Redi Shehu
I rrethuar nga të gjitha anët me mundësi të pafundme, të cilat shkurtojnë në mënyrë të vazhdueshme pengesat dhe distancat, njeriu sot, duket se ka nënshkruar një pakt pothuaj të përjetshëm me teknologjinë. Eshtë pikërisht kjo e fundit që me shpejtësinë dhe preçizionin e saj marramendës është kthyer në mekanizmin i cili ka modeluar këndvështrimin tonë për jetën. Ajo po përcakton axhendën tonë të përditshme, por, mbi të gjitha, ka ndryshuar konceptin tonë për kohën. Shijet tona, përceptimet tona, si dhe një sërë proçesesh të natyrshme të njeriut, janë modeluar në mënyrë të jashtëzakonshme falë teknologjisë. Mënyra si jetojmë, si vishemi, si ushqehemi, informacioni që marrim, koha e lirë, së bashku me konceptet tona për të bukurën, të mirën dhe të shijshmen, në sajë të teknologjizimit nuk janë ato të mëparshmet. Sot, ne jemi transformuar në frymorë që gjallojnë në mesin e një mjedisi rrjetesh dhe sistemesh të telekomanduara të cilat i ofrojnë këtij homo-networkus–imodern, përzgjedhje të pambarimta në një formëtë organizuar dhe struktuar si mos më mirë. Ne jemi ata që jetojmë në një botë ku pasojat e padëshiruara të teknologjisë, zgjidhen po përmes teknologjive duke krijuar nevoja të reja që kërkojnë përsëri teknologji të reja për t’u zgjidhur.
Sot, qënia njerëzore po tranformohet në një njësi shifrore e cila jeton në postmaterializëm për shkak se teknologjia po e çon atë përtej përmbushjes së nevoja thjesht materiale. Marrëdhëniet ndërshoqërore si dhe ato familjare, tashmë si asnjëherë më parë përshkohen nga dixhitalizimi i ndjenjave. Nevoja të teknologjizuara, që shprehen përmes telefonisë dhe kanaleve të tjera sociale të komunikimit, të cilat katapultohen në klikime tastesh tekanjoze. Kjo ftohtësi ndjesore, e cila përmes rrugëve teknologjike mbërrin më shpejt në destinacion, ka shkurtuar sigurisht distancat kohore, por ka zmadhuar distancat ndijore. Aroma e letrës, një ndjenjë tashmë e kyçur diku në një vend të errët të trurit, është zëvendësuar me fraza teknologjike mesazhesh të akullta. Gjithë këto ndjenja të natyrshme njerëzore mbi të bukurën, të mirën dhe shijen, nga përmasa fiziologjike, në saje të teknologjisë, kanë marrë përmasën e dixhitalizimit të koncepteve njerëzore. Po ashtu, si përmasë dixhitale na shfaqet edhe e keqja. Dixhitalisht mundesh të ndjehesh një ndër kriminelët më të mëdhenj në botë, dhe po dixhitalisht mund të të zhvatet e gjithë llogaria jote bankare. Për më tepër, sot ke luksin që të jesh dixhitalisht i paditur në organet përkatëse.
E tërë kjo rendje drejt një shoqërie one stop-shop, ku këpucët e katalogut brenda një kohe praktikisht të shkurtër të shtrëngohen mbi çorapet e tua ngjyrë vjollcë, gatimi on-line, pazari elektronik, makina me pilot automatik, gëzimi i tejskajshëm i të qenurit i taksuar, por edhe i liçensuar në formë dixhitale, faturat elektronike, posta elektronike, lokalizimi satelitor, votimi elektronik, qeveria elektronike, hipotekimi elektronik, gjoba elektronike, dronët dhe dronomania si dhe dhjetëra gjëagjëza elektronike, janë në fakt promotori i përparimit të një shoqërie në kohë dhe në cilësinë e gjërave.
