Në kohën e sotme pjesa më e madhe e muslimanëve shumë pas ose aspak i kushtojnë rëndësi historisë. Të paktë janë ata që kanë dëshirë ta marrin këtë dije dhe akoma më të paktë janë ata që nëpërmjet kësaj dijeje kërkojnë të shohin të tashmen dhe ardhmen tonë. Historia në vetvete është një dije tërheqëse, por nuk është kjo arsyeja thelbësore e rëndësisë së saj, rëndësia e saj qëndron në faktin se ajo në një formë apo në një tjetër ripërsërit vetveten. Ajo ndryshe nga dijet e tjera nuk ta jep vlerën e saj vetëm nëse e merr atë në doza të mëdha, krahas meditimit që çdo dije e kërkon. Kjo është edhe arsyeja pse Allahu na rrëfen në Librin e Tij ngjarje dhe histori të ndryshme, madje shpesh Ai po të njëjtën histori e ripërsërit disa herë në kontekste të ndryshme. Pikërisht për shkak të kësaj ligjësie përsëritje që dominon historinë Allahu thotë: “Vërtet, Ti nuk do të gjesh në ligjet Allahut (në botë) ndryshim dhe nuk do të gjesh në ligjet e Allahut (në botë) tjerësim.”[1] Atëherë është më se e qartë se historia duhet studiuar pikërisht për të nxjerrë mësime për të tashmen dhe të ardhmen.
Njerëzit dikur jetonin shumë gjatë, ndoshta kjo jo vetëm për shkak se mbi ta nuk rëndonte pesha e gjynaheve, por edhe sepse ata kishin nevojë për një përvojë jete më të gjatë sesa ata që do të vinin më pas dhe do të përfitonin nga kjo përvojë e shkuar. Sot jetëgjatësia e njeriut është e shkurtër dhe koha që ai ka në dispozicion nuk të fal privilegjin të përfitosh vetëm nga përvoja personale e jetës, ndaj detyrimisht duhet vjelë edhe përvoja e brezave të mëparshëm dhe pikërisht më shumë se çdo gjë tjetër këtë gjë na e ofron historia.
1
Pasazhet që do të citojmë më poshtë janë shkëputur nga një prej autorëve më në zë në perëndim, në njohjen e historisë së botës islame dhe asaj osmane në veçanti, nga Bernard Lewis. Ky njeri në studimin e tij “Lindja e Turqisë Moderne” duke folur për përpjekjet e një prej sulltanëve që kërkonte të rrënonte autoritetin e hoxhallarëve, si një nga pengesat kryesore për vendosjen e despotizmit të tij, na tregon një prej shkaqeve sesi ai ia rriti këtij synimi aspak fisnik:
“Kryemyftiu dhe funksionarët e tjerë të lartë, si fetarë ashtu dhe laikë, kishin evkafe-t e tyre të cilat i mbikëqyrnin secili sipas mënyrës së vet. Evkafe-t më të rëndësishme ishin drejtpërsëdrejti ose tërthorazi nën kontrollin e myftinjve dhe të kadinjëve, dhe në këtë mënyrë përbënin një burim të madh pushteti ekonomik për institucionet fetare.
Në vitin 1826, pas eliminimit të jeniçerëve, Mahmudi mundi të godiste edhe këtë pushtet. Nën pretekstin për t’i dhënë fund anarkisë ekzistuese në administratën e evkafe-ve dhe gjoja për t’i vendosur ato nën një juridiksion të vetëm, ai krijoi një drejtori të re (më vonë një ministri) të evkafe-ve, së cilës iu bashkëngjitën agjencitë ekzistuese të mbikëqyrjes. Por sipas fjalëve të historianit Mustafa Nuri Pasha, edhe ai vetë për një kohë ministër i evkaf-it, me qenë se disa prej ministrave ishin me tendenca tiranike dhe disa të tjerë prej tyre ishin të pagdhendur për sa u përket çështjeve të rëndësishme të ligjit, administrata e vakëf-ve gëlonte nga korrupsioni. Synimi i Mahmudit nuk ishte tjetër veçse dëshira për të centralizuar tagrambledhjen dhe shpenzimet e të ardhurave të evkaf-it në duart e tij, duke i marrë ato nga tagrambledhësi dhe administratorët përkundrejt pagesës së nevojshme për mirëmbajtjen e ndërtesave fetare, rrogave të personelit fetar dhe shpenzimeve për qëllime të tjera fetare. Përshkrimi i Mustafa Nuriut mbi politikën që ndoqi Mahmudi i II mbi vakëf-et mbyllet me idenë e një akuze kundër shpenzimeve, ryshfeteve e korrupsionit dhe përfundon me faktin që Ministria e Evkafi-it “e cila duhej të ishte mbrojtësja e evkaf-it, faktikisht ishte kthyer në shkatërruesen e tyre”. (fq.117-118)
