Civilizimi dhe kultura islame në Andaluzi ka fascinuar shumë bashkkohanik të vet. Ajo ka pas formën në të cilën kanë besuar fqinjtë e saj.
Luftërat, armiqësitë dhe mospajtimet politike në mes myslimanve dhe popujve latin, në këtë kohë, ka arritur kulminacionin e saj. Krahas kësaj, këto mardhënje armiqsore nuk kanë qenë pengesë e këmbimit kulturor. Historiani duhet të pyetet se a kanë pas për qëllim myslimanët që në këtë këmbim të tregojnë epërsinë e tyre në shkencë, filozofi dhe mjekësi, apo, popujt latin krahas epërsisë politike dhe ushtarake të kenë edhe epërsi shkencore ndaj myslimanve. Historiani, gjithashtu duhet të pyetet se kush i ka stimuluar dhe materialisht i ka ndihmuar përkthyesit për një aktivitet të tillë përkthyes? Ndoshta, kisha, krahas antagonizmit të vet ka pas rolin prijës në stimulimin e lëvizjes përkthyse prej gjuhës arabe në ate latine. Njëri prej përkthysve të shquar në këtë lëmi ka qenë Herbert, i cili më vonë u emërua papa Silvester II. Don Rejmond, murg i Toledos, ka tubuar shkencëtarët e të tri feve: Myslimane, Krishtere dhe Hebreje, dhe ka filluar përkthimin, ndërsa përkthimet i ka hartuar në shkollat e mesme krishtere. Këmbimi shkencor ka arritur kulminacionin e vet në Toledo kah gjysma e shekullit XIII gjatë sundimit të Alfonsit. Katalonia, në këtë lëvizje përkthyese ka pas rolin e njëjt sikurse Toledoja. Ndikimi shkencor i Katalonis shtrihej deri në Montepelier të Francës.
Evropianët kanë filluar, kjo është e natyrshme, përkthimin e veprave myslimane nga shkenca. Përkthyesit e tyre kanë qenë më preciz dhe më të qart nga përkthyesit të cilët kan punuar në Salerno. Ata kanë qenë njohës më të mirë të gjuhës arabe dhe latine nga përkthyesit e Sicilis, dhe njashtu edhe të disiplinave të cilat i kanë përkthyer. Mirëpo edhe ata kanë bërë gabime të njëjta sikurse edhe paraardhsit e tyre në Sicili dhe Salerno. Këtë shkak duhet kërkuar në përkthimet e dyfishta. Veprat arabe janë përkthyer në gjuhën kastaljane, pastaj prej saj në gjuhën latine. Disa përkthyes shumë pak e kanë njohur materjen të cilën e kanë përkthyer. Për këtë arësye kapitullin e Kanonit As-Suda (kokëdhimbja) e kanë përkthyer si soda gjoja është fjala për ndonjë termin të ri mjekësor. Njashtu edhe kapitullin Al-Ishk e kanë përkthyer si Ishk. Është habitëse që diç të tillë nuk e hasim në përkthimet e Hunejn ibn Is-hakut dhe të tjerëve të cilët veprat greke i kanë përkthyer në gjuhën arabe edhepse aty-këtu ka pas paqartsi gjatë përkthimit prej gjuhës greke në ate siriane, e pastaj prej kësaj në gjuhën arabe.
Këto gabime të përkthyesëve perendimor mund ti falim, sepse punën të cilën e kanë bërë ka qenë e rëndë dhe e llojllojshme. Disa historian transmetojnë se vet Zherardi i Kremonës ka përkthyer reth 87 vepra. Është e pamundur që të gjitha të jenë në nivel të njëjtë të përkthimit.
Zherardi i Kremonës ka qenë përkthyes i madh. Njëkohsisht me te ka pas edhe shumë të tjerë. Pa dyshim që Zhrardi si përkthyes ka qenë më i aftë se Konstantini i Afrikës. Gjindemi në ballë të një shkolle përkthyese e cila me veçantitë dhe karakteristikat e veta ka qenë e ngjajshme me shkollën në ballë të të cilit kan qenë Hunejn ibn Is-hak dhe Sabit ibn Kurra.
Kjo lëvizje përkthyese ka qenë gjithëpërfshirse. Nuk ka ekzistuar asnjë vepër e rëndësishme arabe të cilën nuk e kanë përkthyer. Janë përkthyer veprat e njohura islame të mjekësisë dhe ato më pak të njohura. Rëndësi të madhe u kanë kushtuar veprave të farmakologjis të: Ibn al Bejtarit, Al-Herevit dhe Masavejh al-Mardinit (1015). Vepra e tij ka qenë shumë e njohur te Evropianët. Janë përkthyer edhe veprat e Ali ibn Abbasit dhe Ammar al-Mavsilijit nga lëmija e oftamologjis. Vepra e Ali ibn Abbasit “Libe regius”, Kanoni i Ibn Sinas (Avecina), Continens i Ar-Razit, si dhe vepra e tij e dytë “Al-Mensuri”, kan tërhjek vëmendje të posaqme, për këtë arsye janë përdor në universitete evropiane deri në gjysmën e shekullit XVI.
