Realizmi socialist si prodhues i përfytyrimeve esktreme antifetare në letërsinë shqipe

Në periudhën e realzmit socialist në letërsinë shqipe u zyrtarizua edhe ateizmi si komponentë e dokr­inës së re ideologjie-letrare, të huazuar nga Bash­kimi Sovjetik. Me këtë zyrtarizim, letërsisë shqipe iu bë njëri nga atetatet më të rënda në sferën estetike dhe morale të saj, sepse një poezi e xhveshur nga mundësia e përfytyrimeve metafizike, rezulon të jetë shumë e varfër figurativisht dhe shumë agresive kuptimisht. Një pjesë jo e vogël e letërsisë shqipe që është shkruar në atë periudhë, e ka në vete qëndrimin ateist agresiv. Në emër të gjoja luftimit të konserva­to­rizmit fetar e të ndarjeve fetare, u krijiua një letërsi me ide të ashpra ndaj besimeve fetare dhe ndaj be­sim­ta­rëve. Mund të bëhet një studim i veçantë për këtë trashëgimi negati­ve të letërsisë shqipe, por ne këtu do të mjaftohemi vet­ëm me inicimin e këtij problemi. Do të ndalemi vetëm në disa raste ekla­tante. Poema e Xhevahir Spa­hiut,“Vdekje perëndive”, edhe me ti­tullin e edhe më përmbajtjen e saj, është përfaqësuesja më tipike e kësaj fryme an­tifetare në poezinë shqipe të realizimit socialist. Kjo poemë është si një platformë ideologjike me ambicie agresive të femohimit dhe të feshka­tërri­mit. Për ta pasur lexuesi i këtij teksti të qartë poten­cia­lin e tillë të kësaj poeme, ajo do të duhej të sillej e plotë. Por, kjo nuk mund të bëhet këtu për shkaqe praktike. Prandaj, vetëm do të sillen si argu­mentim disa fragmente të saj. Poema fillon me një ek­zaltim poetik për tokën që paskësh fituar lumturinë, duke u bërë tokë pa Mu­hametin e pa Jezu Krishtin:

Toka ime.

Tokë e njerëzve.

Pa Muhametin dhe pa Jezu Krishtin mbi shpinë

Zemrat s’rrotullohen më rreth diejve iluzorë

Po rreth diellit të njeriut

Venë e vinë. (Spahiu: 105)

Pas këtij ekzaltimi, poeti fillon e nxjerrë konkluzi­one, sipas të cilave njerëzit më nuk duan të dinë për zotin dhe nuk duan që zoti të dijë për ta, duke shkuar në një skejshmëri femohues, që rrallë ndeshet në le­tërsi në këtë farë mase: 

Ju nuk doni ti’a dini asnjë fije për zotin

S’doni as që zoti t’ia dijë për ju. (Spahiu:106)

Në njësinë e dytë poeti fillon e shpalos përvojën personale të femohimit, duke u krekosur që ka hyrë në xhami për të zbuluar mashtrimin, nihilizmin dhe kotësinë e besimit:

Sa shpina u kërrusën

Sa gjunj u ropën

Këtu në altar,

Amin, Muhamet,

Errësitë fanatizëm,

Amin,

Nga djepi në varr (Spahiu:107 )

Pas një breshërie fyerjesh ndaj klerikëve e ndaj po­etëve fetarë, pas një ekspozicioni të padrejtësive so­ciale, të cilat ia faturon fesë, poeti e bartë zemërimin ndaj vetë Perëndisë, me një leksik brutal:

Në një vesh latinisht,

Në njëvesh arabisht,

Në një vesh greqisht,

Perëndia e shqiptarëve me tre veshë ish?

Perëndi a përbindësh?!

Perëndi që na kyçën kanatat e syve,

Perëndi që na kyçën derën e gëzimeve,

Perëndi që na vishnin rroba gjykatësisht gjyqeve,

Perëndi që tundnin skeptrin kolltuqeve,

Perëndi të qiellit në marrëveshje të plotë me pe­rënditë e tokës

Taborre të zeza,

Që psallnin nëpër udhët e botës. (Spahiu:111)

