Alija, udhëheqësi i luftës së popullit boshnjak për pavarësi dhe një nga mendimtarët më të shquar të shekullit të 20, e meriton plotësisht epitetin ‘Mbreti i mençur’, duke lene pas pas vets një një beteje te pafundme te etikes.
Shekulli i 20 ishte epoka e gjenocideve. Më famëkeqi prej tyre, Holokausti në Gjermani i Luftës së Dytë Botërore, qe për fat të keq nuk ishte një shembull i vetem. Bota dëshmoi edhe një gjenocid të ngjashem në vitet 1990 në mes të Europës, aty ku lindi koncepti modern i të drejtave të njeriut.
Një popullate civile e pa armatosur dhe e pambrojtur u masakrua vetëm e vetem për shkak të besimit të tyre fetar, para syve të komunitetit ndërkombëtar.
Me tere faktet e zymta të historisë së kolonializmit, vëmendje i është kushtuar për të mos përmendur modernitetin dhe perendimorizimin në një nivel diskursiv bashke me dhunën dhe formën e saj përfundimtare, qe eshte koncepti i gjenocidit.Edhe pse dhuna është e lidhur me Lindjen dhe jomodernen dhe sidomos me islamin dhe komunitetet islame, sic e citon se fundmi sociologu Zygmunt Bauman, se gjenocidi është një fenomen në përputhje me modernitetin. “Moderniteti nuk është vetëm për të prodhuar më shumë, udhëtuar më shpejt, te berit shume te pasur dhe të lëvizurit më lirisht. Në të njëjtën kohë, ai është i lidhur me vrasjen e shpejtë në mënyrë më efikase, të projektuar shkencërisht per te kryer masakrën” (Jeta në fragmente, f. 253). Për më tepër, Bauman pohon se jo vetëm që kishte racionalizimin modern por burokratizimi mundësoi Holokaustin në Evropë, rritja e hendekut midis veprimit dhe etikës ka hequr në mënyrë efektive mekanizma që mund të parandalojnë genocide ne të ardhmen. Ashtu sic u demostrua deshtimi per ndalimin e ngjarjeve tragjike në Bosnjë.
Bosnja: Një histori e trishtuar e identitetit islam evropian
Një nga gjenocidet më brutale të shekullit të 20 u krye kundër muslimanëve boshnjakë. Ishte një përpjekje e qarte per të shfarosur një komunitet, qytetet e të cilit ishin të rrethuar nga serbët, të cilët torturuan dhe i lane te mbijetonin boshnjaket në kampet e përqendrimit, ku burrat u vranë, ndërsa gratë janë përdhunuar sistematikisht për te përziere gjakun e tyre. Ura e Mostarit, një simbol i multikulturalizmit në Bosnjë, e cila ka një rëndësi të veçantë si në pikën ku Europa bie ne kontakt me Islamin, u bombardua nga kroatët në një kohë kur debatet mbi multikulturalizmin ishin në vazhdim e sipër. Kështu, ideja e bashkëjetesës paqësore në Bosnjë, e cila kishte zgjatur për shekuj me radhë gjatë sundimit osman, u shkatërrua.
Alija Izetbegoviq, udhëheqës i luftës së popullit boshnjak për pavarësinë dhe një nga mendimtarët më të shquar të shekullit të 20-të, ishte ndër figurat kryesore në mesin e muslimanëve në Jugosllavi, të cilët ishin të nënpërfaqësuar në një vend duke kaluar nëpër ndryshime dramatike. Izetbegoviq kishte paguar një çmim për bindjet e tij te fymezuara nga Islami, duke i shërbyer një total prej nëntë vjet burg për dy mandate të ndara, një në rininë e tij dhe të tjera në vitet e mevonshme.
Te ushqyerit e një imazhi ideal te Bosnjës, Alija e atribuoi respektin e tij për nje bashkëjetesë diferencash më shumë ne identitetin e tij musliman se sa ate evropian te tij.
Në vitin 1994, kur lufta ishte ndezur, ai i tha një reviste gjermane, “toleranca ime e merr burimin e saj jo nga Evropa, por nga Islami.Në se unë jam tolerant kjo është kryesisht për shkak se unë jam nje musliman se pari dhe evropian pas kësaj.
