Studim empirik: vëzhgim antropologjik me pjesëmarrje
Burxhu Ellis, një shqiptaro-turko-amerikane, një personalitet me identitet shumështresor, këtyre ditëve iu bë e njohur opinionit shqiptar me veprën e saj, Prejardhjet hije (Logos-A, 2013), disertacion ky doktorate që flet për identitetet hije që në mënyrë të drejtë rrëfejnë historinë e zgjedhjes identitare të personit, atë se kush janë ata sot dhe kujt i përkasin në fakt, duke ia nënshtruar “qenien e tyre” “asaj që dikur kanë qenë”. Nisur nga ky kalk sociologjik në të cilin e gjen veten shumëkush, në kontekste të ndryshme zhvillohen debate të ndryshme lidhur me gjenezën kulturore, etnike, religjioze, hapësinore, etj. Madje kjo çështje është një subjekt mjaft aktual në botën e stërhapur dhe të globalizuar, kur identitetet tanimë janë fluide, të lëvizshme, fleksibile e jo të ngurta, kur s’dimë se çka na pret nesër në aspektin përkatësinor, kur dita-ditës përcjellim familjarë jashtë, kur shënojmë shformime identitare madje edhe ndër ne.
Kohëve të fundit, ndër shqiptarët e Maqedonisë trajtohet e polemizohet çështja e shqiptarëve të Rekës së Epërme, refleksion i të cilit janë uni im dhe shumë qytetarë të Maqedonisë, nga Gostivari në Saraj, nga Sallareva në Gërçec e Jabollcë, në Nerez e deri në Shkup e Rrugën e Novosellës, nga pazari deri në AShAM [Akademia Maqedonase (!) e Shkencave dhe e Arteve], ku shqiptarësia nga disa ruhet e kultivohet e nga disa të tjerë fshihet ose hidhet në prapaskenë. I nxitur nga rrëfimet e rekalinjve përreth, këtyre ditëve, të dielën e shkuar (30 qershor), vendosëm t’i vizitojmë trojet e paraardhësve tanë që para disa shekujsh kishin emigruar në Kodrën e Ujnave, pranë kryeqytetit tonë. Destinacion për vizitë-hulumtim dhe për ta bërë ritualin e skuqjes dhe ngrënies së edhit caktuam Krakërnicën, për të cilën Aga Lush me ngulmim pretendonte se është vatra jonë e dikurshme, katundi i Garip Pashës, i shyptarëve të dikurshëm që sot ka mbetur shkretë, katund i fantazmave çdo ditë dhe i ndonjë shqiptari ortodoks rrallë e më rrallë, që vijnë atypari për të marrë frymë shqip, për t’u takuar me veten, të cilën s’mund ta shprehin në mjediset ku jetojnë për shkak të kulturës dominante maqedonase ose maqedonoide. Kalojmë Mavrovën dhe nisim të ngjitemi nëpër malin e gjelbërimit mahnitës, e frymëmarrjes së lirë, e prehjes natyrale dhe me natyrën e blertë parajsore. Arrijmë në Vërben, në zonën e shelnajave; shohim gjallëri të zymtë, pak njerëz, një shtëpi që meremetohet dhe dy individë që i pyesim për udhën për Krakërnicë. Na përgjigjet se atje s’ka mbetur njeri, se i fundit ka qenë xha Ilia, se rruga deri diku është asfalt dhe pastaj nis ajo malore, që na habiti me pamjen dhe shërbimin që na bëri. Dhe komentojmë se sistemi i shkuar nuk ka qenë bash sterrë, se ka pasur vizion dhe se ka lënë edhe gjëra të bukura, gjë që vërtetohet edhe nga sistemi dhe impiantet e hidrocentralet e ujit, e të tjera. Bogdeva, katund me gjashtë anëtarë; pamje tmerruese, s’ke njeri për të pyetur, vetëm disa qen, nga bardhët e deri te murxhot, dhe bagëti. Dalëngadalë iu afruam Krakërnicës, vazhdimisht duke dëgjuar llafosjen për interesimin e ca turko-shqiptarëve që organizatorit të kësaj rute dymakinëshe dhe dhjetëvetëshe i kishin dhënë si referencë Ilinë, i cili tanimë ishte bërë nga të asajbotëshmve. Çezma, e ndërtuar më 1998 nga Tomisllavi prej Çikagoje, që kishte bërë edhe dy të tjera, njëra në mes të katundit, ku midis të tjerash shkruante se aty dikur gocat mbushnin ujë, gjenin dashurinë e jetës, se prej aty dikur niseshin burrat për gurbet, se aty priteshin kur ktheheshin nga nuset, fëmijët e nënat e veta, dhe tjetra para kishës, që e kishte ndërtuar prapë Tomeja.
