-4.7 C
Pristina
Wednesday, February 19, 2025

Dhjetë kushtet e vakëfit – Ekonomia Islame

Më të lexuarat

Është e rëndësishme të identifikohen të drejtat që themeluesit e vakëfeve rezervonin për veten e tyre gjatë krijimit të këtyre institucioneve. Me fjalë të tjera, kur ata i kushtonin pasuritë e tyre si vakëf dhe e transferonin pronësinë nga vetja te Zoti, duheshin ndjekur procedura strikte, por megjithatë, atyre u lejohej të ruanin disa kompetenca. Këto të drejta hasen pothuajse në të gjitha dokumentet e vakëfeve dhe janë quajtur “Dhjetë Kushtet” nga juristët e vonë hanefi. Tradicionalisht, ato shprehen si pesë çifte kushtesh, të cilat përjashtojnë njëra-tjetrën:

  1. Zgjerim-Reduktim (teksîr-taklîl): Themeluesi mund të zgjerojë pjesën e përfituesit nga të ardhurat e vakëfit ose ta zvogëlojë atë. Normalisht, një ndryshim i tillë mund të bëhet vetëm një herë, përveç rasteve kur themeluesi ka përcaktuar në aktin e vakëfit të drejtën për ta bërë këtë gjatë gjithë jetës së tij.
  2. Përfshirje-Përjashtim (idhal-ihraxh): Themeluesi ka fuqinë të përfshijë një person si përfitues të vakëfit edhe nëse ai nuk do të konsiderohej i tillë në rrethana normale (idhal). Në të kundërt, ai mund të përjashtojë një përfitues nga të drejtat e tij (ihrac). Juristët hanefi e konsiderojnë këtë si të drejtë absolute të themeluesit, ndërsa juristët shafii dhe hanbeli e shohin si të drejtë të kufizuar.
  3. Pagesë-Pezullim (I’tâ-Hirman): Themeluesi mund të vendosë prioritet për pagesën e rregullt dhe të pandërprerë të një përfituesi (i’tâ), ndërsa pagesën e të tjerëve ta shtyjë (hirman). Ky fleksibilitet lejon një vakëf të menaxhojë buxhetin e tij sipas një liste përparësish të përcaktuara nga themeluesi, gjë që ka rëndësi të madhe sidomos për vakëfet me shumë përfitues.
  4. Ndryshimi i Kushteve apo Qëllimit (ta’jîr-tebdîl): Themeluesi ka të drejtën të ndryshojë kushtet e përcaktuara në dokumentin e vakëfit (ta’jîr). Ai gjithashtu mund të ndryshojë qëllimin fillestar të vakëfit, si p.sh., ta shndërrojë një vakëf bamirësie (vakëf hajri) në një vakëf familjar (vakëf dhurri) ose anasjelltas.
  5. Shitje-Ndërrim (ibdal-istibdal): Themeluesi mund t’i lejojë vetes të shesë pasurinë e vakëfit për para (ibdal), ose ta ndërrojë atë me një tjetër pronë (istibdal). Në dokumentet historike, istibdal është më i zakonshëm dhe zakonisht përfshin të dyja rastet, shitjen dhe ndërrimin e pronës së vakëfit.

Në pikën 4 një shembull real nga Egjipti Osman ilustron fuqinë e këtyre kushteve: Iskender Pasha, guvernatori i Egjiptit nga viti 1556 deri më 1559, kishte themeluar një kompleks fetar si vakëf. Sipas aktit të tij, të ardhurat e mbetura pas përmbushjes së detyrimeve të vakëfit do t’i kalonin themeluesit gjatë jetës së tij. Pas vdekjes së tij, 2/3 e të ardhurave do t’i shtoheshin vakëfit, ndërsa 1/3 do t’u kalonte trashëgimtarëve të tij ose, në mungesë të tyre, vetë vakëfit. Më vonë, kjo dispozitë u ndryshua duke i dhënë trashëgimtarëve 2/3 e të ardhurave dhe duke reduktuar pjesën e dedikuar për bamirësi (Behrens-Abouseif, 1994: 195).