“Përpjekja e Mahmudit për të ndryshuar destinacionin e të ardhurave të evkaf-it nuk pati plotësisht sukses. Sidoqoftë, ajo nisi një proces, i cili dobësoi seriozisht fuqinë e ulema-ve për t’u kundërvënë. Nën sundimin e pasueseve të tij, ndryshimi i përdorimit të të ardhurave të evkaf-it për qëllime shtetërore u bë një praktikë e zakonshme dhe kjo në një shkallë aq të madhe saqë shumë xhami dhe fondacione të vërteta fetare nisën të vuanin nga një mungesë fondesh për mirëmbajtjen e tyre.” (fq.118-119)
Lewis vazhdon: “Prej dy autoriteteve kryesore që kufizonin Sulltanin në kryeqytet, ushtria e vjetër u shkatërrua ndërsa ulema-të u tërhoqën nga frika. Sulltani nxitoi të shfrytëzonte këtë rast…”( fq.121)
Vakëfet në vetvete krijohen nga kontributi individual i besimtarëve dhe menaxhohen po prej tyre në shërbim të fesë dhe destinacionit për të cilin ata janë krijuar. Praktikisht centralizimi i administrimit të vakëfeve si në Turqi ashtu edhe në vendin tonë jo vetëm që nuk është bërë me qëllime dashamirëse, por rrjedhojat negative shkatërrimtare të këtij centralizmi ne i shohim sot me sytë tanë, nga administrata e menaxhimit të vakëfeve në Shqipëri, e që çuditërisht e quan veten si institucioni fetar që përfaqëson muslimanët në këtë vend! Nga këndvështrimi fetar, por edhe ai logjik, vakëfet nuk ka pse të menaxhohen domosdoshmërish nga një administratë e vetme, madje historikisht edhe këtu në Shqipëri shumë prej tyre nuk janë administruar nga KMSH-ja, por nga vetë familjet që i krijonin ato. Me ardhjen e demokracisë në vend filloi pjesërisht edhe rikthimi i pronave, me to filluan të rikthehen edhe një pjesë e vakëfeve. Por pronë e kujt ishin vakëfet? Pse ato duhet t’i ktheheshin KMSH-së, a është ajo pronare reale e tyre? Duke qenë se dihet që përgjithësisht vakëfet kanë të bëjnë me komunitetin e besimtarëve muslimanë, pa u thelluar në detajet fetare që kanë lidhje me vakëfin, si shteti ashtu edhe KMSH-ja konsideruan si pronar të vetëm të vakëfeve këtë të fundit! Logjikisht në kushtet e sotme pas shtetëzimit të këtyre pronave dhe rikthimit të tyre KMSH-ja duhet të ishte thjesht një administratore e tyre dhe jo pronare, pasi edhe fetarisht vakëfi është një pasuri e sakrifikuar për hir të Zotit në funksion të destinacionit që është krijuar dhe i tillë duhet të mbetet gjithmonë. Tashmë që vakëfet, të cilët menaxhohen dhe janë pronësuar padrejtësisht nga KMSH-ja, janë pothuajse i vetmi burim jetese për myftinjtë dhe imamët e xhamive, këta të fundit janë të detyruar t’i nënshtrohen asaj, ndryshe do të duhet të pranojnë të flaken nga detyra që mbajnë dhe të dalin pa rrogë dhe pa asnjë mjet jetese në rrugë të madhe. Kështu pra edhe mbas një shekulli historia e uzurpimit të vakëfeve bëhet shkaku i dobësisë së dinjitetit të hoxhallarëve.
Më poshtë Lewis thotë:
“Deri në 1826, kryemyftinjtë kishin mbajtur oborre dhe kishin nxjerrë rregullore nga vendbanimet e tyre. Të ardhurat e tyre, nëpunësit e tyre, institucionet e tyre kishin qenë krejtësisht të pavarura nga Pallati dhe i nënshtroheshin vetëm autoritetit suprem të Kryemyftiut deri në heqjen nga detyra. Krijimi i një zyre dhe i një departamenti për Kryemyftiun (të njohura si Bab-i Meshihat ose Fetvahane) përbënte hapin e parë drejt burokratizimit të ulema-së, gjë që minonte pushtetin e tyre popullor e të drejtpërdrejtë, dhe dobësonte seriozisht aftësinë e tyre – dhe ngandonjëherë madje edhe dëshirën e tyre- për t’i rezistuar ndryshimeve. Një tjetër hap, i një rëndësie jo më pak të vogël, ishte vendosja e institucionit të evkaf-it nën kontrollin e qeverisë.
