Në mars të vitit 1989, presidenti serb Slobodan Millosheviq hartoi një kushtetutë të re duke filluar fushatën e tij nacionaliste për të krijuar një “Serbi të Madhe”.
Si pjesë e federatës jugosllave, në vitin 1974, krahinës së Kosovës iu dha autonomi e plotë, duke i dhënë pothuajse të njëjtat të drejta si gjashtë republikave të Jugosllavisë. Por pesëmbëdhjetë vjet më vonë, presidenti serb, Sllobodan Millosheviq, propozoi ndryshime në Kushtetutën e Serbisë, të cilat do ta “zhvishnin” Kosovën nga shumica e pushteteve të saj autonome. Kjo shkaktoi protesta të dhunshme dhe më 3 mars 1989 u shpall një gjendje e jashtëzakonshme, duke imponuar sundimin e drejtpërdrejtë nga Beogradi mbi Kosovën.
Më 23 mars 1989, Kuvendi i Kosovës votoi për të pranuar amendamentet e propozuara dhe pesë ditë më vonë, Kuvendi i Serbisë miratoi ndryshimet kushtetuese duke hequr në mënyrë efektive autonominë e dhënë në vitin 1974. Millosheviq do të vazhdonte më tej nacionalizmin serb, i cili përfundimisht çoi në shpërbërjen e Jugosllavisë dhe luftërat pasuese të viteve 1990.
Me këtë hyrje, mediumi prestigjioz britanik The Guardian bën një rezyme të disa shkrimeve, të cilat paraqisnin atëbotë, gjendjen e atëhershme, përkatësisht që përshkruajnë ngjarjet e viteve kur Sllobodan Millosheviq bëri suprimimin e autonomisë së Kosovës, shkrime të cilat Telegrafi ua sjellë të përpunuara.
Reformat jugosllave nuk do t’i japin fund grindjeve etnike – 26 nëntor 1988
Jugosllavia dje ka miratuar reformat kushtetuese për të përmirësuar ekonominë e saj dhe për të rritur pushtetin qendror përballë krizës ekonomike, politike dhe sociale të vendit.
Ka marrë dy vjet debat dhe përplasje në nivele të ndryshme të shtetit dhe strukturave të Partisë Komuniste në pushtet për të miratuar 39 amendamente, ose një të tretën e kushtetutës.
Jugosllavia është një strukturë komplekse politike e përbërë nga gjashtë republika dhe dy krahina autonome. Secila nga njësitë federale ka fuqinë të vërë veton për çdo ndryshim.
Shqiptarët etnikë në krahinën jugore të Kosovës, që përbëjnë 90 për qind të popullsisë, i kanë rezistuar përpjekjeve të serbëve për të reduktuar autonominë e tyre. Dhe në republikën veriore të Sllovenisë kundërshtimi është rritur kundër ndryshimeve, të dyshuara për synimin për të frenuar vetë-qeverisjen e tyre liberale.
Ndërsa grindjet etnike dhe shoqërore u shfaqën në skenën politike në Jugosllavi, disa autoritete u zhvendosën për të lehtësuar tensionet.
Në Kosovë, një gjendje virtuale e emergjencës është zbatuar pas ditëve të demonstratave anti-serbe.
Njësitet e policisë federale me forcë të armatosur tani po patrullojnë rrugët e kryeqytetit, Prishtinës, pasi të gjitha tubimet masive u ndaluan.
Presidenti Millosheviq arrin në Prishtinë, kryeqytetin e Kosovës, për të takuar punëtorët e minierave rreth një greve mbi ndryshimet kushtetuese, dhjetor 1988. (Fotografia: Petar Kujundzic/Reuters)
Editorial: Mënyra e fundit e Titos – 28 shkurt 1989
Marshalli Tito, një herë theksoi se “një Jugosllavi e fortë ka nevojë për një Serbi të dobët”; por mënyra e tij për mbajtjen e nacionalizmit serb është afër shpërbërjes.
Viktimat e menjëhershme të luftës ndër-federale janë 1.7 milionë shqiptarë në krahinën autonome të Kosovës, tani duke luftuar dëshpërimisht kundër makinerisë revanshiste të Serbisë për të rivendosur kontrollin.
Greva e urisë e më shumë se njëmijë minatorëve kosovarë në minierat e plumbit dhe zinkut të Trepçës, e cila hyri në javën e saj të dytë dje, është një shprehje e jashtëzakonshme e angazhimit kryesisht spontan.
Dje dy liderë të rinj të imponuar ndaj Kosovës në partinë e fundit të Partisë Komuniste dhanë dorëheqje – duke përmbushur kërkesat e para të grevistëve.
Por ndërkohë njësitë e ushtrisë federale – gjerësisht e perceptuar si të dominuar nga serbët – po lëviznin tutje.
Edhe nëse dorëheqjet zgjidhin çështjen e menjëhershme që provokoi protestën, shkaqet e trazirave shkojnë shumë më thellë.
Shqiptarët e Kosovës kërkojnë që reforma kushtetuese, e cila kërcënon t’i privojë ata nga autonomia, duhet të dorëzohet në diskutim demokratik.
Dhe ata bëjnë thirrje për t’i dhënë fund trajtimit të qytetarëve si të “klasës së dytë”.
Për dy vitet e fundit ata kanë jetuar nën një “siguri të brishtë”, me dënime të rënda për kundërvajtje dhe kufizime për blerjen e tokës dhe lëvizjen e lirë.
Për shumë kohë ata kanë vuajtur nga ndarja e pabarabartë veri-jug e burimeve federale.