Pavarësisht fakteve të dukshme, Evropa është e ndjeshme nga disa iluzione se ajo është padyshim jo ne gjendje te shpëtoje veten. Për shembull, gjatë kësaj lufte në Bosnjë, qindra kisha dhe xhamia u shkatërruan. Asnje e vetme prej tyre nuk u shkatërrua nga boshnjakët. Të gjitha u shkatërruan nga evropianët. Sundimtarët turq nuk mund të ketë qenë administratorët më tolerante në botë, por të gjitha bashkësitë e krishtera dhe monumentet e tyre më të rëndësishme nga mesjeta mbijetuan per 500 vjet të sundimit turk. Ky është një fakt. Manastiret e famshme malore në Fruska Gora, jo larg nga Beogradi, qëndruan te paprekur gjatë 300 viteve të sundimit turk. Por ata nuk mund të mbijetonin tre vjet të sundimit Evropian. Ato janë djegur dhe shkatërruar gjatë Luftës së Dytë Botërore. Fashizmi dhe komunizmi kanë lindur jo në Azi, por në Evropë. Dhe edhe sot, Evropa nuk ka reaguar shumë ndaj rritjes së fashizmit në Ballkan. E cmoj Evropën dhe e vlerësoj atë. Megjithatë, unë besoj se ajo mendon më shumë për veten se sa duhet “(Pyetjet e pashmangshme:. Shënime autobiografike, fq 196). Kjo përgjigje e saktë, e cila përmban urtësi të madhe, tërheq vëmendjen se si kultura shekullore të bashkëjetesës ishte tretur nga evropianët vetë dhe i fton ata me modesti të përballojne faktet. Megjithatë, Alija e shprehu kete jo si një i huaj, por si një i brendshëm, i cili është vetë personalisht një evropian. Dimensionet europiane dhe muslimane e identitetit të tij nuk e përjashtojne njëra-tjetren.
Duke thënë se ai i përket Perëndimit në aspektin e mendjes dhe mendimit dhe të Lindjes në drejtim të shpirterores dhe ndjenjave, mendimtari ka vendosur identitetin e tij evropian mysliman si një sintezë, në përputhje me pikëpamjet që ai ka shprehur në librin e tij “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perendimit. ” Sipas tij, çdo gjë në univers ekziston në çifte; qenia ekziston në dualitet si trup-shpirt, çështje-kuptim, dhe kulturë-qytetërim.
Vetëm Islami mund ti pajtoje këto dualitete. Alija argumentoi se ne mund të flasim për vetëm tre lloje të botëkuptimit. E para është materializmi i përfaqësuar nga socializmi, i cili fokusohet ekskluzivisht në botën e jashtme. E dyta është besimi, e cila është përcaktuar si fe në Perëndim dhe fokusohet ekskluzivisht në botën e brendshme. Dhe në fund është Islami, i cili sintetizon dhe tejkalon aspektet pozitive të këtyre dy dhe krijon një ekuilibër në mes të dualitetit, duke formuar kështu një rrugë të tretë. Me këtë libër qe ai shkroi gjatë Luftës së Ftohtë, Alija ofroi një qasje shumë të guximshme në drejtim per te eksploruar vendin dhe potencialet e Islamit në një botë bipolare dhe per të vendosur Islamin dhe identitetin evropian në karakterin e tij në të njëjtën kohë, si në përputhje me natyrën e Islamit, e cila kapërcen të gjitha kontradiktat.
Por kjo qasje e perdorur nga Alija dhe komuniteti boshnjak qe ai përfaqësoi nuk u përqafua nga evropianët. Madje edhe në shumë raste kur nuk ka asnjë ndryshim në lidhje me origjinën etnike, identiteti fetar i boshnjakëve është veshguar gjithmonë nga serbët, kroatët dhe nga ata evropianë që mbeten te heshtur ndaj masakrave si rralle here qe i konsideronin mbetje osmane ne zemër të Evropës. Me te vertete ,nuk është rastësi që para pergatitjes për kryerjen e gjenocidit në Srebrenicë,komandanti serb Ratko Mlladiç tha: “Ka ardhur koha për të marrë hak mbi turqit.”
Përtej një burri shteti dhe një udhëheqësi
Alija, i cili e meriton plotësisht epitetin “mbreti i mençur”, ka bërë shumë kontribut, si një mendimtar dhe këto duhet të trajtohen në vepra të tjera. Kontributet e tij si një burrë shteti dhe një udhëheqës, i cili është objekt i kësaj pjesë, duhen të analizohen në lidhje me këmbënguljen e tij se çdo luftë politike dhe ushtarake duhet të bazohet para së gjithash mbi baza morale dhe ligjore. Burimi i etikës dhe miresise se njeriut është një pjesë e domosdoshme e filozofisë së tij. Në librat e tij “Islami ndërmjet Lindjes dhe Perëndimit”, “Shënime nga burgu: shpëtimi drejt lirise” dhe “Pyetjet e pashmangshme: Shënime autobiografike” dhe në fjalime të ndryshme, ai eshte zhytur thellë në këtë temë.
