E kisha për herë të parë që shkoja në Prizren e nën zë këndoja rrugës prej nga vija një këngë të re tërë lirizëm, tërë ngrohtësi “Zambaku i Prizrenit”.
E në këtë gjerdan zambakor, më vinin zërat e Nexhimje Pagarushës, që do ta takoja me aq mall vitin e kaluar, bash në shtëpinë e saj të mbushur me lule e me ëndrra apo me nostalgjinë e së kaluarës. M’u kujtua zëri i Liljana Çavollit, i Esat Bicurrit . E besomëni, edhe zemra më ishte bërë si një vazo ku kaherë në dimër e pranverë kisha mbjellë një zambak Prizreni. Rrugët ishin plot me njerëz që nxitonin drejt xhamive. Nuk e kishe të vështirë që të kuptoje se shumica e tyre po shkonin të falnin namazin e Bajramit. Të veshur bukur, pastër, secili përshëndeste njerëzisht në rrugë, edhe pse mund të mos i njihnin ata që ua drejtonin. “Vëlla, mirëmëngjes e gëzuar Bajramin – iu drejtova një burri pak a shumë moshatar me mua. – Ju lutem, a më tregoni se cila është xhamia më e madhe e Prizrenit – Kam bërë nijet që ta fal atje bajramin. Prizrenasi i urtë e kuptoi se nuk isha nga ky qytet, se isha nga ata të Shqipërisë, si i thonë ata, e me shumë dashuri ma ktheu: “Po, vëlla, edhe unë atje po shkoj. Hajt ta bajmë rrugën bashkë.”
Pasi bëmë njohjet e shkurtra nga ato që njeriu i bën në rrugët rastësore, më tha: “Xhamia që po shkojmë tash ka një histori të veçantë që është përcjellë brez pas brezi e që ka ndodhur në kohën kur ajo ishte në mesin e punimeve të saj.” Më tej ai nisi një rrëfim që po më bënte shumë të vëmendshëm. Natyrisht e kisha të vështirë që të nxirrja një letër e ta shënoja këtë intrigë publicistike e mençurore nga ato që një gazetar apo edhe njeri e gjen rrallë në jetë. Në pozicionin e besimtarit po ma bënte dhe më të mbarë ditën e bekuar të asaj feste popullore të Prizrenit, të mbarë kombit apo edhe të mbarë botës myslimane. Ishte dita kur kombi ynë dhe kombe të tjera luten për mbarësinë e viteve që vijnë dhe për qetësimin e shpirtrave të atyre brezave që lanë pas sa e sa pengje për lirinë, për shkronjën shqipe, për mbarësinë e ugareve të pambjella, për hijet e pyjeve, për djepet që shumë herë na u gjakosën e na mbetën pa fëmijët e së ardhmes. Ishte një rrëfim që të godiste ëmbëlsisht. Dikur, para gati 500 vjetësh, në një ditë të zakonshme pune të 800 punëtorët ishin ndarë në sa e sa fronte pune që një objekt kulti si xhamia i ka të gjithfarshme. Në minaret, në portikë, në mafile, në dysheme, në çati, në mure, në mjedise të shumta, në pikturat e mureve, në ndërtimin e çezmave ku besimtarët do të merrnin avdes, në lulishtoren para saj, etj. Arkitekti i xhamisë, në atë vëzhgim të përditshëm të punëve, këmbët e dërguan në një qoshe muri ku mjeshtër Sabiti po ngrinte murin me gurë që vinin nga një cep pak larg ndërtesës së madhe e të mbushur në të njëjtën kohë me djersën e qindra punëtorëve. Në të kishte mjeshtra të ardhur nga e gjithë krahina e Kosovës, nga Dibra, nga Shkodra. Pranë tij ai kishte edhe një skelë, të ngritur afër qosheve të murit ku kishte përherë gurë të latuar që ai të punonte vazhdimisht. Si duket secili ndërtues e kishte bërë më së miri detyrën e tij. I vendosur mes gurëve që kishin ardhur prej shumë larg e të latuar si jo më mirë, mjeshtër Sabiti ishte shumë i vëmendshëm për atë punë që kishte. Për çudinë e arkitektit e të gjithë atyre që mund ta shihnin, ai e ngriti një gur dhe në vend që ta vinte në qoshen e murit të xhamisë, e hodhi sërish në skelë. Këtë gjë e bëri edhe me një gur tjetër. Diçka po ndodhte. Asopak e zakonshme për një mjeshtër, por edhe për një njeri tjetër…Arkitekti nuk po e kuptonte këtë gjë.
-Puna e mbarë, mjeshtër Sabit, – e përshëndeti arkitekti me shumë ngrohtësi.
-Mbarë paç, efendi, e mirë se ju solli Zoti. Na qoftë e lehtë mundi dhe djersa që po derdhim për këtë vend ku do ulemi në sexhde për t’iu falur Allahut.
-Përse nuk e vure gurin në mur po e hodhe përsëri në skelë? – e pyeti shumë qetësisht arkitekti.