I ekzaltuar nga revolucioni komunist dhe nga ide­olo­g­jia komuniste, Xhevahir Spahiu e nxjerrë fe­mo­himin si kalë beteje, për të dhënë mesazhin e ren­dit të ri pa fe dhe të një shoqërie ku lufta e klasave ushqehet me gjakderdhje. Duke e portretizuar këtë revolucion të shkatërrimit të besimeve fetare, poeti përshkruan bëmat e komunistëve, për të cilët tregon me mburrje se ata shtijnë me armë edhe ndaj pro­fe­tëve dhe libr­ave të shenjtë! Egërsimi me femohimin vjen duke u shtuar nga vargu në varg, për ta arritur kulm­ina­cio­n­in në thirrjen “ Vdekje perëndive!”. Poeti glorifikon vi­tin 1967, që është i njohur si viti kur filloi shk­a­të­rri­mi i xhamive dhe i kishave dhe ndalimi i fesë në Shqi­përi. Më tutje ai shpall kumtin për “vdekjen e zotit”, ba­razon Biblën me librin “Mein Kampfh” të Hitlerit dhe i thur një ode vendit që ka shpallur veten shteti i vet­ëm ateist në botë.

Për lexuesin dhe studiuesin e sotëm mbetet e pa­qartë se nga çfarë shtysash psikologjike mund të jetë nxitur kjo poemë kaq brutale ndaj besimeve fetare dhe veçmas ndaj Hyjnisë?

Në garën e fefyerjes është konkurues edhe një tje­tër poet shqiptar, Moikom Zeqo. Në poemthin “Zo­diak” të Zeqos, vargjet sa nuk përlcasin nga për­do­rimi i shumtë i emrit të Zotit, në kontekste ironike, negative, fyese dhe mohuese. Pastaj një përdorim i fjalëve: djaj, engjuj, Krisht, etj., poashtu në një kon­tekst ironizues, mohues dhe fyes.

Edhe në poezinë “Apokrife”, Moikon Zeqo, në përpjekje për të krijuar figuracion të fuqishëm, e la­kon kështu emrin e Krishtit: 

Barku i këmbanës së katedralës së Fjalës 

Aborton çdo mëngjes Krishtin e tingujve.

Vënia në një rrafsh të plotësimit figurativ e seman­tik e fjalëve aborton dhe Krisht, vërtet është jashtë çdo shije morale, e as nuk mund të jetë kurrsesi as me fun­ksion estetik, sepse funksioni estetik nuk mund të arri­het, nëse është në kolizion me vlerat sublime shpi­r­të­ro­re dhe morale. Në “kërkimet” krijuese Zeqo arrin deri në nivele të habitshme të deformimit të kuptimeve dhe të vlerave të leksikut që përdor si në vargjet:

Dhe Zoti, Zoti

Le ta rishpikë

Njeriun,

Po Njeriu do ta denoncojë

Si falsifikues… edhe të kozmosit! (Zeqo: 35)

Në tërësi, libri Zodiak përmbledh poezitë me lek­sikun dhe intonacionin më agresiv antifetar, edhe pse kohësisht bie në një periudhë që mund të eëmrtohet si periudhë e postrealizmit socialist. Poemthi Zodiak në esencë shpalos pasojat që ka lënë prapa vetes një re­a­litet ideologjik, social dhe politik nga më të errëtit në historinë shqiptare. Këso poezie mund të lind vetëm në një vend që qe shpallur ateist, ku xhami, kisha dhe teqe të shumta qenë rrënuar nga dora shkatërrimtare e “rinisë socialiste”. Aksionit shkatërrimtar i qenë bashkuar edhe një numër i shkrimtarëve, për të “de­noncuar” me veprat e veta “artistike”, atë që quhej “reaksioni i fesë dhe i klerit”. Në një hiperproduksion letrar, që në fakt ishte produksion propagandistik, udhëheqësit e feve paraqiteshin në format më vul­gare, si armiq të shtetit dhe të kombit, si pengues të progresit shoqëror, si mikrobë që inektonin moralin e shoqërisë e çka jo tjetër, ndërsa feja si “opium për po­pullin”. Breza të tërë shqiptarësh janë edukuar es­teti­kisht dhe moralisht me ide dhe me figura të tilla të deformuara, ndërsa revani antifetar vazhdon edhe pas kompromentimit të asaj ideologjie agresive.

Poezia “Do të vdes i ri” e Moikom Zeqos, edhe një herë bëhet provë “estetike” e kësaj katandisjeje, me vargjet:

Njeriu është jashtëqitja e Zotit,

Apo Zoti jashtëqitja e Njeriut. (Zeqo: 29)

Si është e mundshme që një njeri i kulturuar të shkruajë në këtë mënyrë në periudhën postmoderne të shoqërisë? Përfytyrime të këtilla morbide për nje­riun dhe për Zotin nuk kanë pasur as paganët.

