidhur me krijimin e të mirave publike krijon një kërkesë për institucione jashtë tregut.
Kjo “kërkesë për krijimin e institucioneve jashtë tregut” mund të shpjegojë gjithashtu përse vakëfi u bë kaq i përhapur dhe i popullarizuar në shumicën e botës myslimane. Teoria shpjegon gjithashtu universalitetin e vakëfeve ose të institucioneve të ngjashme me vakëfin. Pas të gjithash, siç u përmend shkurt më sipër, fondacionet bamirëse njihen jo vetëm në botën myslimane, por edhe në Perëndim dhe në qytetërime të tjera të mëdha (Salamon dhe Anheier, 1997; Geremek, 1994; Coing, 1981; Crecelius, 1995).
