Forcat ukrainase mahnitën botën kur fundosën “Moskva”-n më 14 prill, një anije e armatosur rëndë nën flamurin e flotës ruse të Detit të Zi. Siç u vu re në mediat ndërkombëtare, ukrainasit arritën ta godasin anijen me raketat e tyre Neptun, pavarësisht mbrojtjes së konsiderueshme të anijes, shkruan revista Foreign Affairs.
Megjithatë, ajo që kaloi pa u vënë re ishin dronët e huaj që bënë të mundur sulmin – sipas zyrtarëve ukrainas, sulmi u koordinua nga dy drone turke Bayraktar TB2, të cilët arritën të shmangnin radarin e anijes dhe të siguronin informacionin e nevojshëm për të shënjestruar me saktësi raketat.
Shkruar nga Soner Cagaptay, drejtor i Programit të Kërkimeve Turke në Institutin e Uashingtonit dhe autor i “Sulltani në vjeshtë: Erdogan përballet me forcat e pandalshme të Turqisë” dhe Rich Outzen, një konsulent në firmën globale të konsulencës Dragoman LLC dhe një bashkëpunëtor i lartë në Fondacioni Jamestown për planifikimin e politikave në Departamentin e Shtetit nga viti 2016 deri në vitin 2018, shpjegohet se janë dronët Bayraktar ata që po e formësojnë politikën e jashtme të Turqisë në një mënyrë të re dhe po përcaktojnë drejtimin e luftërave, përfshirë atë në Ukrainë.
Që nga ditët e para të sulmit rus, armët me buxhet të ulët, por vdekjeprurëse me telekomandë TB2, janë dëshmuar në mënyrë të përsëritur vendimtare në shkatërrimin e tankeve ruse dhe ndalimin e përparimit rus. Kjo nuk është rastësi.
Në janar, ndërsa Rusia grumbulloi një numër të madh trupash në kufirin e Ukrainës, Kievi filloi në heshtje pazaret ushtarake me Turqinë, duke blerë 16 drone Bayraktar, së bashku me sisteme të tjera armësh turke, për një total prej 60 milionë dollarësh, 30 herë më shumë se sa shpenzoi për pajisjet e mbrojtjes nga Turqia gjatë së njëjtës periudhë të vitit të kaluar.
Para kësaj, Ukraina kishte blerë tashmë 20 dronë të tjerë TB2 nga Turqia. Se sa i rëndësishëm është Bayraktari për luftën e Ukrainës, tregon fakti se për të në Ukrainë është realizuar një këngë patriotike, e cila është shpërndarë në rrjetet sociale.
Pavarësisht interesimit të Ukrainës për dronët, pak vëmendje i është kushtuar strategjisë së tyre të prokurimit. Prodhuar nga një kompani turke me lidhje të ngushta me presidentin Erdogan, TB2 është më shumë se një armë kyçe për luftën në Ukrainë.
Në vitet e mëparshme, dronët kanë luajtur një rol vendimtar në konflikte të shumta në Kaukaz, Afrikë dhe Lindjen e Mesme. Duke reklamuar dronët në dhjetëra vende me të ardhura të ulëta dhe të mesme, Ankaraja ka arritur të zgjerojë ndikimin e saj gjeopolitik, duke fituar në të njëjtën kohë mundësinë për të formësuar rezultatin e betejave të mëdha rajonale për pushtet.
Megjithatë, “diplomacia me dron” turke pati pasojat e saj. Në Lindjen e Mesme, zgjerimi i angazhimit ushtarak të Turqisë në vende të tilla si Libia ka çuar në rivalitete me vende të tjera, si Greqia dhe Egjipti, të cilat kanë formuar koalicione të reja të lirshme që synojnë frenimin e fuqisë turke. Në Ukrainë, dronët po kërcënojnë të minojnë marrëdhëniet e ekuilibrit me Rusinë që Turqia ka ndërtuar me kujdes.
Në vitet e mëparshme, republikanët dhe demokratët në Kongresin e SHBA kanë shprehur shqetësim për orientimin e Turqisë drejt prodhimit të dronëve.