Me një fytyrë paksa të skuqur e që nuk i shkonte dhe aq shumë moshës së tij mjeshtri Sabit ia kthen po kaq miqësisht, ndoshta me sinqeritetin më të madh të jetës së tij si njeri e si profesionist i njohur në të gjithë krahinën.
– Oh, efendi, jam lodhur shumë e kam drojë se mos gurët e latuar nuk vihen në vendin e duhur.
Ishte shumë e qartë si drita e diellit, si këta gurë që mund t’i prekje me dorë, që mund t’i merrje në krah, që mund t’i latojë, që mund t’i përkëdhelje e mes shumë urimesh të zemrës t’i vije në një mur xhamie, në një mur kulle, në një mur shtëpie ku do të jehonin zërat e fëmijëve dhe zërat urtakë të lokeve dhe bacalokëve të thinjur. Ishte e qartë si ai qiell që ishte kupolë për të gjithë atë ditë shtatori. Kjo xhami po bëhej me njerëz të lodhur. Po e mësonte këtë gjë nga ky mjeshtër. E të bëhej një xhami me njerëz të lodhur nuk ishte punë fort e mirë. Diçka duhet të bënte. Të nesërmen iu dha urdhër të gjithë punëtorëve që të zbrisnin nga muret nga skelat, nga minarja, të linin çdo vegël e çdo gjë. Që atë ditë duhet të shkonin për të ndërtuar një hamam pak më larg xhamisë . E kjo nuk vazhdoi pak po rreth 6 muaj . Pasi “u shlodhën” erdhën prapë në këtë xhami që të ndërtonin me atë zell, me atë dashuri, me atë seriozitet që kishin, me atë djersitje të ndershme e pas shumë kohësh muret, mafilin, minaret , abdes’hanen. Kaluan gati 500 vjet. Janë ndarë nga jeta të gjithë, mjeshtra e arkitektë, të njohur e anonimë, rojtarë e latues gurësh, ngritësit e minares e piktorët e mureve të brendshme, të jashtme, të gjithë. Ka mbetur e lartë kjo xhami. Një xhami që mund të ishte në të njëjtën kohë me disa emra e Suzuit, e Jakup bej Evrenozit, e Kuklibeut, e Mehmet Pashës, e Muderriz Ali Efendisë, e Haxhi Kasemit, e Tabakhanes, e Sinan pashës, e Sejdi Beut, e Terzive, e Emin Pashës, e Mustafa Pashë Prizrenit, e Kalasë, e Ramadanit, e Sinan Qatipit,e Budak Hoxhës. Emra që kanë përpara emrin “Haxhi” që kanë emrat Qatip për kulturën e atyre që kanë qenë ndërtues të tyre, të rrobaqepësve të panumërt të Prizrenit (terzinjtë), të pashallarëve që mbeten në portikët e tyre si të jepnin edhe sot selam për atë që bënë. Janë ndarë nga jeta brezat e myezinëve , të hafizëve, të myderrizëve, të imamëve që ligjëruan, të ushtarëve dhe gjeneralëve, të udhëtarëve dhe turistëve që u falën në to. Kanë mbetur të panjohur edhe varret e atyre që kanë jetuar në këtë qytet. Mund të ishte kjo fabul edhe për teqetë e këtij qyteti, edhe për kishat që formonin kështu rreth 50 objekte kulti me tolerancën më të madhe fetare të Ballkanit.
…Prizrenasi u fut në turmën e madhe të heshtur me atë solemnitet të jashtëzakonshëm që e gjeje tek të gjithë . Edhe unë isha mes tyre. Pas namazit u përqafuam si është zakoni me të gjithë ata që kishin ardhur. Shumë pleq kishin vënë në krye plisat e bardhë si bora. Xhamia dukej edhe më e bukur. Mua më vinte ndërmend fytyrëskuqja e mjeshtri Sabit. Ku ta gjej tani mjeshtrin Sabit? Ku? Doja ta falënderoja jo vetëm për djersën e ndershme, për aftësinë që ai kishte ndërtuar qoshet e xhamisë, por sidomos për atë peshë të madhe të mençurisë së tij. Duket se fjala e tij ishte po kaq e rëndë sa edhe gurët që ai rreshtonte një nga një në muret e fisme të xhamisë. Edhe sot e kësaj dite edhe unë dua të them se duhet të kesh atë mençuri që të ndërtosh, por edhe të shkruash. Edhe të mendosh. Mbi të gjitha, të ngresh kala bashkimi që e kemi ëndërruar të gjithë edhe më parë kur telaklonet na gjembonin fytyrën, duart, shpirtin, fletën e fletores, por edhe tani kur ai është më afër. E sa herë që mbetem në udhëkryqin e mëdyshjes, them me vete: ”Paske patur të drejtë o Mjeshtër i Gurëve të Fjalës së Mençur! Shumë të drejtë!
nga Namik SELMAN