Para se identiteti i tij si një burrë shteti te formohej, etika e tij u dallua si një koncept themelor që përcakton të gjithë të menduarit e tij, qëndrimin fetar dhe politik, si dhe botëkuptimin. Me vërejtjet në jetën e përditshme si një mendimtar, ai mbështeti pikëpamjen e tij se ajo që i jep kuptim jetës është etika dhe se është e pamundur për të ndarë veten nga etika, duke argumentuar se kjo miresi domosdoshmërisht te çon tek Zoti. Nuk do të ishte gabim të thuhet se theksi i fortë qe Alija perdor mbi etikën dhe rregullsine, percaktoi natyrën dhe rrjedhën e luftës te tij dhe te mijëra boshnjakëve. Sepse pavarësisht nga të gjitha krimet e luftës, agresionit dhe masakrave nga ana e serbëve dhe kroatëve gjatë luftës, Alija mbarti dhimbje të madhe për të mbajtur ushtarët dhe popullin e tij në një terren me moral dhe deklaroi drejtësinë dhe domosdoshmërinë e këtij parimi në pothuajse çdo fjalim. Duke thënë: “Ne do të fitojmë sepse ne jemi moralisht superior,” Alija ju drejtua ushtarëve te tij në një ditë dimri gjatë fazës më kritike të luftës me këto fjalë: “shikoni, Allahu na ka vënë ne një përvojë te hidhur e te dhimbshme, Ne u masakruan,. gratë dhe fëmijët tanë janë vrarë, xhamitë tona u dogjën, por ne nuk do të vrasin gratë dhe fëmijët ose te djegim kishat. Ne nuk do ta bëjë këtë, sepse, edhe pse një gjë e tillë ka ndodhur në disa raste të veçanta, kjo nuk është rruga jonë. Ne do të fitojme, sepse ne respektojmë njerëzit e feve te tjera, etnive dhe bindjeve të ndryshme politike, sepse ne jemi duke u përpjekur për të qëndruar të ndershëm edhe në këtë situatë të vështirë dhe po ashtu është e ndaluar definitivisht për ne të shkatërrojme tempujt e njerëzve të tjerë “(pyetje te pashmangshme:.. Shënime autobiografike,p 194 ).
Qëndrimi etik përballë te keqes
Synimi i madh i Alijes qe kishte mbi etikën nxorri fruta edhe gjatë luftës, duke ndihmuar ne kontributin e moralit ndaj njerëzve të tij dhe ushtarëve të tij dhe për të ruajtur superioritetin e tyre moral. Por ky ishte nje frut i hidhur per te sepse ketu theksohej falja dhe jo hakmarrja. Si udhëheqës, Alija këshilloi popullin e tij që të mos hakmerret kundër dhimbjeve qe armiqtë e tyre i kishin shkaktuar mbi ta. Ai u kërkoi atyre që të jene te durueshëm dhe të çmojnë idenë e Bosnjës përkundër të gjitha sulmeve dhe shkatërrimeve. Ai ftoi ti bashkoheshin kroatët, hebrenjtë dhe grupet e tjera etnike dhe fetare, të cilët kishin lënë qytetet e tyre nderkohe qe lufta vashdonte, për të mbrojtur Bosnjën multikulturore dhe te kundërshtonte dëshirën e agresorëve për të ndarë popullsinë përgjatë linjave të ngurta.
Alija e trajtoi çështjen e ekzistencës së keqes në botë, e cila nxit debate themelore teologjike dhe filozofike, në lidhje me kuptimin e jetës. Ai pohoi se e mira nuk mund të ekzistojë pa të keqen dhe se çdo gjë do të jetë mekanike dhe e pakuptimtë nëse e mira dhe të keqja nuk ekzistojnë. (Shënime nga Burgu: shpëtimi drejt lirise, f 14.). Ajo Perspektive horizontale i bëri thirrje njerëzve të respektonin edhe ekzistencën e së keqes në univers. Megjithate, ai në mënyrë të vendosur besonte se e mira dhe e keqja vijnë prej Allahut. Kjo është arsyeja pse ai këmbënguli me maturi në luftën kundër së keqes. Ai asnjehere nuk i ka mirëpritur ideologjite dhe lëvizjet shkatërruese dhe madje ushtareve te tij, që kishin shkuar në ekstremitet per shkak te ndjenjes se hakmarrjes i pati cuar para gjykatës.
Sot, koncepti i xhihadit është parë nga një perspektivë mjaft e ngushtë. Duke qenë i lidhur pothuajse tërësisht me luftë, ai është bërë një alibi për të përdorur metoda jashtëzakonisht brutale, për shkak të grupeve terroriste që pretendojnë se bëjne xhihad dhe organizatave dhe grupeve qe e perdorin ate për të forcuar islamofobinë. Një nga betejat që me të vërtetë meritonte të përshkruhet si xhihad ishte lufta qe Aliya së bashku me popullin e tij kreu, por ai e konsideronte atë luftë si një “xhihad i vogel” duke kujtuar fjalen e Profetit ne kete gje “po shkojme nga xhihadi i vogel per tek xhihadi i madh.” Sipas mendimit të tij, xhihadi më i madh do të thoshte të beje paqe. Për të bere lufte në një kohë të shkatërrimit të madh është më e lehtë se sa te besh paqe ne kohe lufte dhe me e veshtira eshte të rivendosesh paqen.
Alija ishte një udhëheqës me formim botëror, i cili besonte ne kete,”Ju nuk mund të fitoni botën përmes refuzimit, por vetëm nëpërmjet afirmimit. Në fakt, afirmimi i botës është një parakusht për ndryshimin dhe pushtimin e saj” {Shenime nga burgu: shpetimi drejt lirise, p. 39). Ai i shihte peripecitë e jetës si një fakt, i vlerësoi ato dhe luftoi në një terren legjitim për ti ndryshuar ato. Dhe me këtë qëndrim, ai la pas vetes një një beteje te pafundme te etikes.
nga H. SULE ALBAYRAK
Asistent Profesor në Universitetin Marmara, Fakulteti i Teologjisë
