Fjala relativizëm (nisbije) në gjuhën e sotme arabe përdoret për dy teori të ndryshme, njëra quhet në gjuhën angleze relativity, dhe ka të bëjë me teorinë e njohur të Ajnshtajnit në fizikë, ndërsa tjetra përdoret për një teori filozofike dhe në shkencat sociale e që në anglisht quhet relativism. Këtu ne do të flasim për të dytën dhe jo për të parën. Kjo teori është e vjetër dhe e re, i pari ai që i atribuohet kjo teori në historinë e mendimit perëndimor është greku Protagora, i cili ka jetuar në shek. V p.e.s. Kjo teori mbrohet edhe nga mendimtarët e sotëm perëndimor, e në veçanti ata të specializuar në sociologji dhe antropologji.
Thelbi i kësaj teorie thotë se, nuk ka ndonjë kriter të qëndrueshëm me të cilin dallohet e vërteta nga e kota, e mira nga e liga, por këto janë gjykime relative. Por, relative në lidhje me kë? Ata që mbrojnë këtë teori nuk janë të një mendje për këtë, ka prej tyre ekstrem që këtë gjykim e kthejnë tek individi, pra nëse filani e sheh diçka të vërtetë dhe të mirë, ajo është e drejtë dhe e mirë për të, edhe pse për këtë dikush tjetër mund të mos jetë dakord. Disa të tjerë janë të mendimit se kjo ka lidhje me kulturën e çdo shoqërie më vete. Kultura në botëkuptimin e këtyre njerëzve është udha e jetës së një shoqërie çfarëdo në një periudhë të caktuar të historisë së saj. Ajo përfshin besimet, sjelljet, gjuhën, zakonet, traditat, artet, shpikjet, teknologjinë dhe trashëgiminë e tyre. Çdo gjë që njerëzit e një kulture të caktuar e shohin si të mirë dhe të drejtë, ajo është e mirë dhe e drejtë për kulturën e tyre, sepse nuk ka një kriter universal për të drejtën dhe të mirën që njerëzit të bihen dakord për të. Njëri prej tyre thotë: “Çdo normë dhe zakon i një kohe dhe vendi të caktuar gjen justifikim në atë kohë dhe vend të caktuar.”[1] Ndërkohë një sociologe tjetër thotë: “Shumica e shoqërive njerëzore ndjek rrugë të ndryshme për qëllime të ndryshme, ndaj nuk mund të gjykohet për ndonjë mjet apo qëllim të tyre me të njëjtin matës si për një shoqëri tjetër, sepse ajo nuk mund të peshohet.”[2] Pra, nuk ka një kriter universal me të cilin do të mateshin kulturat, ku disa do të vlerësoheshin si të sakta dhe disa si të gabuara, apo njëra më mirë sesa tjetra. Duke u nisur nga kjo, ata thonë se, askush nuk ka të drejtë që njerëzit e një kulture të caktuar të gjykojnë kulturat e tjera me kriteret e kulturës së tyre. Sipas tyre vështrimi i paanshëm shkencor kërkon që çdo kulturë të vlerësojë vetveten e saj nga brenda saj me kriteret e saj dhe jo me kritere të huaja për të. Nëse për shembull eskimezi e sheh si bujari që t’ia japë gruan e tij për ca kohë një tjetri, apo nëse disa shoqëri e kanë zakon t’i vrasin fëmijët që në djep, apo pleqtë, sepse ata nuk janë të aftë të prodhojnë gjë, atëherë me çfarë kriteri ne do t’i gjykojmë këto veprime si negative?
Në këtë teori vihen re:
Së pari, ajo kundërshton vetveten, sepse nëse çdo gjykim se kjo është e saktë apo e gabuar, e mirë apo e ligë është një gjykim vetjak apo sipas një kulture të caktuar, atëherë edhe kjo teori vetë është një gjykim vetjak apo diktim i një kulture të caktuar, kështu që me çfarë të drejte thuhet se kjo është një e vërtetë universale dhe njerëzit duhet patjetër ta marrin atë në konsideratë, siç pretendojnë predikuesit e kësaj teorie?
