Doan Dani
Nga periudha e Rilindjes, përgjatë shekullit të kaluar – dhe ka gjasa të vazhdojë ky rrugëtim tashmë i rrënjosur në pavetëdijen kolektive –, qasja ndaj mesianizmit të dyfishtë të rezistencës shqiptare në fundin e mesjetës dhe të figurës së Skënderbeut në veçanti është zhvilluar në tre pikëpamje të ndryshme, që jo domosdoshmërisht nuk përputhen me njëra-tjetrën në disa pika themelore. Është fjala për rolin mesianik, ndaj kombit dhe ndaj Evropës, të ndërtuar nga gjysma e dytë e shek. XIX dhe në vijim, ku nevojat politike të shqiptarëve, në këtë periudhë dhe sipas elitave, kërkojnë një mit themelues me karakteristikat e shpëtimtarit të kombit dhe të kontinentit evropian. Pastaj sa përputhet ky rol me realitetin e shek. XV nuk mund të trajtohet në këtë artikull. Tre qasjet – nacional-romantike, patriotike-marksiste dhe eurocentrike – i përkasin fazave të ndryshme në kërkimin/zbulimin e të kaluarës së kombit dhe tre funksioneve politike të cilave u përshtatet edhe historiografia: duhet të jetë e qartë se shkenca e historisë në këto zhvillime është thjesht e varur nga funksionalizmi i saj në favor të doktrinave politike të rradhës.
Ekskluzivisht shqiptar
Mesianizmi skënderbeian ndaj Evropës, në qasjen nacional-romantike, ishte së pari madhërim i figurës së heroit në nivel ndërkombëtar, por të shkëputur nga Ballkani, tek i cili ideologët e shqiptarizmit nuk gjenin aleat për kombin e shek. XIX: në këtë mënyrë realiteti mesjetar intepretohet nëpermjet tablosë politike të shek. XIX. Së dyti, ky mesianizëm nevojitej për ndërtimin e aleancave politike me Fuqitë e Mëdha perëndimore që kishin në dorë fatet e popujve të Ballkanit dhe gjithashtu, i shërbente idesë së një kombi të lidhur me Perëndimin që në mesjetë.
Megjithëse për Naimin dielli «lind andej nga perëndon», për ideologët e shqiptarizmit nuk ka përplasje mes qytetërimeve dhe Skënderbeu nuk transformohet në mbrojtës i njërës kulturë ndaj një tjetre të prapambetur. Tek Samiu janë turqit dhe jo osmanët ata që përfaqësojnë armikun e shek. XV dhe të shek. XIX, pra janë etnia dhe kombi ata që krijojnë diferencimin, por jo qytetërimi, pasi Samiu i përkiste qytetërimit osman dhe e ndjente veten pjesë të vatanit perandorak, natyrisht duke nënvizuar përkatësinë etnike shqiptare. Nga gjurmët orientaliste të disa fragmenteve të krijimtarisë naimiane nuk dalin qartazi elementët e nevojshëm për ndërtimin e strukturës dalluese mes qytetërimeve, përveç disa identifikimeve gjeografike. Me fjalë të tjera, mungon stigmatizimi i osmanëve si qytetërim, që do të karakterizojë prodhimtarinë e ardhshme publicistike, letrare dhe, çka është më e rëndësishme, historiografike.
Heroi internacionalist
Nga qasja patriotike-marksiste, tipike e periudhës enveriste dhe pak më e hershme, nëse kemi parasysh veprën e F. Nolit, mesianizmi evropian i Skënderbeut merr formën e diferencimit mes qytetërimeve, gjen baza historike, masivizohet në popull, duke krijuar imazhin kolektiv, dhe modelohet sipas nevojave politike e vetëlegjitimuese të regjimit. Ndryshe nga këndvështrimi shqiptarist puritan i rilindësve, këtu Skënderbeu kornizohet (edhe) si hero ballkanik, që lufton përkrah fqinjëve – malazezë, boshnjakë, serbë, bullgarë – të «vëllazëruar» në luftën kundër osmanëve, e për këtë nderohet edhe nga epika e tyre popullore. Mirëpo, në fazat e ndryshme të vetizolimit të diktaturës, e kaluara e kombit shfaqet gjithnjë më e shkëputur nga veprimtaria mesjetare e popujve fqinjë, çka e redukton panballkanizmin e Skënderbeut. Nga kjo qasje, qytetërimi evropian, tek i cili pretendohet projektimi i Shqipërisë së shek. XIV-XV, është pa diskutim «superior» ndaj atij osman, për të cilin krijohet, edhe në sferën e historiografisë, një varg i gjatë epitetesh dhe metaforash stigmatizuese. Sidoqoftë, mbetet një diferencim kulturor laik, dhe kur Skënderbeu pranohet si “mbrojtës i krishtërimit”, sipas A. Budës, nuk duhet interpretuar si mbrojtës i një feje të veçantë ndaj një feje tjetër, pasi, për Budën, nuk është feja karakteristika themelore e qytetërimeve e natyrisht as e kombit shqiptar.