Drejt kaosit teknologjik
Vërtet sot ne kemi bonuse të shumta që na vijnë nga teknologjizimi i mënyrës tonë të jetesës, që nga standarti më i lartëqë na reklamohet si progresi material, si burimi i shpresës i cili përfundimisht do ta çlirojë njeriun e ri nga tirania e natyrës, që hap siparin e ushtrimit pakufi të lirive njerëzore dhe të shijimit të tyre si kurrë më parë. Sot, teknologjia jep mundësinë e zgjidhjeve të shumfishta, por në të njëjtën kohëna nxjerr nga pozicioni statik i tradicionales drejt variacioneve të së resë që shpërthen në çdo touch të saj. Dixhitalizimi ka çuar në përmirësim të komunikimit tonë me më shumë ndërkëmbim dhe më shumë të kuptuar në kohë reale. Në këtë botë e cila po kapërcen në një fazë postindustriale, tashmë pasuria, pushteti dhe fuqia, në fjalët e sociologut Daniel Bell, bazohen më shumë në dijet se sa në pronat, duke e çuar qëndrën e pushtet tashmë në institucionet që prodhojnë dhe shpërndajnë dije.
I gjithëky ndryshim që na shfaqet në shtresa dhe cilësi sociale, i hap udhë ndryshimit të kufinjve me të cilët bota ka qenë e formësuar deri më tani. Brëndësimi teknologjik i fibrës sociale njerëzore si ndërgjegje të ndërlidhura në një rrjet tashmë pa kufi, i jep një dimension tjetër lirisë dhe shprehjes krijuese.
Rendi botëror padyshim që po kthehet me shpejtësi në një rend të unifikuar teknologjik ku njeriu si qëndër i këtij rendi, për shkak të tipareve mekanizuese të tekonlogjisë, nuk po identifikohet si thelb i një qënieje, por po objektifikohet si zgjatim i këtij rendit tëri. Ne sot, po e trajtojmë njërit-tjetrin në marrëdhëniet tona të përditshme me njëmake-up teknologjik duke mos përfshirë gjithmonë e më shumë personalen dhe uniken tonë. Filozofi ekzistencialit Paul Tillich e konsideronte teknologjinë si transfomuese të njeriut nga një subjekt personaliteti në një qënie racionale dhe “jopersonale”, që në mënyrë të vazhdueshme i shkatërron angazhimin e brëndshëm të tij. Ky konstatimi i Tillich shfaq krejt të kundërtën e pretendimeve se teknologjia do të rrisë dhe përmbushë nevojat materiale të njeriut deri në atë masë, sa do e orientojë atë drejt një jete më intelektuale dhe shpirtërore. Në fakt varësia teknologjike shkakton në mënyrë të vazhdueshme “varësi të varësisë” duke prodhuar uri të pafundme teknologjike. E kjo është karakteristike e kohëve postnormale siç edhe Ziauddin Sardar mjeshtërisht e përshkruan zgjerimin e teknologjisë së komunikimit e cila e bën këtë të fundit më të lehtë dhe më të shpejtë, një përshpejtim teknologjik i cili të çon drejt një “paniku të vetorganizuar” i paparashikueshëm në kufinjtë e kaosit. Sot ne nuk komunikojmë për të jetuar por jetëojmë për të komunikuar -thotë ai, dhe si pasojë e kësaj përshpejtimi kthehet në normë, parashikueshmëria bëhet gjithnjë më e rrallë dhe ndryshimet e vogla të çojnë drejt pasojave të mëdha.
Gary Marcus në një qasje te tij në “The New Yorker”, thoshte se brënda dy apo tre dekadave, ndryshimet dhe pasojat e tyre do të jenë aq të mëdha saqë diferenca mes makinave me robot automatik dhe atyre me shoferë njerëzor, do të shkojë deri aty sa ne humanët mundet ligjërisht tëmos lejohemi të ngasim makinën tonë, por edhe nëse do të lejohet që ta bëjmë një gjë të tillë, do të quhej e pamoralshme sepse rrëziku i dëmtimit të vetes dhe njerëzve të tjerë nga ana jonë do të ishte shumë më i madh se sa rreziku i ngarjes së makinës nga një robot automatik. Një fakt ky që nuk duket i largët, aq sa nuk është e largët kërkesa për t’i pajisur makineritë më një ndërgjegje apo sens moraliteti në një botë të superelektronizuar, ku kufinjtë mes subjektit njerëzor dhe objektit teknologjik duket se po zbehen me shpejtësi.