Së dyti, në çdo shoqëri p.sh. mashtrimi, incesti dhe padrejtësia konsiderohen si poshtërsi në marrëdhëniet me njerëzit.
Së treti, fakti që njerëzit nuk bien të gjithë dakord për kriteret e moralit dhe ndershmërisë nuk do të thotë se nuk ekzistojnë kriteret, sepse ekzistenca e kritereve është diçka dhe rënia dakord për to është diçka tjetër.
Së katërti, njerëzit e të gjitha kulturave mundohen t’i justifikojnë vlerat dhe sjelljet e tyre duke u mbështetur te kritere të caktuara. Askush prej tyre nuk thotë: kjo është ajo që ne mendojmë dhe është e drejtë dhe e mirë sepse ne e shohim të tillë, por ata mundohen t’i mbështesin në kritere me të cilat ata mund të debatohen për saktësinë ose jo të tyre, sepse i mbështesin në kritere racionale të përbashkëta për të gjithë njerëzit. Merr si shembull varrosjen e vajzave tek arabët në kohën e injorancës, ata e bënin këtë nga frika e varfërisë, siç e përmend këtë Kurani i nderuar, e megjithatë ata besonin në një Krijues, ndaj dhe qe e mundur që ata të debatoheshin për këtë dhe të ndryshonin qëndrimin e tyre pasi hynë në Islam dhe njohën më mirë Zotin e tyre.
Së pesti, realiteti i prekshëm, në dëshminë e të cilit beson çdo njeri, tregon se diçka është ose e vërtetë ose e kotë dhe jo sipas asaj që vendosin tekat individuale apo kulturore. Asnjë njeri i mençur, cilado qoftë kultura e tij, nuk thotë p.sh se lindja e diellit është çështje relative, ndërkohë që dielli në të njëjtën kohë dhe vend lind për disa dhe perëndon për disa të tjerë.
Së gjashti, edhe nëse e pranojmë teorinë e relativizmit, pse kjo duhet të lidhet me dëshirat e individëve apo kulturave? Pse të mos jetë diçka për të cilën njerëzit bien dakord si p.sh.: dëshmia e shqisave, argumentet logjike, apo edhe ndonjë justifikim i pavlerë siç cituam në pikën katër, nëpërmjet të cilave njerëzit do të mund të debatohen për to?
Së shtati, njerëzit janë qenie shoqërore dhe ata nuk mund të jetojnë së bashku të lidhur mes tyre vetëm se nëpërmjet disa vlerave të caktuara, që i cekëm edhe më parë, dhe të cilat një pjesë e studiuesve të ekonomisë dhe shoqërisë i quajnë si kapitali shoqëror. Shoqëria sa më të madh ta ketë këtë kapital aq më e lidhur është ajo dhe aq më mirë mund t’i realizojë synimet e saj ekonomike dhe politike, ashtu siç nuk mund t’i realizojë një shoqëri e shpërbërë për shkak këtij kapitali të vogël që ajo ka.[3]
Relativizmi edhe pse është një teori e pasaktë ai po përhapet në perëndim si epidemitë e në veçanti në mesin e të rinjve, siç citohet kjo nga disa referenca dhe ashtu siç kemi dëgjuar edhe nga të rinjtë tanë që studiojnë me këta të rinj në universitetet e tyre. Këta njerëz kanë filluar të besojnë se çështjet e moralit dhe fesë janë si çështjet e shijeve, për të cilat njerëzit ndryshojnë sipas natyrës së ndryshme të tyre, se nuk ka ndonjë kriter objektiv për këtë gjë. Ndoshta besimi tek relativizmi ka ardhur ai reagim i kundërt ndaj fanatizmit të urryer që mbizotëron akoma në disa qarqe perëndimore, të cilat e konsiderojnë kulturën e tyre kriterin e vetëm me të cilin duhen peshuar fetë e të tjerëve, vlerat, zakonet dhe traditat e tyre; ato kultura që afrohen më shumë me ta janë edhe më