Shumë shpejt pas largimit të osmanlinjve nga Beogradi, të gjitha gjurmët e Islamit u shkatërruan. U rrënuan të gjitha xhamitë, përveç ajo e Bajraklisë, që mbeti e vetmja. Gjurmën më të mirë të shkruar për kulturën dhe trashëgimin osmane e la Divna Gjuriq-Zamollo në librin “Beogradi si qytet oriental nën turqit 1521-1867”
Shkruan: Hikmet KARÇIQ
Para 150 vjetësh myslimanët e fundit u dëbuan nga Beogradi dhe nga principata e Serbisë. Me fjalë të tjera, në vitin 1867 (materiali u shkrua në vitin 2017 – Sh.V.) të gjithë ushtarët osmanë e braktisën kalanë e Beogradit dhe kështu përfundoi një etapë historike e filluar që nga viti 1862 në Konferencën e Kalinxhit afër Stambollit. Për shpërnguljen e myslimanëve nga Principata e Serbisë në literaturën tonë (lexo: boshnjake – SH.V.) ekziston një numër i madh i punimeve. Veçanërisht theksohen veprat e Safet Bangjoviqit dhe të Galib Shlivës. Njëri nga figurat më interesante të kësaj periudhe në Beograd ka qenë Rashid-bej Belgradi, me prejardhje nga Bosnja. Ai ka jetuar në Beograd dhe në shkrimet e veta ka lënë gjurmë shumë të rëndësishme në lidhje me historinë e Serbisë. Në këtë punim do t’i prezantojmë shkurtimisht ngjarjet të cilat kanë sjellë deri tek shpërngulja nga Beogradi dhe do të mundohemi ta sqarojmë për çfarë arsye kjo ngjarje është aq me rëndësi për historinë moderne serbe dhe përse është me rëndësi për myslimanët e Ballkanit. Këtu do flasim edhe se si shënohet sot kjo ngjarje historike dhe cili është roli i boshnjakut Rashid bej në këto ngjarje.
Fundi i shtetit osman në Serbi
Për historinë serbe, dhe Kryengritjen e Parë dhe të Dytë të tyre, janë shumë me rëndësi edhe vitet 1830 dhe 1833, me ç’rast Serbia e fitoi vetadministrimin, gjegjësisht princin dhe privilegjet e tjera nga ana e Portës. Në nëntorin e vitit 1830 në Beograd u lexua Hati-i-sherifi, me të cilin Pashallëkut të Beogradit (në historiografinë serbe dhe më gjerë ky term është prezent, megjithëse termi zyrtar për territorin e ngushtë të Serbisë së atëhershme ishte Sanxhaku i Smederevës, që ka qenë pjesë e ejaletit të Rumelisë) dhe 12 krahinave të saja iu dhanë edhe gjashtë të tjera, nga të cilat myslimanët u detyruan që brenda afatit kohor prej një viti të shpërngulen. Të vetmit që kanë pasur guxim të mbeten kanë qenë ushtarët e vendosur nëpër kala. Hat-i-sherifi i Dytë u miratua në vitin 1833 dhe me këtë afati kohor i shpërnguljes së myslimanëve u zgjat për pesë vjet. Të gjitha pronat e vakëfeve kaluan në mbikëqyrjen e shtetit serb, kurse vend-vakëfet e xhamive i kaluan Kishës Ortodokse.
Gjatë tridhjetë viteve të ardhshme në Serbi, relativisht, mbisundoi paqja. Në Beograd, edhe pse dominonte paqja, marrëdhëniet ishin të acaruara. Aty sundonte sistemi paralel i pushtetit, respektivisht administrata e dyanshme: qyteti ishte i ndarë në dy pjesë, në atë serbe dhe osmane; ekzistonin dy polici – ajo serbe dhe osmane.
Por, një incident në Beograd do ta ndryshonte historinë. Me 15 qershor të vitit 1862, në orët e pasdites, në Çukur-çezme ndodhi një grindje dhe konflikt ndërmjet nizamëve osmanë dhe disa serbëve rreth asaj se kush do të furnizohet i pari me ujë. Sipas versionit zyrtar serb të ngjarjes, një shegert serb rastësisht e theu ibrikun e nizamit osman, ndërsa ai u hakmor duke e goditur dhe plagosur një fëmijë serb. Trazirat u zgjeruan dhe erdhi deri te gjuajtja me pushkë mes policisë serbe dhe osmane. Për shkak të këtij konflikti, banorët myslimanë të Beogradit u tërhoqën në kala. Por, shtëpitë e myslimanëve jashtë kalasë u shndërruan në caqe të plaçkitjeve dhe shkatërrimeve, ndërsa myslimanët u bënë cak i grupeve të armatosura serbe, që filluan me qërimin e hesapeve me të gjithë turqit. Është e qartë se incidenti në Çukur-çezme ishte vetëm motiv për zgjidhjen përfundimtare të çështjes lindore në Beograd.
