Nga: Tarik Ramadan
Mendja dogmatike
Ka mënyra të ndryshme të përvetësimit të universales, duke pretenduar pasjen e një monopoli mbi të dhe pastaj krijimin e hierarkisë së vlerave, civilizimeve dhe kulturave. Kjo ndonjëherë përfshin detyrimin e saj mbi të tjerët, pa potere të mëtejshme…’për të mirën e tyre’ natyrisht. Në fushën universales , më e natyrshmja, nëse jo më pak e rrezikshmja, qëndrimi konsiston në reduktimin e gamës së mundësive të pikëpamjes së dikujt: e vërteta ime është e Vërteta e çdokujt, dhe vlerat që rrjedhin nga ajo janë universalisht më të forta. Në këtë rast, rendi është i imponuar nga më e larta dhe zgjedhjet e Njeriut, për veten e tij dhe me besim, me pikëpamjen e Zotit apo absolutit.
Të gjitha fetë apo spiritualitetet rendin drejt rrezikut e të qenit të shtrembëruar në këtë mënyrë: sepse ne shikojmë poshtë malit nga maja, dhe ne mohojmë ekzistencën themelore të shumë shpateve që përbëjnë thelbin dhe që i japin asaj perspektivën njerëzore. Nëse ne përpiqemi që të përdorim fakultetin e përbashkët të arsyes për të përpunuar një universal, fenomeni është dukshëm i ndryshëm, por rezultati është i njëjtë. Teksa ne e bëjmë rrugën tonë drejt të mirës së përbashkët të njeriut, nga përkufizimi ne pranojmë, ekzistencën e një shumëllojshmërie të pikëpamjeve, nevojën për postulate, dyshime dhe madje edhe kundërshtive paradoksale të arsyes analitike, pavarësisht nëse ne besojmë ose jo në ekzistencën e një të vërtetë apo domethënie. Ne mund të krijojmë parimet e pandryshueshmërisë dhe ndryshimit në të njëjtën mënyrë siç e bënë Sokrati dhe Aristoteli, apo të themelojmë një kuadër referencash dhe hierarkish të së vërtetës se si të shkojmë në kërkim të Relaitetit të parë, si Al Kindi (shekulli i IX) dhe më pas Ibn Sina (Avicena; 980-1037).
Ne mundemi, ashtu si Dekarti , që të përcaktojmë një model rigoroz metode dhe urtësish, ose të fillojmë nga vëzhgimi i të vërtetave në mënyrë empirike të cilat rrjedhin nga ajo që Berklli dhe Hjum e quajnë të dhëna të kuptueshme. Ne në të vërtetë mund të fillojmë nga mijëra postulate dhe teza filozofike, dhe të ndërtojmë kaq shumë sisteme të vërteta sa vetë numri i tyre i madh sinjalizon relativitetin e tyre. Kur ne jemi duke ngjitur një mal, ne e pranojmë që vetëm një anë e tij mund të vëzhgohet. Atje ende ka një rrezik për të cilin ne duhet të mendojmë,ndërsa ne e pranojmë që mali ka shumë shpate , në të vërtetë vetëm një shteg të çon në majë…… rrugën të cilën jemi duke e marrë.
Edhe pse në teori ne pranojmë, që janë shumë hipoteza dhe shumë të vërteta, në praktikë ka një rrezik, që në duhet të supozojmë se siguritë dhe të vërtetat tona janë përjashtuese. Ose që ne do të kalojmë një gjykim përfundimtar për ata të cilët duken se kanë marrë një rrugë të ndryshme: ata janë të ‘tjetërsuar’, nëse përdorim kategoritë e Fauerbahut, apo atë çfarë Sartri e përshkruan si mendjet që janë kolonizuar nga ;besimi i keq’ apo edhe si ‘frikacakë’ apo ‘kopil’.
Duke pasur parasysh që ne mund ta arrijmë majën të vetëm, edhe pse ne jemi të armatosur me fakultetin e arsyes që është e ndarë nga të gjithë,duket atëherë pothuajse logjikë të mendojmë se vlerat që ne zbulojmë apo përpunojmë janë natyrshëm ato të çdokujt. Kushtet e ekuacionit janë krejtësisht të qarta: arsyeja universale duhet të pranohet me mjaft natyrshmëri nga të gjitha qeniet racionale. Nëse kjo nuk është menjëherë e dukshme, kalimi i kohës do ta bëjë atë të tillë. Ky është kuptimi i teorisë së August Komti për tre fazat (teologjia, metafizika dhe pozitivizmi). Sipas Komti , përfundimisht ka vëtëm një shteg, dhe jo disa, dhe disa qytetërime janë thjesht përpara të tjerëve. Për Komti, pozitivizmi është realizimi përfundimtar i filozofisë. Fukajama e përkthen këtë ide në aspektet politike kur ai shpall ‘fundin e historisë’ dhe pretendon se Perëndimi po e rrëfen udhën.
Atëherë, kjo nuk është një çështje shumëllojshmërie, por e përkohshmërisë dhe historicizmit. Ajo është mjaft e thjeshtë: disa janë të parë të kenë shkuar më tej në rrugën e evolucionit të përparimit njerëzor linear dhe do ta arijnë universalen përpara të tjerëve. Ne nuk mund të kritikojmë ato që mbështesin këtë qasje për të përvetësuar çdo gjë, për të pasur krijimin e të drejtave ilegjitime të pronës apo për të pretenduar që kanë një monopol mbi universalen: ashtu si Ruso, ato pranojnë se frytet i përkasin të gjithëve, dhe toka me majën e malit askujt….problemi i vetëm është se vetëm rruga e tyre të çon në tokë, tek frutat dhe maja. Dhe se ato mbërritën atje të parët…..Kjo është një çështje e këndvështrimit.