afër së drejtës dhe së mirës dhe ato që janë më larg, janë edhe më të largëta ndaj këtyre të dyjave. Realiteti tregon se bota islame, madje mbarë bota ka vuajtur prej këtyre njerëzve e në veçanti politikanët, aq sa nuk ka vuajtur për shkak të atyre që mbrojnë teorinë e relativizmit, kjo për arsyes se edhe pse relativizmi është diçka e pasaktë ai së paku shpesh herë krijon një frymë tolerance me kundërshtarin. Gjithsesi, relativizmi ngelet një sëmundje e civilizimit perëndimor. E kjo sëmundje, si shumë sëmundje të tjera, ka ardhur edhe në mesin e njerëzve të kulturuar të botës sonë islame, madje edhe në mesin e islamikëve. Ka mes këtyre islamikëve që kërkojnë rrënjët e relativizmit edhe në trashëgiminë tonë islame. Nganjëherë këta njerëz përmendin fjalën e usulistëve se çdo muxhtehid ka të drejtë, e ndonjëherë argumentohen me hadithin që tregon për namazin që duhej falur në Beni Kurejdha, e ndonjëherë argumentohen me rregullin se gjykimet ndryshojnë sipas kohës dhe vendit, ashtu siç argumentohen me faktin se Imam Shafiu ndryshoi medhehebin pasi ai u zhvendos në Egjipt. Në realitet të gjitha këto nuk e mbështesin idenë e relativizmit në formën që ajo ka në perëndim, siç e shpjeguam më sipër.
Së pari, muslimani, madje çdo njeri që beson në Zot nuk beson se ekzistenca e Zotit është diçka relative, që varet nga mendja e besimtarëve, por beson se Ai ekziston pavarësisht njerëzve, e pranojnë ata Atë apo jo, madje pavarësisht ekzistencës së tyre. Pra se Krijuesi ekziston edhe nëse njeriu nuk do të ekzistonte, sepse ekzistenca e Zotit është diçka primare, para se të ekzistojnë besimtarët e Tij. Pra ekzistenca e Tij është një e vërtetë absolute e pakushtëzuar nga diçka tjetër, ndaj nuk mund të jetë relative. Muslimani veç kësaj beson se ky Krijues meriton të adhurohet i vetëm edhe nëse asnjë prej njerëzve nuk e adhuron Atë. Pra çështja e adhurimit të Tij është gjithashtu një e vërtetë absolute e pakushtëzuar nga adhurimi i njerëzve. E njëjta gjë vlen edhe për virtytet morale, siç janë: sinqeriteti, drejtësia, besa, mbajtja e premtimit, vlera për të cilat muslimani beson se janë virtyte, besojnë apo jo njerëzit në to, i praktikojnë ato ose jo, pra vlera e tyre është absolute e palidhur me individët apo kulturat.
Së dyti, ata që thonë se të gjithë muxhtehidët kanë të drejtë nuk thonë se kriteri i së vërtetës është mendimi i muxhtehidit, sepse ata e dinë mjaft mirë rregullin islam që thotë se e vërteta nuk njihet me emra, ata ia atribuojnë saktësinë ixhtihadit, i cili është një çështje objektive e mbështetur në argumente. Por, pavarësisht kësaj ne nuk mund të themi se çdo muxhtehid e ka të saktë, sepse si i bëhet nëse ixhtihadet e tij janë kontradiktore? Ai mund të thotë: se kjo gjë është e lejuar e dikush tjetër thotë: kjo gjë nuk është e lejuar! Dikush thotë se kjo gjë është e detyrueshme apo e pëlqyeshme, e dikush tjetër thotë se është e ndaluar apo e papëlqyeshme! Nëse themi se të gjithë e kanë të saktë do të thotë të pranojmë dy gjëra të kundërta në të njëjtën kohë, e këtë asnjë njeri i mençur nuk e thotë. Nëse ixhtihadet nuk janë kontradiktore mundet që të jenë të sakta të gjitha ose mund të mos jenë.