Prodhimtaria e regjimit afrohet me pikëpamjen nacionaliste puritane përsa i përket rolit parësor akorduar fesë politike të nacionalizmit dhe largohet, ndër të tjera, nga raportimi me besimet tradicionale, të cilat për ideologët e shqiptarizmit, përtej leximeve thjeshtësuese dhe folkloristike të parullës së famshme të Vaso Pashës, janë pjesë e pandashme e trashëgimisë kulturore të kombit. Skënderbeu nacionalist është ekskluzivisht shqiptar, ndërsa ai patriotik-marksist shfaqet si panballkanik. “Shpëtimtari” i Evropës i nevojitet propagandës së regjimit për të vërtetuar që Shqipëria mesjetare kishte kulturë dhe zhvillim feudal evropian dhe qytetërimi osman ishte tejmase inferior e shkatërrimtar; që Skënderbeu dhe populli shqiptar ishin pjesë e politikës evropiane; që rezistenza shqiptare ishte me rëndësi ndërkombëtare, gjë e cila përforcon formën arketipale të rezistencës, dhe që, në fund, populli, i «tradhtuar» nga «interesat meskine» të Evropës, e vazhdoi luftën i vetëm, «ashtu si Partia».
“Përplasja e qytetërimeve”
Qasja e tretë nënvizon në mënyrë të theksuar mesianizmin evropeist të Skënderbeut, ku me Evropë, në këtë rast, nënkuptohet në radhë të parë kultura e karakterizuar nga feja e krishterë: kështu, lufta e heroit nuk përbën thjesht çlirimin e kombit, por shfaqet kryesisht si shpëtimtare e Evropës së krishterë. Diçka e tillë nënvizohet thuajse në të gjitha reflektimet me karakter historiografik, “shkencore” ose amatoriale, të dekadave të para të shek. XX, të botuara në ndonjë monografi ose në revista. Nëse sakralizimi me simbole e terminologji fetare që Naimi ndërtonte në historinë e tij të Skënderbeut nuk përmbante identifikime të një doktrine specifike, në analizat e këtyre dekadave Evropa dhe Tjetri identifikohen nga feja, normalizohet shoqërimi i Evropës nga epiteti «e krishterë», nënvizohen titujt me ngjyresa fetare-specifike të Skënderbeut. Nga njëra anë qytetërimi «armik» – i përshkruar mjaf mirë si i tillë nga përcaktimi «pushtim shekullor» – merr fasadë fetare, ndërsa, nga ana tjetër, kjo fe, paradoksalisht, i përket bashkëkombasve. Përcaktohet në këtë mënyrë edhe shkalla e shqiptaritetit, ose «pastërtia e gjakut»: sa më e madhe është largësia nga ndikimi dhe përvetësimi i kulturës («inferiore») osmane – që tashmë në shek. e XX është shndërruar në trashëgimi – aq më shqiptar do të jetë individi. Largimi nga trashëgimia osmane përbën një hap drejt shqiptaritetit edhe në ideologjinë e regjimit enverist, por duke mos i njohur një besimi fetar-tradicional rolin themelor në të ashtuquajturën «pastërti të gjakut» qasja historiografike gjatë enverizmit mund të ishte koherente me linjën e nacionalizmit puritan dhe mund t’i madhëronte, për shembull, vëllezërit Frashëri si modele shqiptariteti, përkundër vendosjes terësisht në diskutim të shqiptaritetit të këtyre modeleve nga ato pikëpamje të cilat tentojnë të shpjegojnë «të kaluarën shqiptare» dhe «esencën shqiptare» nëpërmjet konkurrencës asgjësuese fetare. Me fjalë të tjera, Naimi dhe Samiu, për vizione të tilla, nuk janë më shqiptarë ose i përkasin një kategorie dytësore, për të mos thënë tradhëtarëve të «gjakut të pastër». Arsye kjo për t’i nënshtruar këto modele ndaj një transfuzioni kulturor funksional për ideologët e sotëm. E nëse Skënderbeu mund të pasqyrohet edhe nga këndvështrime fetare, e vetmja mënyrë integrimi e këtij këndvështrimi me modelin e vëllezërve frashëri është përjashtimi i tyre nga trendi i llogores evropeiste.