Edhe në ciklin për shtatë ditë të krijimit, Zeqo shfryn ide e asociacione të fuqishme antifetare, nga më të habitshmet që mund të ndeshen në letrësi. Duke shfryrë mlelfe irracionale ndaj instancës së Zotit, ndaj feve dhe ndaj simboleve fetare, ky poet përfun­dimisht, edhe në periudhën postsocialiste mbetet li­der i krijimit tëpërfytyrimeve morbide antifetare në letërsinë shqiptare.

Në njërën nga poezitë më të diskutuara të Ismail Kadaresë, “Pashallarët e kuq (titulli autentik “Në mesditë byroja politike u mblodh”), poeti në ofen­si­vën e triumfalizmit të ideologjisë dhe të praktikës en­veriste, bën njërën nga krahasimet më absurde që mund të bëhen: një krahasim ndërmjet Jezu Krishtit dhe Enver Hoxhës, duke e prezentuar të parin si për­faqësues të pushtetit të dhunës:

Krisht ai nuk ish që t’i dëbonte

Nga pushteti me kamçik dhe stap.

Ai klasën ngriti të punëtorëve.

Për ta bërë burokratizmin zap. (Kadare, Pashallarët e kuq)

Lehtësia e tillë e përdorimit të figurës së profetit, në kontekste krejtësisht të deformuara, flet për shkallën e rëndë të relativizimit të edukimit fetar të vetë poetit por edhe të stimulimit të ateizmit nga ana e vetë shtetit ideologjik. Ismail Kadare shkruante në vi­tin 1974, në pamfletin me titull ”Realizmi socialist- arti i madh i revolucionit”: “Arti borgjez përpiqet sot të krijojë një model të ri antiheroi, një autsajdër (ai që është jashtë), sic e kanë pagëzuar në Perëndim. Ky aut­sajdër, i cili mbush librat, skenat dhe filmat e botës bo­rgjeze e revizioniste, mishëron ikjen nga bota jonë, de­zertimin e turpshëm nga koha. Ai nuk është ndonjë shp­ikje e re, përkundrazi, rrënjët e tij duhet t’i kër­kojmë thellë tek Bibla dhe Kurani, këto puse të pash­te­rs­hme idesh reaksionare.” Emërtimi i librave të shenjtë si “puse të pashterrshme idesh reaki­sonare”, është kulmi i shfrimit të urrejtjes së motivuar ideolog­jikisht.

Dritëro Agolli në poemën me titull “Komunistët” ashtu si edhe i shkon kësaj tematike, në vrullin po­e­tiko-revolucionar, nuk lë pa fyer fenë islame dhe li­brin e shenjtë. Ekzaltimi i tij me revolucionin, me fi­gurën e Enver Hoxhës dhe me komunizmin, shpre­het edhe me strukturën e vargjeve, që u ngjajnë vargjeve të përthyera të poezisë së hershme bolshe­vike. Ap­li­kimi i kësaj skeme revolucionare të vargut, bëhet për ta imituar poezinë bolshevike në formën e saj origji­nare. Ndërsa, fyerja ndaj fesë, është e ndërfu­tur, pa asnjë motivim, por vetem për ta shprehur sa më fort ekzaltimin revolucionar, me këso vargjesh:

Bile kam shkelur

            Mbi qitap

                  Të hoxhës!

Kam shkelur

            Atëherë

                  Kur qitapit

I thoshin         

        pleqtë

             libër

                  perëndie,

Po unë

       ia kam varur

                   qafës

                         cjapit

Me rebelim

           të madh

                   prej djalërie. (Agolli: 210-211)

Duket sheshit se poeti ka bërë një lojë me këtë mo­tiv, sepse në fakt deformimi ndaj besimit fetar erdhi jo nga “rebelimi i djalërisë”, po nga politikat e shtetit.