Një shoqëri si kjo e sotmja e automatizuar dhe kompjuterizuar, ka shumë pak shanse të prodhojë diversitet kulturor dhe tenton gjithmonë e më tepër drejt uniformitetit të mendimit dhe sjelljes, që vjen nga uniformitetit i mjeteve të komunikimit masiv si “kostum social” i të gjitha civilizimeve. Tipar i këtij “kostumi social” është të qenurit një teknologjie pa cak e cila nuk mund të ndalet ngjashmë me mjetin që i janë prishur frenat. Caku i saj përcaktohet deri aty ku shihen fillimet e kaosit teknologjik, deri aty ku njerëzit të kuptojnë pafuqinë e tyre për të kontrolluar dhe drejtuar sistemet teknologjike të cilat në një mënyrë apo tjetër i skllavërojnë në formë “të vetpëlqyer” njerëzit dhe i detyrojnë ata që t’i adaptohen asaj. Karakteristikë e këtij adaptimi është dehumanizmi i vazhdueshëm i jonë drejt një rendjeje imponuese racionale në kurriz gjithmonë e më tepër të spontanitetit dhe lirshmërisë.
Teknokompleksi
Për shkak se teknkologjia përshkon një sërë strukturash dhe ndërlidhet me to, si në rastin e agjensive apo institucioneve qeveritare dhe korporatave të mëdha, atëhere ajo bëhet më e ndërlikuar dhe komplekse duke u quajtur shpesh edhe si “teknokompleks” një formë ku jo rrallë qëllimet e kërkimit shkencor dhe vetë teknologjisë, përcaktohen nga synimet apo objektivat e institucioneve që i prodhojnë ato, ku mirëqënia e njerëzve dhe mjedisi në të cilin jetojmë kalojnë në plan të dytë.Në raste të tilla problemi më i madh që shfaqet nërrafshin etik në lidhje me tekologjitë e aplikuara, është se pushteti i cili përcakton dizenjimin apo edhe prodhimin e teknologjive të reja, nuk përbëhet nga struktura demokratike, por nga qarqe shpesh të mbyllura dhe interesa të ngushta të një “elite teknologjike” e cila është e lidhur me mijëra fije me pushtetin, duke e kthyer teknologjinë në një nga instrumentet më të madha dhe efikase të këtij pushteti
Teknokompleksi si fenomen karkaterizohet nga etika e egos ekonomike e cila sigurisht që nuk garanton një shpërdarje të ristrukturuar dhe të drejtë të produktit teknologjik më afër nevojave të njerëzve dhe jo vetëm në ekskluzivitet të korporatave apo institucioneve qeveritare. Këtu sigurisht që nuk bëhet fjalë për smartfonët të cilë janë një mjet i sofistikuar për ta drejtuar individin e ri dixhital drejt mjedisit gjithmnonë e më të teknokompleksuar i cili për shkak të lidhjes trekëndore me pushtetin në vend që të kthehet në një burim lehtësimi njerëzor, në fakt prodhon skellëvërit e rinj dixhitalë të postmodernitetit. Kjo e ka detyruar sot njeriun që të luhatet mes dy pozicioneve të cilat përfaqësohen nga një rehatim deri në ekstrem me produktin teknologjik nga njëra anë, dhe nga pozicioni tjetër i braktisjes totale dhe vetmisëndaj teknologjisë si ekstremi tjetër. Pra sa më shumë t’i largohet etikës njerëzore dhe t’i afrohet asaj të egos ekonomike, teknologjia merr trajtën e një mekanizmi dikotomik i cili edhe pse shfaqet kompleks në fakt e ndan individin e sotëm më dysh.