Me të hyrë në fshat takojmë një gjuhëdash a gjuhënak, Sllave-n, që jeton e punon si korexhi e kadaifxhi në Shkup dhe që na pret me një shype si tonën, si gjuha që e flasim krejt ne të emërtuarit keqas nga galecasit si “tërbeshë”. “Udhën e kini haput, ja ktu qutpasht da bini drejt e te kisha, aty kini uj’ për t’pi.” E lavdëruam pak për udhën që e kishin hapë, e ai s’është i kënaqur me kaq dhe ankohet se s’kishin rrymë atë ditë. “Gje ken ata t’EVN-së. Pak pat si shi, ama pak, sat nuk da bgjere shi sikur qi ngjova…” Pasi u njoftuam, dikush nga ne e pyeti nëse e përdor shqipen në familje, e ai u përgjigj se, “Jaa, s’kimi mundsi aty ku jetëjm ta përdorim gjuhën ton’.” “Vijm koh mbas kohe, pa edhe fmija na vijn ktu, rrim ka ni jav. Ma shum verës,” – thotë. Dhe stacionohemi pranë çezmës ku është i varur një flamurëz shtetëror i bërë copë e grimë nga kushtet klimatike, dhe paraqitet edhe i gjalli i dytë i këtij katundi, Strezo. “Pa si ini, a ini mir?” “Kampirat mas i qironi, se likura dizhet vet. Dru ktu ka sa t’duesh, ja d’ju bie çti. Ne vet i kimi mledh për ata qi vin ktu. Ja ktu ka dru, ja ku da kite qetërkundi, sa t’duesh.” “Aqe usht Vërvjani, zhall është,…” Flet mu si në Saraj a në Kshapek. He Zot, them, këta njerëz shqipen e lagin vetëm në vendlindje, ndërsa hapësira jetike ku jetojnë ua ngushton, më drejt, ua dhunon këtë të drejtë. Çfarë kulture dominante kemi ne! Tentoj ta lidh punën me religjionin, me Krishterimin ortodoks që këta njerëz i afron me sllavo-maqedonasit dhe i largon nga shqiptarët. Në rregull, po në Shqipëri pse ortodoksët janë shqiptarë (me përjashtim të kohëve të fundit, kur për interesa ekonomike disa po greqizohen)?! Them: shyqyr Zotit që ma ka bërë të mundshme të jem ai që jam, të flas si të dua, ku të dua dhe kur të dua, pa u frikësuar nga trysnia e tjetrit. Jam shqiptar edhe në shtëpi, edhe me fëmijë, edhe me grua (ndonëse reagojnë kur gjizës i themi zhizë, e qepës “shqepë”). Pasi drekën e kurdisëm dhe po bëhej gati, dolëm nëpër fshat, dhe te çezma kryesore takojmë djalin e Tanasit, Dimitrinë, që jeton në Gostivar, dhe nuk na folën shqip, por maqedonisht. Në pyetjen e Haxhi Ekremit se a di “shyp”, thotë (maqedonisht): “Po, por nga droja se mos gaboj, flas maqedonisht.” Na thirrën për kafe, na tregoi shtëpinë e ndërtuar vitin që ai kishte lindur, 1963, odë më odë, krevatët, magjen, odën e vëllait, këpurdhat që kishte mbledhur, na foli për dikurësinë, dhjetë lopët, njëqind dhentë, për katër kuajt që kishin pasur dikur, për babain që kishte vdekur para një viti e ca. Ecim nëpër udhët e humbura, nëpër barnishtat e tashme që kanë pushtuar vijat e gjezdisjes së dikurshme… Fotografoj shtëpitë një e nga një, disa prej tyre të rrënuara e gjysmë të rrënuara; në veçanti na bën përshtypje një e madhe, e bërë me shumë merak e ustallëk, gurët të renditur për bukuri. Bëj filozofi me veten, si ndryshon koha e bashkë me të edhe habitati, si urbanizimi e vrau ruralitetin romantik me artificializëm, me skena kuadrate e me turma që