Në të vërtetë, fillimi i deformimit të plotë të qën­drimit ndaj besimeve fetare, të letërsisë shqipe dhe të shkrimtarëve shqiptarë, pati filluar menjeherë pas in­stalimit të regjimit bolshevik në Shqipëri.Vartësia e plotë e shkrimtarëve nga shteti ateist, ka ndikuar në adotimin e shumicës prej tyre, në ideologjinë e re. Prej kësaj pike, letërsia shqipe e periudhës së realizmit so­cialist, është bërë “me materien”, duke eliminuar as­pektin metafizik, po më të shumtën edhe atë moral. Poezia e Ismail Kadaresë, “Në mesditë Byroja politike u mblodh”, me thirrje të hapur për eliminimin masiv fizik të njerëzve, në emër të luftës së klasave, është rrjedhim logjik i atij defromimi që pësoi letërsia shqipe në ato rrethana. Por, e habishme është që qën­drimi antifetar u kultivua edhe nga shkrimtarë që patën fatin e keq nën diktaturë. Emblematik në këtë mes është njëri prej tyre, sigurisht më i talentuari, Frederik Rreshpja. Në shumë poezi të tij, shpërthen një disponim anitifetar, i ndërlidhur me fatin ters jetë­sor të tij. Por, ky disponim zgjerohet edhe në poezi të tjera. Fjala ven, poezia “Rivarrimet” e Frederik Rre­sh­pj­es, e zbulon një konfrontim ndërmjet tokëso­res dhe hyjnores, duke dhënë përparësi të parës, në këtë rast atd­heut më shumë se parajsës. Pasi ekspo­zon një tra­gj­edi të rivarrimit të djemve të rinj të Koso­vës, të vra­rë nga hasmi, poeti e mbyll poezinë me këto vargje:

Zot i madh! Po rivarrosim të vdekurit tanë,

Dhe na fal që jemi të mbushur me urrejtje,

Dhe po të duash mos na fal o Zot,

Dhe mos na jep parajsën, po na lër në dheun tonë, amen! (Rreshpja:132)

Poeti nuk shfaqet mohues i Zotit, sepse në fakt atij edhe i drejtohet. Por, kur vjen puna te atdheu, ai i drejton një kërkesë dhe një mesazh krejtësisht arro­gant. Njëra nga tiparet e nacionalizmit shqiptar në pe­riudhën e komunizmit, që hetohet dhe në lelërsinë shqipe, në fakt edhe ka qenë një nacionalizëm me bazë ateiste. Poeti Frederih Reshpja në poezinë me titull “Feniksit”, njësoj si poeti grek që i quante grekët e lashtë, “elinët e shenjtë”, i quan ilirët, “ilirë hy­j­norë”. Ndërsa, në poezinë “Ulisiada”, Rreshpja op­e­ron me emrat e Poseidonit, të Ihtiozaurit, Polifemit. Përzierje të këtilla të koncepteve ateiste, politeiste dhe ndonjëherë edhe kristiane, ka edhe shumë në poezinë e Frederish Rreshpjes, po edhe të shumë poetëve të tjerë shqiptarë të gjysmës së dytë të shekullit XX.

Poeti Fatos Arapi, në vëllimin “Antologji perso­n­ale”, të botuar në vitin 2001, ku janë përfshirë poezitë e zgjedhura prej vetë atij, i riboton për shijen e vet disa nga poezitë më agresive ndaj besimti fetar, gjë që do të thotë se pasojat e ngulitura të ateizmit kanë vazhduar të funksionojnë edhe pas rënies së komu­nizmit. Mungesa e reflektimit mbi atë praktikë po­e­tike vulgare, ku sajohen përfytyrime të kota për Zo­tin dhe ku adresohen edhe fyerje ndaj Hyjnores, tre­gon se botëvëshrimi ateist është rrënjosur dhe këta poetë nuk kanë fuqi që ta shkulin nga vetja e tyre dhe nga poezia e tyre. Ajo që kanë shkruar do të mbetet një trashëgimi problematike për brezat e ardhshëm të lexuesve shqiptarë, të cilët do të kenë përfytyrime të tjera për besimin fetar. Lexuesit e ardhshëm do të detyrohen të marrin një qëndrim ndaj kësaj trashëgi­mie, e cila është në kundërshtim me respektin ele­mentar ndaj përfytyrmit teist të botës. Pra, një pyetje që do të merr përgjigje në të ardhmen është kjo: si do ta përjetojë lexuesi estetikisht poezinë, nëse me­sazhet e saj janë në kundërshirm me besimin fetar dhe me vlerat morale të lexuesit? Ndërsa, poezia e Fatos Ara­pit, bashkë me poezinë e një numri tepër të madh të poetëve shqiptarë të periudhës së realizmit social­ist, e kanë në vete këtë problem. Në poezinë me motiv dashurie, “Zoti ikte nën shi”, poeti pasi përshkruan një gjendjej pritjeje dashurore, të mbarsur me mërzi, në një Tiranë të mbuluar nga shiu dhe një ballafaqim të mjerimit e shpresës, krejt në fund, pa asnjë mo­ti­vim logjik, ndërfut në kontekstn e këtyre përfytyri­meve poetike, edhe vargun vulgar, “ Në Tiranë nën shi ikte Zoti, mbetej vetëm dashuria”! Kundërvënia e këtyre dy koncepteve, për të dhënë mesazhin se zoti është në anën e të keqes, është i palogjikshëm, vulgar. Në fund të fundit, përfytyrimi kaq primitiv për Zotin, si një qenie që ikërka, është më i keq se ai paganëve. Edhe poezia “Perëndia e shqiptarëve”, ka përfytyrime pa­gane dhe gjithsesi vulgare për Zotin, duke e për­fyty­ruar si një “perëndi nacionale” (pra vetëm të shqipta­rëve). Më tej, poeti e përfytyron Zotin si të pa­për­kryer, e madje edhe keqdashës ndaj shqip­tarëve, sado që na qenkërka “perëndi e shqiptarëve”. !