Gabimi i Anthony Smith?
Në arritjen e konkluzioneve të tilla padyshim një ndihmesë të vyer e jep abuzimi me historinë mesjetare, që, fundja, nuk është ndonjë risi për asnjërën nga tre qasjet. Duke përshkuar mitin e Heroit, arketipin e Rezistencës dhe imazhin kolektiv të Tjetrit nëpërmjet ndikimit specifik fetaro-tradicional prodhohet një frakturë me shqiptarizmin rilindës dhe me integritetin e vetë kombit. Dhe kjo rrjedh nga mënyra e interpretimit të veprimtarisë së Skënderbeut që vazhdon të ushqejë epshet ideologjike në dëm të historiografisë si shkencë. Ndonëse qasja eurocentrike u mënjanua nga regjimi enverist, ajo është rishfaqur vrullshëm në dy dekadat e fundit duke propozuar terminologjinë raciste të sintetizuar nga «gjaku i pastër», duke ricikluar linjat themelore të konceptimit marksist të mesjetës, duke e konsideruar mesjetën si epokën në të cilën jetojnë këta “historianë”, pasi vetëm kjo mund të shpjegojë si dhe pse spostohen në mënyrë aq groteske NATO apo BE në shek. XV. Pyetjes ironike të Anthony Smith se “kush do të vdesë për Evropën” një pjesë e elitës sonë i përgjigjet duke i treguar një popull të gatshëm për vetëflijim që në mesjetë: rast unik ky, për të mos thënë grotesk, për të gjitha kohërat.
Antiteza e “idealizmit materialist”
Për Rilindjen ishte themelore gjetja e një emëruesi të përbashkët për shqiptarët e shek. XIX – ata që më vonë sollën Pavarësinë – dhe propozimi i një Epoke të artë mesjetare në gjendje për të nxitur ndërgjegjen kombëtare moderne, e cila u masivizua nga shtypi, arsimi dhe krijimi e konsolidimi i Shtetit shqiptar. Objektivi ishte krijimi i identitetit, çka edhe u arrit. Sot vërehet e kundërta: ky identitet nuk “pëlqehet” dhe e tërë masa duhet “spostuar” në mesjetë, e jo në mesjetën e shekujve bizantinë malazezë, serbë e bullgarë, e as në situatën e atomizuar të të gjithë territorit të atëhershëm shqiptar, por në një fragment të caktuar kohor dhe territorial, të prodhuar në laboratorin modern, ku çdo gjë e zhvilluar jashtë këtij fragmenti nuk konsiderohet më shqiptare.
Por meqenëse identiteti shqiptar është teorizuar prej më se një shekulli, përse nevojitet spostimi abuziv në një mesjetë kaq të sajuar? Mos vallë do ta ndjejmë veten më të bashkuar si komb duke mohuar edhe ato elemente që sot na bashkojnë?
E çuditshme, po të imagjinojmë që sot Greqia rrezikon qëndrimin e saj në BE për mospërmbushje të disa kushteve dhe për një falimentim të mundshëm financiar, përballë indiferencës totale evropiane ndaj simbolit fetar që ky shtet bart në flamurin kombëtar, ndërsa ne shqiptarëve duket sikur na shërben t’i tregojmë këtyre shteteve se diku dhe dikur në mesjetë kishim simbole të tilla! Si përherë mbizotëron fryma e projektimit të problemeve dhe e shpëtimtarëve të rradhës tek Tjetri, por gjetja aktuale shkon akoma më tej, pasi e ka transferuar Tjetrin nga një entitet material (Porta e Lartë, Evropa, etj.) në një epokë të tejkaluar prej një gjysëm mijëvjeçari, duke pretenduar se koha nuk ndryshon dhe si e tillë do të jetë ajo epokë zgjidhja e problemeve të shqiptarëve.