Duke përmendur rolin e sistemeve të armëve pa pilot në konfliktin Azerbajxhan-Armeni në rastin e Nagorno-Karabakut në vitin 2020, senatori amerikan Bob Menendez, një demokrat nga New Jersey, tha vitin e kaluar se “Shitjet e dronëve turq janë të rrezikshme, destabilizuese dhe një kërcënim për paqen dhe të drejtat e njeriut”.
Megjithatë, pas vitesh unilateralizmi, i cili ka krijuar më shumë armiq rajonalë për Turqinë dhe ka dëmtuar aleancat me Shtetet e Bashkuara dhe Evropën, autoritetet turke kanë arritur të përdorin Bayraktarët e tyre dhe dronët e tjerë për të ndryshuar pozicionin ndërkombëtar të vendit.
Në Lindjen e Mesme, dronët kanë ndihmuar Turqinë të ndjekë interesat e saj me burime diplomatike relativisht të kufizuara. Në Ukrainë, ndihma ushtarake e Ankarasë i ka dhënë Erdoganit forcë të re në NATO në një kohë kur qeveria e tij është në rrezik dhe marrëdhëniet e tij me Shtetet e Bashkuara dhe Evropën janë në krizë prej disa vitesh.
Nëse Turqia mund të vazhdojë të menaxhojë me sukses dhe të ndërtojë programin e saj të dronëve, ajo mund të ketë siguruar një formë të re vendimtare ndikimi, duke ripërcaktuar luftën me dron në proces.
Zhvillimi i teknologjisë
Programi i dronëve të Turqisë erdhi nga zhgënjimi me furnizuesit e huaj. Në fund të viteve 1990, kur Shtetet e Bashkuara ishin një prodhues i madh i dronëve të armatosur, Turqia kërkoi akses në këtë teknologji amerikane për të luftuar Partinë e Punëtorëve të Kurdistanit (PKK), të cilën Shtetet e Bashkuara dhe Turqia e kanë shpallur organizatë terroriste. Më pas Ankaraja iu drejtua Izraelit në vitin 2005, por përjetoi zhgënjim të ngjashëm. Vitet e fundit, Turqia ka marrë gjithashtu refuzime në përpjekjet për të blerë drone më të avancuar amerikanë, duke përfshirë një version të armatosur të MQ-9 Reaper. Më në fund ajo vendosi të bënte teknologjinë e saj.
Një kompani në pronësi të qeverisë turke zhvilloi një prototip droni në vitin 2012 dhe deri në vitin 2016 kishte arritur të ndërtonte një dron efektiv kërkimor. Gjatë këtyre viteve, pati një përparim tjetër – kur Selcuk Bayraktar, një inxhinier nga MIT dhe dhëndri i ardhshëm i Erdoganit, projektoi Bayraktar TB2.
Prodhimi masiv i këtij droni filloi në vitin 2012 dhe në tre vitet e ardhshme ai u përsos për të kryer sulme të sakta, gjë që e bëri atë një armë të re të rëndësishme në arsenalin turk. Ashtu si MQ-1 Predator dhe MQ-9 Reaper amerikan, TB2 është një mjet ajror pa pilot me qëndrueshmëri të gjatë (MALE) me lartësi mesatare. Krahasuar me turqit, dronët amerikanë janë padyshim më të sofistikuar, kanë rreze dhjetë herë më të madhe, dy herë më të shpejtë dhe mund të mbajnë pothuajse dy herë më shumë armë. Megjithatë, ata janë gjithashtu tre apo edhe katër herë më të shtrenjtë se dronët turq. Vetëm municioni për disa drone perëndimore më të avancuar kushton më shumë se një dron i plotë TB2, i armatosur plotësisht, dhe vlerësohet se kushton nga një deri në dy milionë dollarë.
Në vitin 2015, ushtria turke filloi të përdorë dronët e saj për të luftuar PKK-në. Gjatë tre viteve të ardhshme, dronët e rinj i lejuan Turqisë të largonte grupin nga territori turk dhe të vriste një numër të madh anëtarësh të PKK-së, duke përfshirë disa udhëheqës në Irak.