Tani, pasi që shkurtimisht përshkruam historinë e mjekësisë islame, kanalet dhe rrugët përmes të të cilave ajo ka depërtuar në Europë, me gjasë lexusi do të pyes, se si e kanë përparuar myslimanët mjekësinë greke, dhe merita e tyre a qëndron vetëm në përkthimin e veprave mjeksore greke? Pyetja e formuluar kështu dhe në këtë mënyrë, më shumë u intereson historianve se sa mjekëve. Historianët janë ata të cilat rëndësi i japin ndarjes nacionale, ndërsa mjekëve u intereson vetëm zhvillimi dhe përparimi i përgjithshëm i mjekësisë.
Por përveq kësaj, megjithatë, do të cekim diq prej asaj me të cilën myslimanët e kanë përparuar mjekësinë greke. Ai i cili njihet me mjekësinë e Ar-Razit, aftësinë dhe mënyrën me të cilën i ka zgjidhur problemet, do të kuptojë, pa dyshim, se ai ka qenë mjek më i madhë edhe nga vet Hipokrati dhe Galeni.
Myslimanët asgjë të re nuk kanë dhënë në fushën e filozofisë mjekësore. Ata kanë mbet në kufinj të filozofisë greke, duke besuar në lëngjet trupore (ahlat), fuqit natyrore (kuva) dhe konstrukcionin e organizmit të njeriut (mizaxh).
Nga lëmija e anatomisë nuk kanë arrit shumë, pasi që me prerjen e kufomave nuk janë marrë shumë. Mirëpo, krahas kësaj ata nuk janë pajtuar me Galenin kur ka qenë fjala për mendibulën, e cila sipas Galenit përbëhej prej dy ashteve të ndërlidhura në mes vedi, duke pohuar se mendibula përbëhet prej vetëm një ashti, që është e vërtetë.
Kontributi i madh i tij në mjekësi është zbulimi i qarkullimit pulmunal të gjakut. Ky zbulim është i lidhur me emrin e mjekut të njohue arab Ibn Nefis. Zbulimi i Ibn Nefisit i ka dhënë grusht të madh mësimit të Galenit. Ai ka vërtetuar se gjaku prej gjysëmpjesës së djatht të zemrës në ate të majtë nuk kalon përmes vrimës e cila gjindet në mes tyre, sepse një vrimë të tillë as që ekziston.
Myslimanët të parët kanë bërë klasifikimin e simptomeve të sëmundjeve, ndërsa rëndësi të veqant i kanë kushtuar diagnostifikimit komparativ. Diagnostifikimi komparativ është i lidhur për emrin e Ar-Razit i cili shumë mirë ka vërejtur edhe shkaqet e sëmundjes.
Nëse i lëmë anash këto detale, të cilat, kanë rëndësi të madhe, sipas mendimit tim, nuk përcakton ndikimin e mjekësisë islame në renesasnsën evropiane, do të shohim se bota perendimore nga mjekësia islame ka marrë shumë gjëra, mes të cilave më të rëndësishmet janë:
1. Literatura mjekësore universitare. Ne këtë literaturë me siguri më e rëmndësishmja është “Kanoni i mjekësisë” prej Ibn Sinas. Kjo vepër është përdorur në universitetet evropiane deri në gjysmën e shekullit XVI. Kjo ende sot përdoret në Pakistan. Shumica të cilët e analizojn këtë vepër do të hasin në vështërsi. Të kuptuarit e “Kaninit të mjeksis” është e mundur vetëm me njohjen e mjekësisë greke dhe teorisë mbi lëngjet e trupit, fuqive natyrore dhe nocioneve të cilat i përkasin konstituimit të organizmit të njeriut, dispozicionit dhe temperamentit.
2. Mjeksia klinike, përveq literaturës mjekësore, evropianët prej myslimanëve kanë marrë edhe materjen shkencore e cila i përket mjekësisë klinike, duke iu falenderuar së pari Ar-Razit dhe veprës së madhe enciklopedike të tij “Al-Havi”. Mjekësinë klinike, të lënë pas dore nga ana e grekëve, myslimanët e kanë përsosur dhe kështu të përsosur ia kanë dhënë Europianëve.
3. Kirurgjia. Europianët gjithashtu prej myslimanve e kanë marë eksperiencën e tyre kirurgjike. Az-Zehvi ka qenë shembull për të gjithë ata të cilët janë marë me kirurgji në atë kohë në Europë. Ai i pari ka përshkruar atë të cilën sot e emërtojmë si pozicion Walcher. Gjithashtu ka zbuluar shumë instrumente për intervenime të ndryshme kirurgjike, si për shembull instrumentin me të cilin ka mënjanuar gurin nga mëshikëza e urinës.
4. Spitalet. Spitalet Europiane janë ndërtuar duke kopjuar bimaristanet islame. Sistemi i punës nëpër bimaristane ka qenë i rregulluar dhe futur në rend. Shërbimi dhe kujdesi ndaj të sëmurve ka qenë në atë nivel, sa që flitet se edhe njezit e shëndosh kanë pas dëshirë që të sëmuhen në mënyrë që të kenë rast të qëndrojnë atje.
5. Europianët, njohurit mbi drogat, barërat të thjeshta dhe të përbëra i kanë marrë prej veprave të myslimanëve. Vepra e Ibn al-Bejtarit ka qenë tekst shkollor në të gjitha fakultetet mjekësore europiane deri në gjysmën e shekullit XVIII.
