Demokracia përballë betejës morale për të dalluar të drejtën nga e padrejta
Lea Ypi
Nuk besoj se është me vlerë krahasimi i një sistemi politik me një tjetër në konceptin që të thuhet, p.sh., se në socializëm kishte më shumë ose më pak liri, ose në liberalizëm kishte apo ka më shumë ose më pak liri, pasi mendoj se çdo sistem politik ka idetë dhe vlerat tij. Ai sistem duhet të matet me mënyrën se si i reflekton ato ide dhe ato vlera të cilat i ka pjesë të boshtit të tij ligjor, strukturor, të institucioneve politike etj. Mendoj se është me vlerë të reflektohet për të dyja eksperiencat, në mënyrë që nëpërmjet këtij reflektimi të mësohet diçka nga historia e kaluar si në një sistem të tilli si ai komunist, ashtu edhe në një sistem si ai liberal, për të arritur një konceptim më të plotë të asaj se çfarë është Liria, qoftë kur ajo ndrydhet nëpërmjet ndërhyrjes së drejtpërdrejtë të shtetit, si edhe nëpërmjet strukturave që mund të mos jenë struktura shtetërore, por që janë struktura shoqërore që e pengojnë ecurinë e individëve.
Për mua Liria është ajo që shfaqet nëpërmjet dinjitetit njerëzor dhe nëpërmjet aftësisë sonë morale për të dalluar të mirën nga e keqja, për të dalluar të drejtën nga e padrejta. Këtë aftësi morale mendoj se e kanë të gjithë individët dhe nuk ia heq dot asnjë sistem politik, sado brutal dhe shtypës të jetë ai. Dhe pikërisht me anë të kësaj aftësie morale që ne kemi të gjithë si individë, mund të ndërtojmë një kritikë të shoqërive ku jetojmë, duke mësuar nga e kaluara.
Kur flas për konceptimin e Lirisë unë nuk rrekem të jap një teori institucionale se si duhet të realizohet liria. Për mendimin tim liria është një koncept kritik dhe kjo aftësi morale që ne kemi është një aftësi që na shërben për të ndërtuar kritikat e shoqërive ku jetojmë, çfarëdolloj pamjeje që të marrin ato. Sipas mendimin tim, ideologjitë bëhen utopike, madje edhe shtypëse kur teoricienët, filozofët paraqesin receta të detajuara se si duhet të arrihen këto shoqëri të drejta dhe çfarë duhet të përmbajnë ato, kur në fakt – për mendimin tim – kjo është pjesë e një përfshirjeje demokratike dhe kërkon kontributin e të gjithë individëve në një shoqëri që të elaborohet ajo teori.
Çfarë nënkupton një ide marksisto-kantiane?
Ka dy elemente që kombinohen, idealizmi i Kantit nga njëra anë dhe aftësitë sociologjike e kritike të Marksit nga ana tjetër. Pra nëpërmjet kantianizmit ne kemi një teori morale, që na jep të kuptojmë se në çfarë mbështetet detyra morale dhe nga ana tjetër nëpërmjet filozofive kritike, – si ajo e Marksit, apo si ajo e shkollës së Frankfurtit, që e kanë pasuar dhe e kanë zhvilluar marksizmin në shekullin XX – ne arrijmë të kemi një kritikë të shoqërisë, e cila është edhe sociologjike, edhe historike, edhe më e pasur me elemente të nxjerra nga përvoja të ndryshme. Pra duhet edhe pjesa filozofike që na jep Kanti, edhe pjesa e vërejtjes antropologjike, sociologjike që vjen nga këto teori të tjera.
Historia e djathtë dhe idetë e majta
Ideja ime është se i kam qëndruar më shumë besnike unë bindjeve të gjyshit, sesa shumë nga njerëzit që më kritikojnë. Gjyshi im ishte i majtë, ai bënte pjesë në Frontin Popullor në Francë kur studionte në vitet ‘30 dhe shumë nga fletoret e tij me shënimeve, me të cilat unë jam rritur, në të vërtetë ishin studime që ai bënte për mendimin e majtë, që sipas tij ishte shtypur nga komunizmi, njësoj siç ishte shtypur edhe ai i djathtë. Pra unë e shoh kontributin tim si një mënyrë për rikuperuar një pjesë të mendimit të majtë që ka vuajtur nën diktaturat komuniste, njësoj siç kanë vuajtur ata që kanë pasur bindje të djathta.
Nëse shumë të vërteta për familjen time do t’i kisha mësuar më herët, besoj se nuk do të kisha pasur të njëjtën hapje mendore ndaj teorive të majta që kam sot. Po të kisha qenë vetëm 5 vjet më e madhe, pra në qoftë se do të kishte ndryshuar sistemi edhe unë do të kisha qenë 15 apo 16 vjeç, pasi t’i kisha kuptuar ato të vërteta, besoj se mendja ime do të kishte qenë më e mbyllur ndaj një bote të tërë idesh të majta, fat të cilin nuk e kam pasur për arsye të këtyre eksperiencave që kam jetuar. Kjo besoj më ka bërë dhe më mendjehapur.