Menjëherë pas kësaj, Ankaraja filloi gjithashtu përdorimin e dronëve kundër luftëtarëve kurdë në Siri të njohur si Njësitë e Mbrojtjes së Popullit (YPG), një strategji që i lejoi Turqisë të forconte kontrollin e kufijve të saj juglindorë dhe jugorë dhe të zgjeronte ndikimin e saj në Sirinë veriore dhe Irak pa rrezikun e dërgimit në terren forca të mëdha ushtarake. Për herë të parë në dekada, Ankaraja ka fituar një avantazh vendimtar në një konflikt të gjatë me PKK.
Eksporti i dronëve
Karakteristikat që e bëjnë Bayraktarin të domosdoshëm për qeverinë turke dhe prioritetet e saj të sigurisë shpejt u treguan po aq të dobishme për një numër forcash të jashtme të vogla dhe të mesme.
Për një investim relativisht modest, vendi mund të marrë teknologji vdekjeprurëse ushtarake që mund të ndryshojë dinamikën e konfliktit ose të sigurojë një pengesë efektive për rebelët ose forcat e tjera. Turqia filloi eksportimin e TB2 në 2017 dhe në pesë vjet ka shitur dronët e saj në më shumë se 20 vende, duke përfshirë partnerë dhe aleatë në Evropë (Shqipëri, Poloni dhe Ukrainë); Azia Qendrore dhe Jugore (Kirgistani, Pakistani dhe Turkmenistani); Afrika (Etiopia, Libia, Maroku, Somali dhe Tunizia); Gjiri (Katar); dhe në Kaukaz (Azerbajxhan). Megjithëse këto traktate të armatosura udhëhiqeshin nga një kombinim i gjeopolitikës dhe merkantilizmit, ato pothuajse gjithmonë përfshinin vende në të cilat Turqia ka interesa strategjike.
Për shkak të këtyre marrëveshjeve, dronët turq kanë ndryshuar ekuilibrin e fuqisë në një sërë konfliktesh. Në Libi në vitin 2020, ata i mundësuan qeverisë së njohur ndërkombëtarisht në Tripoli, e cila mbështetet edhe nga Turqia, të mundte gjeneralin Khalifa Haftar, i cili mbështetej nga Rusia.
Në mënyrë të ngjashme, dronët kanë ndihmuar forcat e Azerbajxhanit të rimarrin me sukses territorin në rajonin e diskutueshëm të Nagorno-Karabakut të mbajtur nga forcat armene për dekada.
Në provincën siriane të Idlibit, ata i mundësuan opozitës siriane të ndalonte ofensivën e qeverisë siriane. Në Etiopi, dronët turq të blerë nga qeveria e Addis Abeba ndihmuan në ndryshimin e luftës me rebelët Tigri.
Ashtu si në raste të tjera, interesi i Turqisë në Etiopi nuk është thjesht komercial – Ankaraja e sheh forcimin e lidhjeve me vendin si një mënyrë për të fituar ndikim në Bririn e Afrikës dhe për t’u përballur me Egjiptin, me të cilin po lufton për ndikim rajonal.
Dilema e Ukrainës
“Diplomacia me dron” e Turqisë doli të ishte ndoshta më e rëndësishmja dhe potencialisht më e rrezikshmja në Ukrainë. Kievi filloi të blejë TB2 në vitin 2019 dhe e përdori atë për herë të parë kundër separatistëve pro-rusë në Donbas në vitin 2021.
Sidoqoftë, me pushtimin rus të Ukrainës, këto armë fituan një status krejtësisht të ri – për herë të parë ato u përdorën drejtpërdrejt kundër forcave ruse. Tashmë ka pasur më shumë se 60 sulme të suksesshme me dron TB2 ndaj tankeve ruse, artilerisë, automjeteve dhe madje edhe trenave me furnizime, dhe numri i rasteve të paraportuara është ndoshta edhe më i lartë.
Për marrëdhëniet turke me Perëndimin, roli i papritur i Bayraktarit në forcimin e mbrojtjes së Kievit kundër Moskës ka pasur rezultate të rëndësishme. Ajo e ka ngritur pozitën e Turqisë në NATO në një nivel të paparë prej vitesh.