Të privuar nga autonomia e tyre financiare dhe administrative, ulema-të u dobësuan përkundrejt pushtetit qendror, duke u bërë njëkohësisht të paaftë për t’i bërë ballë zvogëlimit të vazhdueshëm të kompetencave, autoritetit dhe statusit të tyre.” (fq.122)
“Shumë nga ulema-të më të lartë, përmes bindjes, interesit ose frikës, tashmë kishin pranuar në heshtje reformat perëndimore. Me humbjen përfundimtare të pavarësisë së tyre, hendeku mes tyre dhe ulema-ve të shkallës më të ulët –zakonisht kundërshtarë fanatikë ndaj çdo ndryshimi- u zgjerua edhe më tej. Departamenti i parë i Luftës, evkaf-i dhe zyra e Myftiut –ishin kësisoj, jo edhe aq masa modernizimi se sa përpjekje për të konsoliduar fitoret e arritura ndaj forcave të rendit të vjetër, përmes shkatërrimit të Jeniçerëve, duke mos i lënë ushtrisë dhe ulemasë asnjë mundësi për të rizgjuar autoritetin e tyre të lashtë kundër sulltanit.” (fq.122-123)
Praktikisht këtu tek ne shpesh frika dhe mungesa e dëshirës për të prishur rehatinë për fatet e islamit tonë, i kanë mundësuar njerëzve që drejtojnë KMSH-në, të tejkalojnë pushtetin administrativ duke u kthyer në despot, dhe jashtë çdo arsyetimi të pranueshëm fetarisht, të ngulisin në mendjen e shumë njerëzve, mes tyre edhe hoxhallarë, se ata janë prijësit ndaj të cilëve muslimanët janë urdhëruar të binden! Për të mos folur pastaj se deri ku lejohet edhe kjo bindje, pasi çështja tashmë fillon dhe futet në kanale të tjera interpretimi, të dëmit e të dobisë… etj.
Zgjidhja kuptohet tashmë, për ne del domosdoshmërish si detyrë krijimi i një pavarësie ekonomike për hoxhallarët, në mënyrë të atillë që ai nuk duhet t’i detyrohet askujt tjetër veç Allahut, për të shprehur dhe mbajtur qëndrime parimore. Për mua ky investim dhe shpenzim është më parësor për ne sot, sesa mbajtja me ndihmë ekonomike dhe financiare e jetimëve dhe nevojtarëve të tjerë. Financimi që tashmë këtej e tutje shteti do t’i bëj KMSH-së do ta dobësoj edhe më shumë pavarësinë dhe autoritetin e hoxhallarëve, ditët që do të vijnë do ta tregojnë edhe më qartë këtë gjë.
2
Në të tilla kushte poshtëruese në të cilat gjendet sot punësimi në strukturat e KMSH-së, ku je i detyruar jo vetëm të heshtësh për zullumet që bëhen në të, por je i detyruar të kalosh edhe “sprovën” e bindjes ndaj njerëzve më mediokër dhe më të paaftë që mund të ketë parë ndonjëherë islami shqiptar, në tilla kushte, si jo rrallë herë në Shqipëri, pushtetit dhe karrierës mund t’i afrohesh vetëm nëpërmjet “aftësisë” për tu servilosur dhe për të ditur të krijosh miqësitë dhe lidhjet e duhura që t’ia arrish qëllimit. Veç kësaj “aftësie”, të tjerat nuk janë shumë të rëndësishme, pasi praktikisht nga drejtues mediokër nuk pritet që të kërkojnë nga vartësit e tyre rezultate konkrete, por vetëm bindje të verbër ose së paku heshtje për paaftësinë dhe zullumet e tyre.