Pika 5 është një kompetencë e rëndësishme që themeluesi mund t’i japë vetes. Rëndësia e istibdalit qëndron në faktin se ai mishëron njëfarë dinamizmi. Duke i dhënë mundësinë themeluesit të shesë pronën e vakëfit, sistemi bëhet më i ndjeshëm ndaj kushteve të tregut. Për shembull, nëse një tokë vakëfi, e cila fillimisht ndodhej në periferi të një qyteti, përfundon në qendër për shkak të zgjerimit urban dhe vlera e saj rritet ndjeshëm si rezultat, themeluesi mund ta shkëmbejë atë për një tjetër, duke pasuruar vakëfin me para të gatshme ose duke zgjeruar sipërfaqen e tij në periferi.

Për më tepër, istibdal ka një rëndësi të madhe veçanërisht për ato vakëfe ku trupi i vakëfit përbëhet nga sende të luajtshme. Këto vakëfe arrijnë përjetësinë e tyre – një kusht i domosdoshëm – shpesh duke aplikuar istibdalin. Nëse marrim për shembull një vakëf me para (vakf el-nukud) dhe supozojmë se qeveria po planifikon të ndryshojë monedhën ose ta zhvlerësojë atë, istibdal bëhet një mjet thelbësor për të garantuar përjetësinë e vakëfit.

Megjithëse istibdal sjell njëfarë fleksibiliteti, ai gjithashtu përmban potencial për keqpërdorim. Ky instrument, i cili është thelbësor për mbijetesën e institucionit të vakëfeve, është përdorur nga kundërshtarët e tij për ta shkatërruar atë (Akgündüz, 1988: 291). Kudo ku është aplikuar istibdal, ai ka ngjallur debate. Kjo është e kuptueshme, pasi istibdal lejon shitjen e një prone vakëfi, e cila në teori i përket Zotit dhe duhet të mbetet e përhershme. Behrens-Abouseif madje ka argumentuar se pushtimi osman i Egjiptit ishte nxitur nga një rast i paligjshëm i istibdalit, ku u tentua shitja e kompleksit të El-Ezhar-it (1994: 146-147).

Kjo na çon në pyetjen: në cilat kushte istibdali është i ligjshëm? Përgjigja është e komplikuar nga fakti se katër shkollat kryesore të fikhut sunit nuk bien dakord për këtë çështje. Malikitë ndalojnë rreptësisht istibdalin për vakëfet e patundshme, me përjashtime shumë të kufizuara. Megjithatë, ata janë më fleksibël për sa i përket istibdalit të vakëfeve me sende të luajtshme, duke e lejuar atë vetëm kur pasuria e vakëfit ka humbur vlerën dhe nuk është më në gjendje të përmbushë qëllimin e tij si vakëf, sepse nuk është duke gjeneruar të ardhura të mjaftueshme.

Shafiitë janë edhe më të rreptë se malikitë dhe ndalojnë kategorikisht istibdalin, duke e parë atë si një instrument që mund të çojë në shkatërrimin e pronave të vakëfeve. Ata madje ndalojnë edhe shitjen e një xhamie tërësisht të rrënuar, me arsyetimin se mund të restaurohet një ditë. Kështu, pozicioni i Shafi‘ive është edhe më i rreptë se ai i Malikive. Në këtë kuptim, argumenti i përmendur më sipër nga Behrens-Abouseif, se përpjekja për shitjen e El-Ezherit e shtyu Sulltanin Osman të pushtonte Egjiptin, i cili sipas tij ishte bërë krejtësisht i korruptuar, mund të kuptohet më mirë. Kjo, sepse ligji i Shafiive ishte ligji mbizotërues në Egjiptin paraosman dhe shitja e çdo prone vakëfi, e lëre më e famshmja El-Ezher, duhej të ishte rreptësisht e ndaluar.

Ironia e gjithë kësaj ishte se Sulltani Osman i përkiste Shkollës Hanefite, e cila kishte perspektivën më liberale mbi istibdalin. Qëndrimi hanefit mbi istibdalin mund të përmblidhet si më poshtë: nëse themeluesi i vakëfit nuk ka përcaktuar ndonjë klauzolë në aktin e vakëfit për shitjen ose shkëmbimin e pronës së tij, atëherë një transaksion istibdali nuk do të lejohej. Por, nëse prona e vakëfit është në një gjendje aq të keqe sa nuk gjeneron të ardhura ose të ardhurat që gjeneron nuk janë të mjaftueshme për të mbuluar shpenzimet e vetë vakëfit, për këtë arsye, istibdal-i konsiderohet i dobishëm për vakëfin, atëherë në këto rrethana, edhe nëse themeluesi nuk e ka përcaktuar istibdalin në aktin e vakëfit, një transaksion i tillë mund të lejohet me kusht që të miratohet nga gjykatësi dhe të marrë lejen e Sulltanit. Ky kusht i fundit, që ndalon istibdalin përveçse me një dekret sulltanor (irade-i seniye), u shpall në vitin 951 H. nga Shejhulislami Osman Ebussuud Efendi (Ömer Hilmi, 1307 H.: 198).

