Historija dhe kultura rome, njëkohësisht brutale dhe e dhembshur. Një përzierje dokumentarësh, tregime fiction dhe personale, me xhirime që janë zhvilluar në Gjermani, Kosovë, Slloveni, Hungari dhe më tej, duke reflektuar diversitetin dhe kompleksitetin e shpërndarjes së diasporës rome nëpër Evropë.
Për katër ditë në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë, Rolling Film Festival shfaqi filma të përgatitur nga dhe për romët.
Një nga grupet më të mëdha etnike minoritare në Evropë, që numëron 10 deri 12 milionë, romët janë edhe ndoshta më të diskriminuarit. Shumica jetojnë në Evropën Qendrore dhe Lindore dhe në Ballkan në kulmin e varfërisë; nivelet e arsimit dhe leximit janë të ulëta, normat e papunësisë janë jashtëzakonisht të larta. Shumë prej tyre janë zyrtarisht pa shtetësi. Pa dokumente identifikimi ata nuk janë në gjendje të përfitojnë nga programet sociale dhe përfitime të tjera.
Pozicioni i tyre i margjinalizuar i bën romët jashtëzakonisht të ndjeshëm ndaj presioneve të jashtme dhe forcave politike. Në vitin 1998, kur në Kosovë shpërtheu lufta e regjimit te MIllosheviqit dhe shqiptarëve etnikë, romët u kapën në mes të zjarrit. Ne shume raste të akuzuar për bashkëpunim me fqinjët serbë, pas ndërhyrjes së NATO-s në vitin 1999 ata iu nënshtruan kercenimeve nga shqiptarët te cilet ne raste te caktuara kishin perjetuar dhunen vrasjet dhe masakrat nga bashkepunimi i ketij komuniteti me serbet, ky kercenim ka përfshirë ne raste te izoluara edhe dhunën fizike.
Nga ky komunitet ata qe ishin bashkepunetor te serbeve ose qe ishin paragjykuar si te tille dhe per te cilet ne vend ishte krijuar pershtypja se ata ishin armiqesor, ata emigruan ne Serbi dhe Mal te Zi bashk me serbet, nje pjes e vogel ne enklava serbe dhe nje pjese e konsiderueshme ne vendet perendimore.
Siç ndodh shpesh në historitë e tyre të trazuara romët ishin viktima të padukshme. Mediat ndërkombëtare dhe organizatat e ndihmave fokusohen kryesisht mbi shqiptarët dhe, serbët. Maqedonia fqinje ktheu shumë romë mbrapa, dhe ata që gjetën strehim në Mal të Zi dhe Serbi u pritën me armiqësi dhe kushte të këqija jetese.
Një numër i vogël romësh ka filluar të kthehet në Kosovë. Megjithatë, shumica janë riatdhesuar me forcë, veçanërisht nga Gjermania dhe Franca. Sipas një raporti të Human Rights Watch 2010, “varfëria ekstreme, deprivimi social, diskriminimi i vazhdueshëm, paqëndrueshmëria politike dhe mungesa e ndihmës së mjaftueshme” mbeten pengesa për programet e qëndrueshme të kthimit.
Diskriminimi ndaj romëve mbetet real në Kosovë.
“Gjatë luftës ne u kapëm në mes të dy zjarreve”, tha Driton Berisha, një refugjat rom nga Plemonita. “Tani ajo është më pak, ndoshta ne mund të themi në të dy të këqijave. Unë nuk mund të dalloj midis marrëdhënieve të romëve me serbët dhe shqiptarët. Kjo varet nga vendi dhe konteksti. Për shembull, unë mund të shoh se kjo çështje ka rëndësi për grupet e ndryshme çfarë gjuhe unë flas, nëse unë përdor gjuhën shqipe ose serbe për të shkruar emrin tim. Ajo shihet si një mbështetje dalluese për një anë ose tjetër, por romët nuk duan të zgjedhin”.
Berisha ka mbështetur Rolling Film Festival, i cili u mbajt në Prishtinë nga 12-16 dhjetor. Ai është një të pakët romë që ndjekin universitetin në Kosovë. Ky sukses i atribuohet OJQ-së Balkan Sunflowers.
“Ata më mësuan se si të peshkoj në vend të më jepnin peshk”, tha ai. “Unë shoh pak progres nga qeveria në drejtim të strategjisë. Ata ndërtojnë shtëpi për romët, e cila është një e mirë, dhe u japin atyre biznese të vogla për të drejtuar, për t’i mbështetur ata. Por unë nuk shoh ndonjë rom të drejtojë biznese sot. Njerëzit nuk kanë aftësi për t’i drejtuar ato dhe do të përfundojnë duke i shitur. Nuk mund të hash muret”.
Edhe mungesa e arsimimit dhe varfërisë pasuese mbështesin mungesën e angazhimit. Papunësia është më shumë se 90 për qind në mesin e romëve. “Shumë nuk kanë kohë për t’u angazhuar. Prioriteti numër një është t’u sigurojnë familjeve për të ngrënë”.
Për Berishën dhe aktivistin e vjetër Sami Mustafa, i cili është gjithashtu edhe një themelues i Rolling Film Festival, ky është qëllimi i projekteve të tyre — mësimi i aftësive dhe nxitja e aktivizmit. Çdo vit programi mbështet romët e rinj në prodhimin e filmave të shkurtër. Pajisjet janë ato bazë, shumica të filmuara me telefona celularë, por të shikosh prodhimet e këtij viti tregon se angazhimi me historinë dhe rrethanat lehtëson fuqizimin.
Romët e Kosovës nuk mund të rrinë duarkryq dhe të presim ndryshimet, historia sugjeron se kjo nuk do të ndodhë, ata vetë duhet t’i nxisin ato.
“Janë gjithmonë më të fortët që vendosin se çfarë është e drejtë apo e gabuar”, tha Berisha. “Fituesi i luftës është heroi. Humbësi është terroristi. Romët duhet të ngrenë zërin e tyre. Duke qenë më të shumtë në numër, ka më shumë shanse që të dëgjohemi”.
*Megjithatë janë bërë përpjekje të mëdha nga ana e jashtme, përfshi qeverinë qendrore, ato lokale, organizatat civile jo qeveritare vendore dhe ndërkombëtare, nga komuniteti shqiptar kudo që ata gjenden që të rehabilitohen këto komunitete. U janë dhënë edhe mundësi politike e ligjore, por ndoshta për shkak të kapaciteteve të pamjaftueshme nga ana e këtij komuniteti dhe jo aktivizimit shoqëror, ky komunitet vazhdon të ngelet prapa.