Mihajlo S. Popoviq citon se: “Para se i tërë qyteti të spastrohet nga krejt ajo që në të vërtet ndodhi, me një shpejtësi marramendëse nëpër Beograd u përhap vullneti që me turqit e qytetit njëherë e përgjithmonë të pastrohen punët dhe se Porta të vihet para aktit të kryer”.
Pas kësaj nuk dihet numri i myslimanëve të mbytur në Beograd, por është e qartë se në disa vende kishin ndodhur edhe masakrime.
“Një numër i konsiderueshëm i turqve që ishin mbyllur në xhaminë e Deliut (prapa ndërtesës së tanishme të Akademisë së Shkencave – H.K.) dhe shpëtuan vetëm falë intervenimit të policisë serbe, kurse grupeve të tjera nuk u kishte punuar fati. Njëfarë Filip Crnogorci kishte hipur mbi kulmin e një teqeje turke, e cila ende ekziston në rrugën e Vishnjiqit, e kishte thyer kulmin, ishte futur brenda dhe i kishte therë me rend turqit, të cilët ishin strehuar në atë hapësirë të vogël. Asnjë i gjallë nuk do t’i shpëtonte po qe se nuk do të intervenonte udhëheqësi qytetit Barllovac, duke i shpëtuar të mbijetuarit.”
Komandanti i kalasë së Beogradit urdhëron të bëhet bombardimi i pjesës serbe të qytetit. Mirëpo, Porta e Lartë së shpejti jep urdhër që menjëherë bombardimi të ndërpritet, me ç’rast edhe e ndërrojnë pashën e Beogradit dhe e emërojnë komisarin e ri, Ahmed Vefik efendiun. Komisari i ri u përpoq ta qetësojë situatën dhe ta hetojë ngjarjen.
Përfaqësuesit e Evropës konsideronin se këto ngjarje kërkojnë të thirret një konferencë e veçantë, që të vendoset paqja dhe të zgjidhet mosmarrëveshja. Porta i pranoi këto kërkesa, duke organizuar konferencën në fjalë në Kalinxhi të Stambollit. Vendimet e miratuara në këtë seancë u botuan në formë protokolli, i cili i përmbante 12 pika: tri pika bënin fjalë për gjendjen e myslimanëve në Serbi, ndërsa pikat e tjera kishin të bëjnë me garnizonet nëpër kalatë e Serbisë në Beograd, Feth-i-islam (Klladovë), Shapac dhe Smederevë, si dhe me rrënimin e kalave në Uzhicë dhe Sokolicë.
Për këtë punë më interesante është pika 8, e cila, mes tjerash, thotë se “të gjithë banorët myslimanë që jetojnë përreth pesë pikave të konsoliduar, të cilat ajo në bazë të marrëveshjes i mban në posedim, dhe të cilat janë specifikuar në pikat paraprake, mund t’i liruojnë pronat e tyre dhe sa më shpejt që është e mundur të tërhiqen nga territoret e Serbisë”. Në bazë të kësaj pike të protokollit u publikua edhe “Instruksioni për udhëheqësin e qytetit të Beogradit”, në të cilën theksohet: “Ju nuk do t’i lejoni asnjë banori mysliman të Beogradit të jetojë jashtë qytetit”.
Këtë vendim të Portës banorët mysliman e pranuan të zhgënjyer, ashtu që duke pasur parasysh se në këtë territor nuk dot mund të qëndrojnë më, ata filluan të shpërngulen. Kështu nga Uzhica dhe Sokoli u larguan në drejtim të Bosnjës. Myslimanët që mbetën ishin të kufizuar dhe të izoluar brenda kalasë së qyteteve të theksuara. Megjithatë, së shpejti u mor në çështje edhe mbetja dhe ekzistenca i tyre. Pesë vjet pas Konferencës së Kalinxhës myslimanët e fundit të kalasë e braktisën Serbinë.
Me 10 prill 1867 Sulltani, me dekretin e lëshuar, e lejoi princin Mihajlo që të udhëheq me kalatë e Beogradit, Kladovës, Smederevës dhe Shabacit. Komandanti osman i kalasë, Ali Riza-pasha, më 19 prill 1867 ia dorëzoi princit Mihajlo çelësat e qyteteve të Shabacit, Beogradit, Kladovës dhe Smederevës. Ky ishte një akt simbolik, me ç’rast Ali Riza-pasha thotë: “Tani unë e pashë të udhës që udhëheqja e qyteteve t’ju besohet juve dhe ushtrisë serbe, me kusht që pranë flamurit tim mbretëror të valojë edhe flamuri serb…”
Ushtarët e fundit osmanë e braktisën kalanë e Beogradit në vitin 1867 dhe atëherë mbeti vetëm flamuri osman. Por, menjëherë pas Kongresit të Berlinit (1878), kur Serbia e fitoi pavarësinë e plotë, e hoqi edhe flamurin Osman.