Unë jam pajtuar me të kaluarën. Jam pajtuar me ngritjen e gishtit, me mllefin, me urrejtjen, me idenë që duhet gjithmonë të gjejmë individë përgjegjës për fatkeqësitë që kemi kaluar ne vetë ose familjet tona. Jam pajtuar me familjen time, me mamanë, me vëllain, me babain, me gjyshen që nuk jetojnë më e që kishin bindje të ndryshme politike nga unë, por mendoj se në një farë mënyrë e kam shpjeguar se si kam arritur nëpërmjet asaj biografie (dhe fjala biografi është pjesë shumë e rëndësishme e librit) që të kem bindjet që kam tani. Beteja për të cilën unë besoj se vazhdoj të jem e angazhuar dhe shpresoj që të gjithë duhet të jenë të angazhuar, është një betejë për një shoqëri më të drejtë dhe më të lirë.
Si t’i përballojmë problematikat e demokracisë?
“Për sa kohë ne përpiqemi të ndryshojmë jetën tonë, jetën e fëmijëve tanë, ne e kemi detyrë të kemi shpresë”. Nëse shpresojmë, mund të angazhohemi në mënyrë më konkrete me hartimin e ligjeve apo me zgjedhjen e politikanëve, që t’i përballojmë problemet tona në mënyrën më të mirë të mundshme. Nuk jam e mendimit si shumë që ecin me idenë se Shqipëria është një vend që nuk bëhet, apo që vetëm duhet të ikim sa më parë nga Shqipëria, apo të mendojmë se do të ecim përpara vetëm kur të futemi në BE, apo duke na ndihmuar SHBA-ja. Ne duhet të përpiqemi për mënyrën se si të fitojmë autonominë tonë, individuale dhe atë shoqërore. Unë besoj se ne mund ta ndërtojmë identitetin tonë, se e bëjmë vetë veten tonë dhe se gjithsecili mund të zbulojë dalëngadalë forcën në rrënjët që ka, në historinë e familjes dhe të vendit të tij.
Si profesoreshë e Teorive Politike “London School of Economics” në Londër, e kam vënë theksin te kriza e identitetit që ka pësuar shoqëria shqiptare për shkak të sistemit të shkuar në diktaturë dhe pasigurive që sjell një sistem i mbështetur në teoritë liberale, në iniciativën e lirë. Procesi i kërkimit të vetes tek ne e ka këtë vulë dyzimi që ndikon te rritja e skepticizmit, te rritja e pyetjeve dyshuese. Është shumë e vështirë për dikë që kalon nga një sistem diktatorial në një sistem tjetër që të besojë lehtë atë që i thuhet. Kjo në një farë mënyrë është një traumë, por mund të jetë edhe një fat, pasi na bën ta shohim veten në mënyra të ndryshme dhe të bëjmë pyetje që s’do t’i bënim dot nëse do të kishim jetuar vetëm brenda një kornize ideologjike dhe ekonomike.
Liberalizmi vs. Socializmi apo Liria vs. Barazia
Unë besoj se liberalizmi, ashtu dhe socializmi, si teori politike, kanë në themel të tyre liritë njerëzore. Thuhet shpesh që liberalizmi i kushtohet lirisë, ndërsa socializmi barazisë. Unë mendoj se kjo është e gabuar si nga ana historike, ashtu edhe nga rrënjët intelektuale të dy teorive. Socializmi, të paktën si filozofi politike, ka ardhur si një kritikë e sistemeve liberale, që ka treguar se si dhe ku sistemet liberale dështojnë për t’i vënë në praktikë liritë individuale. Fjala demokraci nënkupton vullnetin e popullit, ose nënkuptonte vullnetin e shumicës në Greqinë e lashtë. Por sistemet moderne e kanë rikonceptualizuar demokracinë. Në fund të fundit, dëshira për demokraci – dhe unë nuk jam dakord që demokracia është një mit – është një ideal shumë i rëndësishëm, që ka të bëjë me mënyrën se si ne përfaqësohemi nga ligji: kur paguajmë taksat, kur paguajmë gjobat, kur dallojmë mes heqjes së lirisë dhe lirisë reale.
Është e rëndësishme të kuptojmë se, si hapësirë kulturore dhe gjeografike, Shqipëria është e shkuara e konflikteve të Europës, e marrëdhënieve evropiane. Por nëse jemi apo jo gati t’i bashkohemi BE-së, unë mendoj se debati është i dyanshëm. Unë besoj se vlerat njerëzore janë universale, por institucione të ndryshme i realizojnë ose jo në lidhje me qytetarët e tyre. Pra, nga ana e vlerave universale, kthimi i tyre në të mira për qytetarët ka mangësi si në Shqipëri, ashtu dhe në vendet e BE-së. Qasja më e mirë ndaj BE-së, unë besoj është ajo e dhënies së besimit nga institucionet europiane për të ardhmen tonë, por edhe të qenurit e tyre kritikë ndaj atyre institucioneve që kanë nevojë për përmirësim.
Burimi: Medius Communication Institute