jetojnë në beton, ku gjelbërimi matet me “promila”, ku alienimi është bërë pjesë e jona. Në rregull, po alienimi a tëhuajësimi i këtyre njerëzve nga kultura vetjake shqiptare si të shpjegohet? Pse fshehin një gjë që e kanë në gjen, shqiptarinë biologjike, duke e zëvendësuar me maqedonizmën e interesit? Ah Reka e Epërme e jeme: e mjerë edhe fizikisht, e mjerë dhe ndjenjësisht! E gjallë atje ku s’je, e vdekur aty ku je realisht! Edhe kjo mirë. Më mirë të jetoj me kodin tënd çdo ditë, sesa fizikisht të jem në stërgjyshësi disa ditë e të të ruaj fshehurazi sa të jem unë gjallë e të mos di gjë për më pastaj e më tutje, kur të vijnë ata që i shkrin grushti i utilitarizmit dhe pragmatizmit. (Lajm, 3 korrik 2013)
Përfundim
Në shoqërinë bashkëkohore, “kalimet nga identiteti shoqëror, kulturor dhe politik, kryesisht bëhen fluide dhe jo të përcaktuara”. (Meyer, 2014) Reka, e njohur në kohën e shtetit osman si Reka-i Bala (Reka e Poshtme) dhe dhe Reka-i Zir (Reka e Epërme), përbën një varrë të shqiptarisë së Shqipërisë Lindore. Identiteti rekas është i veçantë, dhe ai është i sfiduar si në të kaluarën edhe sot. Makineria sllavocentriste gjithnjë ka ushtruar politika gjenocidale dhe kulturocidale, pasojat e të cilave janë afatgjata. Një ndër rrjedhimet e politikave të “karrotës” (benefiteve të ofruara) dhe të “shkopit” (ndëshkimeve) është edhe asimilimi i tyre. Siç dihet, teoritë e asimilimit thonë se grupi minoritar gradualisht pranon zakonet dhe qëndrimet e kulturës dominante përderisa mos tretet tërësisht në atë dominante. Të dhënat faktike-empirike flasin se “sikur rekalinjtë të ishin të gjithë të krishterë, sot s’do të mund të flitej për kulturën shqiptare rekase, ajo do të ishte në komë, do të maqedonizohej”.
Subjekti i rekalinjve është vënë shumë pak nën vatrën e diskursit shkencor-objektiv, andaj kërkon një qasje më serioze dhe me më tepër takt për këtë të vërtetë të dhimbshme sociologjike dhe antropologjike. Nga ky hulumtim arrijmë në konkluzionet dhe sugjerimet në vijim:
- Shqiptarët e Rekës janë një komunitet me tipare të veçanta etnolinguistike dhe kulturore.
- Reka e Dytë, gjegjësisht rekalinjtë e rajoneve urbane e rurale të Gostivarit, Tetovës, Shkupit dhe Velesit, përbë(j)n(ë) një entitet të gjallë.
- Identiteti islam paraqet një element konservues të identitetit shqiptar (përjashtim bën turqizimi minor urban i familjeve të caktuara shqiptare).
- Islami në Maqedoni është emblemë e shqiptarizmit.
- Ndalimi i konvertimit fetar e ka bllokuar edhe atë nacional.
- Duhet investuar në kultivimin e vlerave autentike rekase, në gjallërimin e kësaj zone, në sferat si ekonomia, bujqësia, turizmi alternativ, etj.
- Duhen gjeneruar më tepër publikime eseistike dhe, në veçanti, shkencore lidhur me Rekasit e Dytë (të zhvendosur).
- Duhet themeluar një institut dhe muze ku do të hulumtohen dhe ekspozohen vlerat dhe artefaktet rekase.
- Tekstet e historisë duhet ta përfshijnë këtë çështje-kauzë, pra, Rekën dhe golgotën e banorëve të saj.
/tesheshi.com/