Rashid-beu në Beograd
Njëri nga figurat më interesante të kësaj periudhe, si dhe dëshmitari i këtyre ngjarjeve në Beograd është boshnjaku Rashid bej Belgradi. Rreth personalitetit të Rashid-beut informatat janë të mangëta. Prej përshkrimeve të disa autorëve mund të krijohet një biografi e shkurtër e tij.
Babai i Rashid beut kishte qenë kolonel (alabeyi) i Sanxhakut të Smederevës dhe anëtar i familjes së njohur Zaimzade në Beograd. Rashid beu ka jetuar në Beograd dhe ka punuar si kryellogaritar dhe drejtor fiskal në sanxhakun e Beogradit. Kur komandanti i Beogradit, Mehmet Hurshid pasha, u emërua për vali në Bosnje, në shërbim të vet e mori edhe Rashd beun, i cili atje qëndroi gjashtë vjet (1852-1858). Ai në Bosnjë ishte marrë me punët e çifligjeve. Pak kohe pas kthimit në Beograd, ai shkon në Stamboll, ku merr pjesë në Këshillin e Reformave (Meclis-Tanzimat). Jo shumë vonë nga kthimi i tij në Beograd ndodhi incidenti në Çukur-çezme (1862), pas së cilës ai bashkë me muhaxhirët e Beogradit strehohet në Bosnjë. Këtu, gjatë misionit të Ahmet Xhevdet pashës (1863-64), e ushtroi detyrën e nënsekretarit për inspektim. Supozohet se Rashid beu në vitin 1868 e ka braktisur Bosnjën dhe është shpërngulur në Stamboll, ku ka vdekur në vitin 1868.
Rashib beu kishte ruajtur një koleksion të madh të librave. Gjatë jetës së tij në Beograd ai ishte marrë edhe me rregullimin e bibliotekës në xhaminë e Bajram Beut. Po ashtu është interesante e dhëna se vila e Rashid beut kishte qenë përballë Çukur-çezmës. Në regjistrin e rrugëve të vitit 1848 përmendet shtëpia e “Rashid beut deri te Çukur-çezma”. Pas incidentit te Çukur-çezmës dhe fillimit të trazirave dhe bombardimeve, Rashid beu, bashkë me myslimanët e tjerë, shkon në kala, ndërsa shtëpia tij plaçkitet.
Rashid beu ka shkruar një vepër shumë të rëndësishme – Tarih-i Vaqa-i Hayret-numa-i Belgrad ve Serbistan, e cila në Serbi është përkthyer në vitin 1894 me titull Historia e ngjarjeve të çuditshme në Beograd dhe Serbi. Ky libër përbëhet nga dy pjesë. Pjesa e parë e përfshin periudhën nga viti 1802 deri më 1849, ndërsa periudha e dytë i përfshin vitet 1848-1861. Libri e përmban pjesën narrative të ngjarjeve në Serbi dhe fermanët origjinalë, që ndërlidhen me situatën politike në Serbi. Pjesa narrative pasqyrohet në dialogun e dy vëllezërve, Akilit dhe Nakilit, ku njëri i flet tjetrit për shkaqet që kanë ndikuar për largimin nga Serbia. Libri tretë, gjegjësisht Zejl ose shtojca e librit e parë quhet Ta’ rihqe-i Ibretnuma dhe e përfshin periudhën përfundimtare të shpërnguljes së myslimanëve nga Beogradi (1867). Kjo vepër u shkrua në vitet 1871-1872. Për rëndësinë e këtij libri flet edhe fakti se është përdor si burim edhe për ta shkruar Ta’rihi Cevdet, të veprës historike më të cituar për Mbretërinë Osmane, të autorit Ahmet Xhevdet pasa.
“Rrugët dot përmallohen për Turqit, por Turq më nuk do të ketë”
Në njërën pjesë të librit të tij Rashid beu shkruan: “Për më pak se dhjetë vjet myslimanët kryengulthi do të dëbohen nga Beogradi”. Ky parashikim shumë shpejt u vërtetua.
Nga viti 1862 qeveria serbe kishte punuar në drejtim që të sigurohet përkrahja e huaj për zgjidhjen përfundimtare të Çështjes Lindore në Serbi. Pasi e merr mbështetjen e duhur, në vitin 1866, princ Mihajli kërkon nga sulltani që osmanlinjtë të largohen tërësisht nga Serbia. Porta e kishte pranuar kërkesën e Serbisë me kusht që në kala, pranë flamurit serb, të qëndrojë edhe flamuri osman. Kjo kërkesë simbolike u pranua dhe princi u thirr në Stamboll, me ç’rast sulltan Abdulazizi ia dorëzoi fermanin për largimin e ushtrisë osmane nga Serbia. Çelësat e qytetit iu dorëzuan më 24 prill 1867. Ato i dorëzoi komandanti i kalasë Ali Riza pasha. Ikja e myslimanëve, gjegjësisht turqve, për banorët dhe shtetin serb ishte një gëzim i madh.