Një prirje tjetër në poezinë e Fatos Arapit është edhe ideologjizimi i figurave të mitologjisë (politeiz­mit) antik grek, duke i vendosur ato në kontekste të kohës aktuale. Poezitë “ Mos u gëzoni Zeusë”, “Unë nuk e dua Akilin”, “Penelopës”, “Shqiptarët”, “Veç Promete nder­s­hm­ë­rie”, janë tipike për këtë lloj per­ceptimi poetik.

Një poezi e Dionis Bubanit me titull “Programi i Vatikanit”, është shumë agresive në denoncimin e Vatikanit si “parajsë me kamxhik dhe me spiunë” dhe e akuzon për militarizëm e agresion:

O Papë, po ta kthejmë sot progarmin

Ti je xhentil, po nuk na hyn në punë,

E njohim shumë mirë Vatikanin,

Parajsën me kamxhik dhe me spiunë…

Edhe programin tënd e njohim mirë

Se e provuam kur puthe agresionin,

Kur kryqi yt zbërthehej në zingjirë,

Kur priftërinjtë e tu na kryqëzonin. (Bubani” 172)

Edhe pse motivi i këtij denoncimi është ideologjik, ai bëhet kaq agresiv ndaj një instance aq të lartë fe­tare, për shkak se ateizmi është burimi që e ushqen një kësi botëvështrimi mbi botën. Po të ishte vetëm një konflikt ideologjik në mes, ai do të paketohej në mënyrë më të sofistikuar, por këtu është edhe ideja e urrejtjes ndaj çdo elementi fetar.

Këso përfytyrimesh ateiste dhe politeiste në poe­z­inë shqipe të realizmit socialist ka aq shumë sa që të gjitha as që mund të evidencohen. Por, në kontekstet e reja letrare e jetësore, statusi i këtyre teksteve dhe ideve të tyre me lexuesin duhet të ridiskutohet. Linja më e logjikshme e këtij ridiskutimi duhet të jetë ajo që e ka trasuar Cvetan Todorovi te studimi i tij pro­gra­matik, “Letërsia në rrezik”, ku ndër të tjera thotë: “Duhet gjithashtu të hetojmë qëllimin e fundit të ve­prave që i gjykojmë se e meritojnë të studiohen. Është rregull i përgjithshëm që lexuesi joprofesionalist, sot sikurse dje, i lexon këto vepra jo me qëllim që sa më mirë ta zotërojë një metodë leximi, as edhe për të nxjerrë informata mbi shoqërinë ku ato kanë lindur, por për të gjetur aty një kuptim që i mundëson atij që sa më mirë ta njohë njeriun dhe botën, për të zbuluar aty një bukuri, që ta pasurojë ekzistimin e tij. Njohja e letërsisë nuk është një qëllim më vete, por është një nga rrugët mbretërore që drejtojnë në përkryerjen e secilit.” (Todorov: 23-24)

Rrjedhimisht, kjo pjesë e letërsisë së realizmit so­cia­list, nuk mund të shërbejë si informatë për sho­qërinë, e aq më pak për të gjetur kuptime që e pasu­rojnë njohjen për njeriun dhe për botën. Përkundrazi, kjo lloj letërsie, ia ofron lexuesit një qasje skajshmërisht dehumannizuese, duke e paraqitur njeriun tërësisht të zhveshur nga vlerat më sublime shpirtërore. Prandaj, për ndonjë kontribut të kësaj letërsie në „përkryerjen e secilit“, as që mund të bëhet fjalë.

Prof. Dr. Milazim Krasniqi

(Fragment i studimit monografik “Letërsia dhe besimet fetare”, Logos A, 2010)