Megjithatë, kjo ka hapur edhe disa çështje të reja, të ndërlikuara për përpjekjet e Turqisë për të ruajtur marrëdhëniet me Moskën. Turqia duhet të merret me Rusinë në një sërë fushash, nga Deti i Zi në Siri dhe Azerbajxhan. Në nivelin strategjik, Ankaraja do të bëjë gjithçka për të siguruar që Kievi të mos bjerë nën kontrollin e Moskës, sepse agresioni i Putinit kundër Ukrainës ka forcuar ndjenjën e realizmit në Ankara për sa i përket Rusisë, armikut historik të Turqisë. Ankaraja e sheh Ukrainën dhe vendet e tjera në Detin e Zi, tani më shumë se kurrë, si aleatë të pazëvendësueshëm me të cilët mund të formojë një bllok për të balancuar fuqinë e Rusisë në rajon.
Megjithatë, nëse Putin ia del të pushtojë pjesë të Ukrainës, ai mund të ushtrojë presion të konsiderueshëm ndaj Turqisë. Mund të minojë interesat turke në Siri, për shembull, duke nisur një valë të madhe refugjatësh nga Idlibi në Turqi në një kohë kur qytetarët turq kanë një qëndrim shumë negativ ndaj refugjatëve për shkak të krizës ekonomike.
Erdogan ndoshta do të ishte nën një presion të madh nëse do të kishte një fluks të madh refugjatësh. Putin gjithashtu mund të ushtrojë presion ekonomik mbi Turqinë duke kufizuar importin e mallrave bujqësore, duke ndaluar turistët rusë të shkojnë në Turqi ose duke ndaluar furnizimin me gaz në Turqi. Lëvizje të tilla do të dëmtonin rimëkëmbjen ekonomike të Turqisë, dhe kështu mundësinë e suksesit elektoral të Erdoganit në vitin 2023.
Ankaraja ka “heshtur” publikisht për rolin e saj në armatosjen e ukrainasve, duke theksuar se nuk është qeveria turke ajo që shet drone, por një kompani private.
Gjithashtu, Turqia po përpiqet të pozicionohet si ndërmjetëse midis Rusisë dhe Ukrainës dhe ka pritur tashmë ministrat e jashtëm të të dy vendeve në 10 mars.
Turqia i frikësohet humbjes ruse pak më pak se fitores së Rusisë, sepse Rusia është një partner i dobishëm tregtar dhe sepse rusët dhe turqit kanë krijuar tashmë një kurs veprimi në Kaukaz, Libi dhe Siri, të cilat mund të kërcënohen nga disfata ruse.
Dhe nëse Putini ka një listë të vendeve për të ndëshkuar pas luftës që mbështeti Ukrainën, Turqia do të jetë afër në krye të kësaj liste, pas shteteve baltike, Polonisë, Britanisë dhe Shteteve të Bashkuara. Putini madje mund të përdorë sulme kibernetike për të rrezikuar fitoren e mundshme të Erdoganit në zgjedhje.
Erdogan gjithashtu dëshiron të joshë oligarkët rusë të sanksionuar në Turqi, duke shpresuar se fondet dhe paratë e tyre do të ndihmojnë ekonominë turke. Turqia mund të bëhet gjithashtu një treg i pasurive të paluajtshme për klasën e mesme të lartë të Rusisë që dëshiron të ruajë pasurinë e saj.
Strategjia e Erdoganit në Ukrainë është të sigurojë ndihmë të qetë ushtarake për Kievin dhe të mbajë kanale diplomatike me Putinin dhe përfitime ekonomike nga Rusia.
Kjo është arsyeja pse presidenti turk refuzoi të mbështesë sanksionet perëndimore kundër Rusisë dhe Turqia vazhdon të blejë naftë ruse. Gjithashtu, Turqia ka lënë hapësirë të hapur ajrore për avionët rusë. Megjithatë, kjo strategji mund të jetë e pranueshme për Putinin për momentin. Nuk ka gjasa që lideri rus tani të fillojë një grindje me Turqinë, veçanërisht pasi Erdogan i siguron atij dhe oligarkëve të tij burime ekonomike. Por nëse lufta në Ukrainë vazhdon dhe dronët TB2 vazhdojnë të shkatërrojnë objektivat ruse, siç është anija “Moskva”, kjo mund të vendosë Ankaranë dhe Moskën në një konflikt më të drejtpërdrejtë. /tesheshi