Shkrimtari i njohur serb, Branisllav Nushiq, në tregimin e tij “Gjashtë prilli” e përshkruan kështu kënaqësinë e banorëve serbë me rastin e largimit të ushtrisë osmane dhe të qytetarëve myslimanë: Populli me pa durim e priste ikjen e turqve, sepse çdokush dëshironte që sa më parë të hyjë në qytet, i cili gjatë tërë shekullit të kaluar i kishte frikësuar qytetarët e selisë. Me 20 prill gazetat e Beogradit, mes tjerash, e sjellin edhe këtë lajm: ‘Dëgjojmë se në ditën e Shëngjergjit, si ditë e largimit të qetës së fundit të turqve nga ky qytet, 5000 serbë dhe serbe të qytetit do të vallëzojnë me lojërat serbe. Vallja ndoshta do të jetë e para në botë për nga madhësia.’
Megjithatë, çeta e fundit nuk shkoi në ditën e Shëngjergjit, por tek të nesërmen. Gjithashtu edhe kjo ngjarje u publikua, sepse bashkë me çetën u largua edhe Ali Riza pasha. Qysh në orën tetë të mëngjesit në fillim e para hyri çeta jonë, pastaj rojet tona të sistemuara, që bënë zëvendësimin e rojeve turke. Më pas u rreshtua çeta turke në drejtim të lumit Sava, që prej aty të lundrojnë nga Danubi. Te lumi Sava, pranë përfaqësuesve tanë zyrtarë, kishte edhe shumë njerëz të tjerë, gjersa muzika jonë, me nisjen e barkës, u binte marsheve tona lamtumirëse. Posa barka filloi të zhduket nga bregu, në qytet u dëgjuan ushtimat e gjuajtjes me topa në shenjë lamtumirëse. Kështu mori fund ky akt historik, ndërsa të nesërmen shtypi solli këto lajme: ‘Kështu pra vepruam me ndarjen tonë përfundimtare nga turqit, që për mendimin e sotëm të ditës së denjë, me ç’rast tani në tërë Serbinë asnjë turk nuk ka mbetur.’ Me këtë rast poetët thurën vargje të fuqishme në të cilat shprehen:
“Thellë nga gurmazi
Le të këndoj Serbia tani
Sepse nga kurrillat turke
Topi më nuk hallavitet!”
Shumë shpejt pas largimit të osmanlinjve nga Beogradi, të gjitha gjurmët e Islamit u shkatërruan. U rrënuan të gjitha xhamitë, përveç ajo e Bajraklisë, që mbeti e vetmja. Gjurmën më të mirë të shkruar për kulturën dhe trashëgimin osmane e la Divna Gjuriq-Zamollo në librin “Beogradi si qytet oriental nën turqit 1521-1867” (Ky studim ka qenë temë e disertacionit të doktoratës të mbrojtur në Sarajevë në vitin 1975, ndërsa si libër i formatit të madh u botua dy vite më vonë në Beograd – Sh.V.).
Përfundimi
Beogradi e kremtoi në mënyrë solemne 150-vjetorin e ikjes së ushtrisë osmane nga ky qytet. Për këtë jubile u përgatit një ceremoni solemne ushtarake dhe policore, si dhe dorëzim-pranimi skenik i çelësave nga ana e të rinjve të teatrit Dadov. Aktorët e rinj, të veshur me rroba ushtarake serbe dhe osmane si dhe me rroba të shërbyesve osmanë, aktruan dorëzim-pranimin e çelësave të qytetit të Beogradit. Vetë manifestimi Ditët e Beogradit ndërlidhet me këtë datë dhe logoja e manifestimit është në formë të çelësit. Në Çukur-çezme nuk ka më ujë, por është skulptura e djaloshit të lënduar në incidentin e famshëm të viti 1862. Në këtë lokacion shënohet Dita e Ministrisë së Punëve të Brendshme të Serbisë, Dita e Policisë dhe festa e Ministrisë. Ndërkaq në Kalemegdan gjendet përmendorja e skulptorit Mihajlo Paunoviq, e vendosur në vitin 1967, me rastin e 100-vjetorit të shpërnguljes së myslimanëve nga Beogradi. Në anën tjetër, dëshmitë për pranin e myslimanëve janë tek duke u gjurmuar.
*Marrë nga TAKVIM, 2018, faqe 161-162.
Nga boshnjakishtja e përktheu dhe përshtati Shefki Sh. Voca.