Është thënë shpesh se mendjet fetare apo njerëzit e bindjeve të patundura kanë më shumë gjasa të dorëzohen ndaj tundimit për të përvetësuar universalen dhe të pohojnë se kanë një monopol mbi të. Kjo është mjaft e vërtetë: nëse ne besojmë në një Zot apo në një Udhë që të çon tek e vërteta dhe përmbushja, ekziston një tundim i vërtetë për të folur për dhe në vend të Zotit në të cilin ne besojmë apo në emër të së Vërtetës shpirtërore që ne mbështesim; historia e feve dhe civilizimeve është një dëshmi e mjaftueshme e kësaj. Dhe ende ne kemi parë shpesh njerëz që kanë marrë një qëndrim shumë të ndryshëm.
Janë mendimtarët fetare dhe shpirtëror ato që janë aq të vetëdijshëm për rrezikun e bërjes inkuizitorë dhe totalitarë që ato gjithmonë janë munduar për të theksuar vlerat e shumëllojshmërisë dhe dëgjimit të së tjerëve, që kanë kundërshtuar me forcë nevojën për shtrëngim dhe respektuan shumëllojshmërinë e feve, Udhëve dhe pikëpamjeve…..Në ekstremin e kundërt, ne kemi parë nacionalistë, skeptikë, agnostikë, apo mendimtarë ateistë që pretendojnë se janë mendje-hapur, dhe që më pas vijnë rrotull këndvështrimit se ideja e tyre e mendje-haptësisë i jep statusit dhe vlerave të tyre, një superioritet natyral. Kulti i Arsyes që doli në pah nga Revolucioni francez kishte gjithashtu edhe momentet e tij të terrorit. Për shkak se ato ngatërrojnë vetë-dyshimin me mendje-haptësinë kundrejt të tjerëve, disa racionalistë dhe mosbesues u nënshtruan ndaj të njëjtave tundime përjashtuese, jo në aspektin e universals në vetvete, por në aspektin e rrugës që të çon atje. Kjo është kundrathënia e atyre që besojnë se ka vetëm një rrugë për të pasur një mendje të hapur.
Tipari i përbashkët i qëndrimeve të ndryshme që të çojnë gradualisht në monopolizimin e rrugës drejt universales ka të bëjë pak me objektin e kërkimit që me disponimin e intelektit shkon drejt tij. Pikëpamjet janë të përcaktuara nga gjendjet e mendjes dhe të gjitha këto qëndrime u janë nënshtruar tundimit dogmatik që kolonizon intelektin. Në këtë kuptim, mendja dogmatike jo domosdoshmërish është mendje e nje fetari apo besimtari, dhe është mjaft e aftë për të ndikuar intelektet tejet racionalë. Tipari karakteristik i mendjes dogmatike është prirja për ti parë gjërat nga një kënd i veçantë, dhe të mëndojë në aspektin e absolutes: mendja dogmatike mendon se është Zoti dhe rrjedha e gjykimit nga lart dhe në emër të përjetësisë, ashtu sikurse mendon se kjo është pikëpamja absolute. Bergsoni e sheh këtë si kundërthënëse në terma, dhe qendrën e vetme të asaj çka shihet dhe është për tu parë. Përjashtimi është territori dhe prona e saj, dhe universalja është ideali i saj: vetëm e vërteta e saj është e vërtetë, vetëm arsyet dhe nacionaliteti i saj, dhe vetëm dyshimet e saj janë të vërtetuara.
Për më tepër, mendja dogmatike paraqet një karakteristikë të mëtejshme. Do të ishte një gabim të mendosh që ajo pranon ekzistencën e vetëm një këndvështrimi: mendja dogmatike është një mendje e dyzuar. Përderisa ajo thotë që vërteta e saj është e vërteta e vetme, se rruga e saj është përjashtuese dhe se universaliteti i saj është e vetmja universale, kjo është për shkak se ajo përcakton- në të njëjtën kohë-se çdo gjë që nuk është pjesë e kësaj të vërtete, rruge dhe universale është absolutisht në më të mirën ‘tjetri’ dhe më të keqen ‘gabim i fajësuar’.
Kjo gjendje e thjeshtë e mendjes mund të jetë ndonjëherë në mënyrë të çuditshme e koklavitur, për të thënë më të paktën ajo është shqetësuese, për të vëzhguar në zemër të postmodernizmit dhe globalizimit, rritjen e lëvizjeve masive që janë në shkallë të ndryshme, të intektualizuara dhe emocionuese, dhe që formësojnë mendjet dogmatike dhe binare që janë gjithnjë e më shumë të paafta për të pranuar shumëllojshmërinë e ndërlikuar të pikëpamjeve, rrugëve dhe mënyrave. Ajo është si komunikimet masive, me pushtetet e tyre kolosale, kapacitetet e tyre për të sjellë dhe bartur presione psikologjike si dhe për të na ndikuar ne me kompleksitetin tyre të pakontrolluar, duke formësuar formësuar një qenie të re njerëzore të rëndomtë, në të dyja si në Lindje dhe Perëndim, në Veri dhe në Jug. Kjo qenie njerëzore gjithnjë e më shumë universale është, ashtu si kolegët e saj, në rrezikun e të bërit e thjeshtëzuar: ne po shohim lindjen globale të një mendje të dyzuar që është gjithnjë e më shumë e lirë nga idetë dhe nuancat e koklavitura, e bindur lehtësisht nga të vërtetat që i thuhen rishtazi, e kolonizuar nga perceptimet dhe përshtypjet që janë po aq intelektualist të paqarta aq sa edhe mënyra që ajo i gjykon të tjerët në mënyrë të prerë, të thatë dhe përfundimtare…
…