Ky fenomen i katapultimit pa meritë, kaq shumë është i përhapur mes nesh, por edhe në vende të tjera islame, saqë Lewis në libër tjerët të tij shprehet:
“Dallimi tjetër që binte në sy në mes Islamit dhe Perëndimit kishte të bënte me politikën dhe, në mënyrë të veçantë, me administratën publike. Që në shekullin e tetëmbëdhjetë ambasadorët otomanë në Berlin dhe në Vjenë e, më pas, edhe në Paris e Londër, përshkruanin plot habi, nganjëherë duke e shprehur haptazi admirimin, efektivitetin e funksionimit të administratës evropiane, ku emërimet dhe ngritjet në përgjegjësi bëheshin në bazë të aftësive dhe meritave dhe jo sipas tarafeve, hatërllëqeve, rekomandimeve e gjëra të tjera të këtij lloji. (Ku është gabuar. Fq.81)
Natyrisht që Lewis gabon kur i konsideron emërimet e pamerituara si pjesë e Islamit, por ai historikisht është i saktë, sepse ky fenomen në mes myslimanëve është shumë më i përhapur sesa në mes perëndimorëve. Kjo traditë e shëmtuar, aspak islame dominon veprimtarinë sesi bëhet karrierë sot në vendet arabe, por edhe në Shqipëri edhe më e keqja edhe në radhët e muslimanëve. I Dërguari i Allahut qartazi e ka cilësuar këtë fenomen si tradhti dhe besëthyerje dhe ka paralajmëruar se umeti i tij do të infektohet nga kjo sëmundje, tepër e rrezikshme për mbarëvajtjen e bashkësisë. Ai thotë: “Kur të humbasë amaneti (besa) atëherë prite Kiametin.” Dhe kur u pyet për të ai tha: “Kur të vendosen çështjet në duart e atyre që nuk u takon, atëherë prite Kiametin.”[2] Po ashtu ai thotë: “Kush emëron një njeri prej një grupi njerëzish dhe në mes tyre ka një njeri që është më i dashur tek Allahu sesa ai, atëherë ai ka tradhtuar Allahun, Profetin dhe të gjithë besimtarët.” Ndërsa në një transmetim tjetër thuhet: “…dhe ai e di se në mes tyre ka të atillë që e meritojnë më tepër sesa ai dhe janë më të ditur me Librin e Allahut dhe sunetin e Profetit të Tij, atëherë ai ka tradhtuar Allahun, të Dërguarin e Tij dhe të gjithë muslimanët.”[3]
Mësimi edhe në këtë rast është i qartë, heqja dorë njëherë e mirë nga kritere të tilla si afërsia dhe miqësia në përzgjedhjen e njerëzve, nëse ata më parë mbi të gjitha nuk kanë treguar aftësitë e duhura për të marrë përgjegjësinë që u jepet. Ndryshe pakënaqësia e Allahut dhe ndëshkimi i Tij do të shfaqet tek ne për këtë gjë edhe në formën e dështimeve dhe përçarjes…
3
Dhe së fundi do të citojmë se nga sipas Lewis-it ka ardhur hierarkia administrative fetare në Islam, ai thotë:
“… në Perandorinë Otomane ekzistonte ajo që nganjëherë e quajnë institucion fetar, një hierarki e autoriteteve fetare, secila prej tyre me një juridiksion të caktuar territorial, thuajse të barasvlershëm me peshkopatën, apo dioqezën e një peshkopi të krishterë. Praktika e emërimit të një myftiu, me juridiksion në një territor të caktuar, vjen nga koha e otomanve dhe është pothuajse e sigurtë që e ka zanafillën tek shembulli apo ndikimi i krishterë. Jo vetëm që kishte myftinj të caktuar në një zonë të caktuar, por edhe vetë mes myftinjve kishte një hierarki të tërë, e cila kurorëzohej me myftiun e madh të Stambollit, të cilin mund ta quajmë, pa patur frikë se po e teprojmë, si primatin e Perandorisë Otomane, apo arqipeshkvin musliman të kryeqytetit. Kjo praktikë vazhdoi edhe pas rënies së Perandorisë Otomane, në shtetet që dolën nga kjo perandori në Lindjen e Mesme, ku qeveritë vazhdojnë të emërojnë funksionarë që mbajnë titullin e kryemyftiut, të cilët e ushtrojnë juridiksionin e tyre fetar në një qytet, në një provincë, apo edhe në një vend, duke luajtur një rol politik të panjohur në Islamin klasik. Një gjë e tillë shfaqet në mënyrë edhe më dramatike në rastin e ajatullahëve të Iranit, një titull ky që e ka zanafillën relativisht tani vonë dhe që në historinë klasike të Islamit nuk njihej.” (Ku është gabuar. Fq. 175-176)
Islamikisht, autoritetin mbi njerëzit e kanë njerëzit e veshur me pushtet shtetëror si dhe dijetarët islam si trashëgimtarë të Profetëve, të tjerëve nuk e meritojnë këtë status dhe nëse u jepet padrejtësisht apo për shkak të perceptimit të gabuar të situatës, atëherë do të jemi të detyruar të vuajmë pasojat e kësaj gjëje.
Ajo çka më duket më e arsyeshme në tilla kushte që ne jetojmë është krijimi dhe vënia qoftë edhe vetëm de fakto në efikasitet i një “institucioni” fetvaje, ku verdiktet dhe gjykimet fetare do të jepen nga një grup i kualifikuar njerëzish si dhe pas studimesh objektive dhe rënies së një konsensusi sa më të gjerë.
Nëse ne në punën tonë do të përcaktojmë si përparësi imediate këtë linjë që përmenda si dhe ato që përmenda nga shembujt që solla më sipër: pavarësi, aftësi dhe meritë, besoj se do të dalim nga bataku ku gjendemi.
Allahu e di më së miri.
[1] Fatir:43.
[2] Trs.Buhariu.
[3] Trs. El-bejheki dhe El-hakim dhe është hadith autentik.