Së treti, për sa i përket ngjarjes me namazin që duhej falur në fisin Beni Kurejdha, kam përshtypjen se, shumë prej atyre që argumentohen me të për të përligjur relativizmin si të saktë, nuk e kanë kuptuar fjalën e Profetit (alejhi salatu ue selam) ashtu siç duhet. Po, është e vërtetë se Profeti nuk ua quajti gabim namazin atyre që e falën atë para se të mbërrinin në Beni Kurejdha dhe as ata që e falën pasi mbërritën atje, pra sikur ai u tha atyre: namazi që u fal para se ju të mbërrinit atje është i pranuar dhe namazi që u fal pasi ju mbërritët atje është i pranuar. Kjo çështje nuk është në vetvete kontradiktore, ashtu siç nuk është kontradiktor fakti se namazi që falet në fillim të kohës është i pranuar dhe ai që falet në fund të kohës është i pranuar. Por, ngelet edhe diçka tjetër dhe është fakti se Profeti (alejhi salatu ue selam) edhe pse ua quajti të saktë të dyja grupimeve atë që bënë, ai nuk ua quajti të saktë mendimin e secilit grup se ajo që bëri grupi tjetër ishte gabim, pra Profeti (alejhi salatu ue selam) sikur i tha çdo grupi: ti e kishe të saktë atë që bëre, por gabove kur the sa grupi tjetër e kishte gabim. E shprehur ndryshe: Profeti (alejhi salatu ue selam) nuk ua quajti të saktë plotësisht mendimin e secilit grup, por miratoi atë që ishte e saktë në të dyja grupet.
Së katërti, për sa i përket medhhebit të ri të Shafiut, mjafton të përmendim për të sqaruar se ai s’ka të bëjë gjë me relativizmin. Fakti që Shafiu ndryshoi mendimin e tij në disa çështje, për të cilat nuk kishin lidhje me vendin në të cilin ai u zhvendos, nuk mund të jetë shkak për këtë vendi ku ai shkoi. P.sh. ai që kërkon kiblen dhe falet dhe më pas i bëhet e qartë se ishte falur në drejtim tjetër, a e ka për detyrë ta përsëris namazin? Dikur Shafiu ishte i mendimit se ai nuk e ka për detyrë këtë gjë, ndërsa sipas mendimit të më vonshëm tha se kjo është e detyrueshme. E çfarë lidhje ka kjo me faktin se ai ishte në Egjipt apo në Hixhaz? Nuk është vetëm Imam Shafiu ai që ka ndryshuar mendim për disa çështje, por edhe imamë të tjerë si p.sh. Imam Ahmedi edhe pse ata nuk u larguan nga vendi ku jetuan.
Ka mbetur të themi se ka gjëra të cilat për nga natyra janë relative, dhe njerëzit janë dakord se këto gjëra janë relative, ndaj nuk duhet të ngatërrohen me relativizmin e së vërtetës dhe relativizmin e vlerave morale, tema e secilës ishte ky shkrim. Nga gjërat relative të pranueshme është p.sh. relativizmi i gjatësisë dhe shkurtësisë, përshkrimi i një njeriu si i gjatë apo i shkurtër varet nga gjatësia e njerëzve të tjerë, madje mund të matet me gjatësinë e ambientuar në vendin ku ai gjendet. Një njeri i shkurtër p.sh. në jug të Sudanit mund të jetë i gjatë për kinezët…etj. Por, ky relativizëm nuk shkakton ndonjë mospërputhje të madhe në mes njerëzve, sepse zakonisht ata bien dakord me faktin se nga varen gjërat. Njeriu është i gjatë ose i shkurtër në lidhje me njerëzit dhe jo në lidhje me palmën, ai është i shpjete ose i ngadaltë në lidhje me njerëzit dhe me kuajt apo makinat, namazi është i zgjatur apo i shkurtuar në lidhje me namazin e Profetit (alejhi salatu ue selam) e jo në lidhje me atë që mendon çdo njeri.
Dr. Xhafer Shejh Idris
Revista “El-Bejan” nr. 160, 1421 h.
Përktheu: J. Topulli
[1] William Graham Summer, as quoted in Harold M. Hodges Jr. Conflict and Consensus, An Introduction to Sociology, Harper and Row, New York, etc. p 60
[2] Ibid.
[3] Francis Fukuyama, The Great Disruption : Human Nature and the Reconstitution of Social Order, The Free Press, New York, 1999, pp 18-19
