A do të mbijetojë kapitalizmi në Shqipëri?
“A mund të mbijetojë kapitalizmi? Jo, nuk mendoj se mundet”. Këto fjalë qenë shkruar nga dora e Joseph Schumpeter në vitin e largët 1942, ndërsa i jepte frymë veprës së tij profetike Kapitalizmi, Socializmi dhe Demokracia. Ndaj, për të kuptuar vatrën e tërmetit që po përjeton sot sistemi ekonomik global tërësisht kapitalist, është e doemostë që niset me leximin e kësaj vepre. Nuk mund të jemi të sigurtë nëse vetë Schumpeter, po të jetonte sot, do ta kishte gjykuar me vend të pohonte ‘jua kisha thënë’, pasi nuk mund të thuhet me gojëplot se kapitalizmi nuk arriti të mbijetojë. Me gjasë, do të duhet pak kohë që të largohet pluhuri dhe tymi dhe të mund të shihet më qartësisht se çfarë kishte ndodhur dhe cilat ishin pasojat e tërmetit.
Thuhet që ai, në vitet e fundit të jetës, të ketë thënë se, si i ri, ai pati tre ambicie: të bëhej një nga ekonomistët më të mëdhenj të botës, një nga kalorësit më të mirë dhe një nga dashnorët më të mëdhenj të botës. Ai kishte vijuar të thotë se ishte i lumtur të vërente se ia kishte dalë në dy prej këtyre ambicieve. Çfarë ai nuk kishte bërë, është se nuk tregoi cilat prej tyre.
Kapitalizmi qe efiçent në rritjen e prodhimit dhe kjo nuk ishte një rastësi. Argumenti i kritikëve të kapitalizmit se suksesi ekonomik i tij në Shtetet e Bashkuara dhe në Angli ishtë produkt i ndërthurjes së rrethanave rastësore me veprimin qeveritar për të asgjësuar pasojat negative të tij, hidhet poshtë nga argumenti i Schumpeter se Amerika që bëri të pasur 200 milionë njerëz përmes kapitalizmit, nuk i pasuroi dot disa miliona indianë, ndërsa të njëjtat burime ishin aty. U desh një sistem ekonomik efiçent që të shfrytëzojë mundësitë reale të atij kontinenti. Në fakt, politikat antikapitaliste të shtetit gjatë viteve 1930 vetëm sa e përkeqësuan normën e papunësisë dhe reduktuan normën e përmirësimit të mirëqenies ekonomike.
Mirëpo sot kapitalizmi është vënë nën furtunën e një arsenali të përtërirë kritikash, që ushqehen në morinë e dështimeve ekonomike globale dhe veçanërisht në idetë e reja antiglobaliste. Këmbëngulja e tyre në konkurrencën e plotë sipas mësimeve të Adam Smith dhe sulmi mbi pushtetin e diktaturën e megakorporatave globale, që ndikojnë mbi qeveritë dhe prekin mekanizmin e tregut të lirë, është gjithaq një përpjekje për të ruajtur kapitalizmin nga një shformim fatal për vetë atë. Megjithatë, konkurrenca e plotë është një kërkesë normative dhe ideale. Në treg, ajo ndoshta kurrë nuk do të realizohet ashtu siç kërkohet. Konkurrenca nuk është një gjë që duhet krijuar, apo mbrojtur. Ajo qëndron në vetë natyrën e njeriut. Ndërhyrja e qeverisë mundet vetëm ta reduktojë apo asgjësojë atë, ashtu siç e prish garën e atletikës pengesa e më të shpejtëve, jo vetëm duke i ndalur apo ngadalësuar padrejtësisht ato, por edhe duke demotivuar çdo pjesëmarrës të mundshëm. Gjithë çfarë mund të bëjë qeveria për të ndihmuar konkurrencën, është ta lërë atë të zhvillohet e lirë, pa penguar më të shpejtët.
Madhësia e një firme, përparësia ndaj rivalëve, pjesa e rritur e tregut dhe fitimet mbi mesataren e tregut janë disa indikatorë që përdoren për të bërë objekt të ligjeve anti-monopol sipërmarrje të suksesshme. Por janë pikërisht këto tregues që përbëjnë motivin e aktivitetit dhe përpjekjes sipërmarrëse si dhe matësin e suksesit të një biznesi. Konflikti ndërmjet aspiratës së brendshme të biznesit dhe kërcënimit ligjor për ndarje dhe dënime të rënda prodhon në çdo rast pasojat e padëshiruara nga tregu.
Rihapja e diskutimeve për mundësinë e rikthimit të tatimit progresiv mbi të ardhurat në Shqipëri ka sjellë edhe njëherë në vëmendje kërcënimet që, si shpata e Demokleut, qëndrojnë mbi kokën e mekanizmit të tregut të lirë dhe konkurrencës, që shpërblen ata që janë më të aftë dhe përpiqen më shumë. Ata që fitojnë më shumë duhet të paguajnë më shumë, ata që fitojnë më pak do të paguajnë më pak. Është e logjikshme që kjo të demotivojë sipërmarrjen e lirë dhe të rrisë organizmin e shtetit. Gjithaq është e qartë se kjo është një ndërhyrje në ‘pistën e vrapimit’. Pritshmëritë mbi miratimin e një pakete fiskale që parashikon tatimin progresiv si formë e tatimit të të ardhurave, do të detyrojnë bizneset të rishohin projeksionet e tyre të ardhshme dhe do të bëjë që investimet e huaja direkte të shtojnë edhe një faktor të disfavorshëm më shumë. S’do mend se Shqipëria nuk do të jetë më vend aq konkurrues në rajon.