Identitet teknologjik me sens etik
Përmes imazhit 4K të ekranit të një pajisjeje të hollë sa kompesata e dikurshme, njeriu sot, ulur në një cep të dhomës, i futet një soditjeje të këndit më të largët të rruzullit, duke hulumtuar për specie e krijesa njerëzore që ndryshe nuk do të kishte patur asnjë mundësi t’i shihte për sa kohë të gjallonte. Pastaj mjafton të shtypë një buton të vetëm, dhe e gjithë zallamahia e një metropoli botëror futet zhurmshëm, me efekt audio surround, në sallonin e tij. Një mesazh në celular e lajmëron se sapo ka sosur një e-mail, e kështu, me një shtrirje të dorës, kap laptop-in e vet dhe komunikon me skype me mikun e vjetër, të cilin herën e fundit e pati takuar në adoleshencën e hershme. Një telefonatë e shpejtë në celular i jep kënaqësinë e një pice-taksi, të ardhur me shpejtësinë e imagjinatës tek pragu i derës, e cila, plot avull të ngrohtë, mbyt ajrin e klimatizuar e të personalizuar të sallonit të ndenjes. Pasi shijon një kafe me minieskpresin e tij dixhital, jep porositë on-line për çështjet e punës. Më pas bën një “shtrëngim duarsh” me të gjithë miqtë e tij në facebook, duke u çmallur dhe duke shkëmbyer ndjenjat reciproke për gallatën e radhës.
Forma me të cilën zhvillimi teknologjik shpërfaqet sot me gjithë imponimin e tij, përmblidhet në një divorc të dijes njerëzore nga urtësia e përkthyer në një të kuptuar instrumentalist të teknologjisë moderne si njëtool i modernitetit, një instrument shpesh pa etikë i përdorur në formë korrekte apo të gabuar vetëm në varësi të kontekstit. Pra, kjo formë kontekstuale e aplikimit të teknologjisë, ka bërë që grupe të tëra komuntare njerëzish në një epokë si kjo e jona e individualizmit dhe atomizimit social, të fragmentarizuar deri në skaj, të gjejnë identitetin e tyre të përbashkët, në mënyrën si sillen dhe si mendojnë, pikërisht tek teknologjia moderne. Në fakt,kyështë një identitet i ri, një identitet teknologjik i cili sillet jashtë të qënurit etik dhe pa një qëllim fundor. Si e tillë, pa një qëllim e objektiva të paracaktuara, ajo i ngjan më shumë një teknologjie tëpostmodernitetit e cila është në nevojë më shumë se kurrë të një thelbi etik në kontekstin e saj.
Në fillimet e veta teknologjia moderne u pa si një fenomen i cili karakterizohej nga ”neutraliteti i vlerave” që ishte më afër kuptimit instrumental mbi teknologjinë. Pra një teknologji ku etika nuk ishte pjesë e softit të vet, por që këto vlera do t’i shtoheshin asaj në varësi të kontekstit në të cilën ajo përdoret.E vetmja etikë që e bashkëshoqëron atë sot është etika e mirëqënies që spikat si turravrap drejt këtij destinacioni, i cili përthyhet në të gjitha dimensionet dhe shtresat sociale e institucionale. Për këtë, e gjithë qënia e secilit, e gjithë qënia kolektive, është vënë në funksion të ndërtimit teknologjik veçanërisht dhe posaçërisht të mirëqenies. Përveç kësaj të fundit nuk nevojitet asgjë tjetër, sepse mirëqenia do të përcaktojë gjithçka. Pra, me pak fjalë, mirëqenie në funksion të mirëqenies! Dhe këtu fillon gara për gjetjen e çfarëdolloj mekanizmi teknologjik që prodhon mirëqenie. Kështu, në fund të hesapeve, mënyra se si konceptohet ekzistenca sot, reduktohet në disa makineri teknologjike që bashkëverpojnë me disa makineri biologjike, në ca torno që prodhojnë vetëm detaje të mirëqenies, për të ndërtuar mirëqenien e madhe, e cila shumë shpejt do të ketë nevojë për përmirësime në rrugën e përqindjeve të rritjes së mirëqenies. Ku gara mes popujsh tashmë është kornizuar në disa presje dhjetore mbi mirëqenien, ku forca, e drejta dhe simpatia për popuj përcaktohen mbi këto përqindje të mirëqenies.