Megjithatë, edhe qëndrimi hanefit mbi istibdalin ishte i diskutueshëm. Sipas kësaj shkolle, ekzistojnë tri alternativa në lidhje me istibdal-in:

  1. Kur themeluesi e ka lejuar veten e tij, sipas dhjetë kushteve të përmendura më sipër, të zbatojë istibdalin. Në këtë rast, janë shfaqur tre opinione kundërthënëse:
    • Imam Muhamedi (el-Shejbanî) e ka hedhur poshtë këtë kusht dhe ka argumentuar se, ndonëse vakëfi do të ishte i vlefshëm, vetë kushti do të ishte i pavlefshëm. Me fjalë të tjera, sipas Imam Muhamedit, themeluesi nuk mund ta pajisë veten me një autoritet të tillë.
    • Një grup juristësh hanefi kanë argumentuar se nëse themeluesi e rezervon për vete të drejtën për të zbatuar istibdalin, si vakëfi ashtu edhe kushti do të ishin të pavlefshëm.
    • Nën udhëheqjen e Ebu Jusufit, shumica e Shkollës Hanefite e konsideron të vlefshëm si vakëfin, ashtu edhe kushtin e dhjetë të ibdalistibdalit.
  2. Kur pronat e vakëfit janë rrënuar deri në atë pikë sa janë bërë tërësisht të papërdorshme, domethënë nuk gjenerojnë aspak të ardhura ose të ardhurat nuk mjaftojnë për të mbuluar shpenzimet e tyre. Në këto rrethana, edhe nëse themeluesi fillestar nuk e ka pajisur veten me autoritetin për të zbatuar istibdalin, dhe me kusht që gjykatësi vendor të vendosë që istibdal-i do të ishte i dobishëm për vakëfin, shumica e juristëve hanefi, përfshirë Imam Muhamedin, e kanë miratuar istibdalin.
  3. Kur themeluesi nuk e ka pajisur veten me të drejtën për të zbatuar istibdalin dhe kur pronat e vakëfit janë ende të përdorshme, por argumentohet se nëse prona e vakëfit do t’i nënshtrohej istibdalit, do të gjeneronte të ardhura më të mëdha për vakëfin.
    • Një grup juristësh, nën udhëheqjen e Hilâl, kanë argumentuar se kjo mund të çojë në korrupsion dhe për këtë arsye duhet ndaluar.
    • Nën udhëheqjen e Ebu Jusufit, një grup tjetër ka mbajtur mendimin se, me kusht që të merret leja e gjykatësit, istibdali do të ishte i vlefshëm.

Së fundi, kur themeluesi ka përcaktuar se istibdal-i është i pavlefshëm, janë shfaqur dy opinione kundërthënëse:

  • Në një situatë të tillë, as gjykatësi dhe as ndonjë person tjetër nuk mund të zbatojë istibdalin.
  • Nën udhëheqjen e Ebu Jusufit, një grup tjetër juristësh kanë argumentuar se nëse gjykatësi e konsideron të dobishëm për vakëfin, ai mund t’i tejkalojë kushtet fillestare të përcaktuara nga themeluesi.

Si përfundim, istibdali është një çështje tejet e debatueshme në të drejtën islame dhe është krahasuar me një thikë të mprehtë që mund të presë si për të mirën ashtu edhe për të keqen (Akgündüz, 1988: 296). Megjithatë, ky përkufizim është sfiduar nga studime të fundit. Në një artikull të rëndësishëm, Miriam Hoexter ka argumentuar se lidhja e drejtpërdrejtë midis istibdalit dhe korrupsionit nuk duhet të merret si e mirëqenë. Përkundrazi, ajo ka sjellë prova të forta nga regjistrat e vakëfeve algjeriane, sipas të cilave transaksionet e istibdalit jo vetëm që ishin ekonomikisht të drejta, por përbënin gjithashtu një aktivitet shumë fitimprurës për vakëfet Haramejn në Algjeri (Hoexter, 1997).

- Advertisement -spot_img

Më tepër

Të fundit