Ashtu siç e parashikon edhe Schumpeter, një ndër armiqtë kryesorë të kapitalizmit do të jenë intelektualët. Vetë kapitalizmi stimulon zgjerimin e vazhdueshëm të arsimit të lartë dhe, që këtej, edhe të radhëve të intelektualëve. Është e çuditshme të besohet se grupi i biznesmenëve që përbën edhe boshtin e grupit parlamentar të majtë nxisin apo mbështesin taksimin progresiv të të ardhurave. Kjo ngjall dyshime mbi mundësinë e klientelizmit dhe trajtimit selektiv të biznesit në praktikën fiskale, çka nuk është një gjë e panjohur në vend. Por, a thua këta biznesmenë janë bindur nga, apo kanë rënë nën ndikimin e intelektualëve ekonomistë falë përllogaritjeve premtuese apo si akt i përgjegjshëm patriotik ndaj vendit? Vështirë se kjo të besohet nga publiku skeptik i Shqipërisë. Të gjithë e dimë se taksa më të larta nuk do të thotë aspak më shumë drejtësi fiskale, por, pa asnjë dilemë, do të thotë zmadhim i administratës publike. Pra, më shumë njerëz do të punësohen në sektorin publik. Duke qenë se premtimi për punësim në administratën shtetërore është shpërblimi më i mirë për qytetarët e zakonshëm, votat e të cilëve janë më të shumta se ato të biznesmenëve, atëherë ai do të prodhojë edhe më shumë vota për partinë politike propozuese. Ndërsa Schumpeter sheh punëtorët dhe burokratët shtetërorë si dy grupet më aleate të intelektualëve në këtë betejë ndaj kapitalizmit, në projeksionin politik të radhës në Shqipëri ato shkrihen në një grup të vetëm: punëtorë dhe të papunë që aspirojnë të bëhen burokratë.
Një ndër masat antikapitaliste që ka cënuar mekanizmin e tregut të lirë është sistemi i pagave të referencës, që megjithëse u vu në zbatim nga një qeveri e djathtë, është një zgjedhje plotësisht antitreg, sepse detyron sipërmarrjet e lira dhe të punësuarit të paguajnë mbi një bazë që nuk merr në konsideratë shpërblimet e diferencuara në varësi të suksesit të kompanisë. Është e kuptueshme që punonjësit e një kompanie të suksesshme paguhen më mirë se ato të një kompanie joprosperuese. Sakaq, mekanizmi i tregut vlerëson dhe shpërblen ofertën e punës në një mënyrë tërësisht tjetër nga ajo e pagave referenciale: profili profesional dhe personal i punëkërkuesit. Arsyetimi se kjo masë justifikohej nga niveli i lartë i evazionit fiskal tingëllon i çuditshëm, kur pranohet gjerësisht se mikro-ekonomia moderne kapitaliste është tërësisht pozitive dhe asfare normative. Përjashtimi i fesë dhe edukimit moral si mundësi për të kultivuar individë të drejtë dhe mosfunksionimi i rendit ligjor nuk mund të drejtpeshohen nga ndërhyrje në ekuilibrin e tregut.
Një tjetër armik i madh i kapitalizmit në Shqipëri janë vetë sipërmarrësit e atashuar me krahët politikë. Mosbesues ndaj mundësisë për të dalë fitimtarë në luftën e tregut dhe të frikësuar nga konkurrimi me po të njëjtën metodë nga biznese të tjerë, një listë e gjatë sipërmarrjesh private, që sot zotërojnë pjesë të konsiderueshme të tregjeve sektorialë dhe ushtrojnë ndikim të dukshëm mbi ekuilibrat e këtyre tregjeve, janë përfshirë në anësimin partiak. Në shkëmbim të mbështetjes financiare gjatë fushatave zgjedhore dhe në shumë momente të dobëta të liderëve politikë, ata presin të fitojnë koncensione për shfrytëzimin e resurseve kombëtare apo kontrata për kryerjen e punëve publike pa kaluar përmes një procesi të ndershëm dhe transparent konkurrimi. Së këndejmmi, është shfaqur dukuria botërisht e përhapur e diktaturës së korporatave ndaj mekanizmit të tregut të lirë. Si çdo diktaturë, ajo ka pak të fituar në dëm të shumicës së sipërmarrjeve dhe popullsisë.
Por më shumë se vetë efiçencën e mekanizmit, këto shformime dhe ndërhyrje kanë cënuar parimet morale mbi të cilat është ngritur konkurrenca e lirë dhe e ndershme: ekonomia e lirë e pakompromis dhe shteti në rolin e arbitrit jashtë pistës së garimit. Pjesa dërrmuese e sipërmarrësve dhe njerëzve të lirë të këtij vendi nuk do ta kuptojnë ndonjëherë qartësisht mënyrën e funksionimit ekonomik në çfarëdo sistemi ekonomik, qoftë ai i sipërmarrjes së lirë, qoftë socialist. Masa e gjerë e njerëzve kanë për ta gjykuar një sistem ekonomik në bazë të përputhshmërisë së tij me parimet e tyre morale dhe jo sipas tipareve pastërtisht shkencore të veprimit të tij. Nëse liria ekonomike ia del të mbijetojë në vitet që vijnë, kjo do t’i kushtohet pranimit të moralitetit themelor të saj nga shumica e njerëzve.
nga Vehap S. Kola botuar në revistën “SHENJA”
…