Kur ne krijojmë teknologji të reja, prototipe të avancuara, në një mënyrë apo tjetër bëjmë një zgjedhje në lidhje me vlerat. Kështu ne vendosim ose t’i lëmë mënjanë ato ose ti bashkangjisim produkteve të reja teknologjike.Është e domosdoshme që vlerat që shoqërojnë teknologjinë e sotme si krijimtaria, inovacioni, eksplorimi, nuk duhet lënë të vetme pa u mbështetur diku sepse ata rrezikojnë të prodhojnë të mira teknologjike të braktisura nga qëllimi fundor, nëse nuk do të viheshin në barazpeshë me qëllimshmërinë e mirë, moderimin dhe përplotësimin e drejtë njerëzor. Nëse teknologjia e sotme në formë të pavetëdijshmë po distancon njerëzit nga atributet e tyre njerëzore duke i robotizuar ato gjithnjë e më shumë, mbështetja në një etikë të humanitetit për të prodhuar një teknologji humane, i rikthen njeriut atributet e tija pa humbur sukseset teknologjike. Mosndarja e njeriut nga artibutet e tij, të cënuara për shkak të zhvillimit kaotik të teknologjisë, është i një rëndësie jo vetëm nërrafshin etik por edhe në atë human sepse e shpëton njeriun nga prirja që zhvillimi teknologjik ka, atë të krijimit të njëkulture të vetme globale të sjelljes dhe përceptimit që shkatërron ato lokalet. Siç edhe Heidegger e përcakton në qasjen e tij fenomenologjike, ku thotë se teknologjia nuk ka të bëjë thjesht vetëm me pajisjet teknologjike, por me praktikën e kulturës teknologjike e cila shfaq mënyrën se si bota përceptohet dhe formësohet.
Teknologjia nëfakt duhet dhe është teknoetikë në fund të fundit, sepse çdo hap i cili e përcakton atë, që nga skicimi e deri tek produkti final, nuk mund të jetë i pavarësuar nga konteksti njerëzor në të cilin lind, nga struktura dhe softi kulturor dhe fibra sociale që e përshkon. Ajo nga njëra anë i jep formë kulturave të ndryshme duke i tërhequr drejt unifomizimit të tyre drejt një mynyre dhe praktike të vetme teknologjike, por nga ana tjetër është edhe pasqyrim i forcave të ndryshme kulturore që e projektojnë atë
Shkenca dhe teknologjia kanë nevojë për etikën njerëzore në mënyrë që të jenë të ndërgjegjshme për origjinën dhe suksesin e vet. Këto janë parime etike të dinjitetit human, të vlerave të privacisë, të mos dëmtimit të tjetrit dhe të drejtësisë. Mohimi i një etike të tillë mund të jetë një qëndrim ideologjik, por aspak një qëndrim shkencor. Ajo që teknologjia ka si efekt anësor në këto ritme është transformimi i ndjenjave në një format pothuajse dixhital. Ky dixhitalizim i ndjenjave të një shoqërie çon drejt krijmit të një brezi në anonimat të kontaktit ndjesor dhe shpirtëror, një brez individualist në skaj, me cilësi vetëmjaftueshmërie të theksuara, i prirur ndaj divorcit dhe i dhënë pas karrierës, kundërshtar i strukturave sociale të konsoliduara, simpatizant i vetmisë, kaosit, e shpesh edhe dhunës. Të rritur tashmë me teknologjinë, kompjuterat, celularët, laptopët, e me çfarëdolloj mjeti tjetër përçues të informacionit, ata e kanë pothuaj të pamundur të kridhen në botën e ndjenjave.
Largimi gjithnjë e më tepër me natyrën nuk ka shumë ndryshim nga fenomeni i largimit të individëve nga njëri-tjetri. Trajtimi i natyrës si një sfidë që duhet fituar nuk ka ndryshim nga trajtimi i tjetrit si inferior, i cilit duhet anashkaluar. Të jetuarit gjithmonë e më tepër në një botë dixhitale e në realitete dixhitale, mbyllja brenda kësaj botë, të komunikuarit me të gjithë, por, në të njëjtën kohë, të mosndijuarit e të gjithëve, është duke lënë pasoja në psikën e brezit të ri, i cili në të njëjtën kohë ka të gjithë botën në tastierë, ama ndodhet shumë larg saj për ta kuptuar atë.