Por zoti Millosheviq ka shfrytëzuar ashpër mitin e vjetër të një epoke të artë të Serbisë në mënyrë që të avancojë ofertën e tij për pushtet federal.
Por në Slloveni dhe Kroaci këtë javë po rriten zërat kundër presionit serb mbi Kosovën.
Aleanca udhëheqëse socialiste sllovene bëri thirrje për të respektuar të drejtat kombëtare të shqiptarëve sipas kartës së OKB-së.
Në Zagreb, Shoqata e re për Iniciativën Demokratike Jugosllave ka propozuar që Kosova të qeveriset direkt nga federata.
Megjithatë, në kongresin e fundit të Partisë, autonomia e Kosovës ishte në fakt sakrifikuar nga republikat veriore për të kontrolluar synimet më të gjera të Millosheviqit.
Parlamenti pranon kontrollin nga Republika e Serbisë – 24 mars 1989
Policia e trazirave rrahu studentët shqiptarë që protestuan dje rreth kufizimeve të vetëqeverisjes lokale në provincën e trazuar të Kosovës, njoftoi Televizioni Kroat.
Policia përplaset me 1,000 studentë në kampusin universitar në kryeqytetin e Kosovës, Prishtinë. Televizioni tregoi ata duke rrahur studentët me shkopinj.
Krahina jugosllave e dominuar nga shqiptarët dje u “dorëzua” para ambicieve të saj të vjetra për t’u bërë republikë federale, kur parlamenti i saj vendosi amendamentet kushtetuese duke i dhënë kontrollin Serbisë.
Kosova është një pjesë autonome e republikës jugosllave, por 90 për qind e popullsisë së saj prej 1.9 milion janë shqiptarë etnikë, të cilët kanë luftuar vite me radhë për republikën e tyre federale.
Jugosllavia përbëhet nga gjashtë republika, përfshirë Serbinë.
Sot, më pak se 5 për qind e Asamblesë Kombëtare të Kosovës prej 180 anëtarësh votuan kundër ndryshimeve, por policia me helmetat dhe të armatosur me pushkë automatike rrethoi megjithatë ndërtesën.
Ndryshimet kushtetuese i japin Serbisë kontrollin e policisë, gjykatave dhe mbrojtjes civile dhe një dorë të lirë për të ndryshuar statusin e Kosovës edhe një herë në të ardhmen. Ajo gjithashtu do t’i japë Serbisë kontrollin e marrëdhënieve të Kosovës me vendet e tjera, përfshirë Shqipërinë fqinje.
Të gjitha tubimet publike në Kosovë janë të ndaluara nën gjendjen e tanishme të jashtëzakonshme pas grevës së përgjithshme të udhëhequr nga minatorët që paralizuan rajonin muajin e kaluar.
Rreth 100 tanke dhe 15,000 trupa tani mbajnë manovra në Kosovë në një përpjekje për të trembur protestuesit.
Në dy dekadat e fundit, nacionalistët shqiptarë organizuan disa trazira nacionaliste.
Por protesta e tyre tani është duke u kundërshtuar nga një rritje e nacionalizmit serb që u shtyp gjatë presidentit të vdekur Tito dhe papritmas shpërthyen disa vjet më parë, pasi serbët u ankuan për “persekutim nga shqiptarët etnikë”.
Numri i serbëve është zvogëluar me 50,000 në tetë vitet e fundit pas migrimit masiv nga provinca nën presionin e pretenduar të shqiptarëve.
Me fundin e grevës së përgjithshme në Kosovë, një formë e re e “protestës së heshtur të Gandit” ka qenë duke mbizotëruar nëpër rajon.
Shumë minatorë dhe punëtorë industrialë injorojnë urdhrat për t’u shfaqur në punë dhe po rritet numri i politikanëve dhe drejtuesve shqiptarë, disa prej të cilëve ballafaqohen me dënimin kapital për veprimtaritë kundërrevolucionare.
Amendamentet kushtetuese tani duhet të miratohen zyrtarisht nga parlamenti serb më 28 mars. Ndërsa përkthimi i tyre në ligje dhe zbatimi i tyre në praktikë do të mbetet një problem.
Një shqiptar i ri sulmohet nga disa policë të trazirave gjatë përleshjeve në kryeqytetin e Kosovës më 27 mars 1989. (Fotografia: Udo Weitz/AP)
Numri i të vdekurve në Kosovë rritet në 21 – 29 mars 1989
Numri i të vdekurve në provincën jugore jugosllave të Kosovës u rrit në 21 natën e kaluar ndërsa përplasjet e vazhdueshme vazhduan për ditën e gjashtë të njëpasnjëshme midis shqiptarëve dhe forcave jugosllave të sigurisë.
Udhëheqja jugosllave njoftoi se forcat shtesë ishin dërguar në provincë për të luftuar atë që ajo përshkroi si një valë në rritje e ‘fanatizmit nacionalist’ në mesin e popullatës shumicë shqiptare.
Numri i të vdekurve, i cili pritet të rritet më tej dhe tani është më shumë se dyfishi i shkaktuar nga kryengritja e përgjakshme në Kosovë në vitin 1981, shënon kthesën më të madhe deri më sot në krizën etnike dhe ekonomike të Jugosllavisë.
Ndërkohë, Serbia festoi për rimarrjen e kontrollit mbi krahinë, me festimet zyrtare dhe festimet në rrugë.
Dhuna e përhapur ka ndodhur në tërë Kosovën, pasi shqiptarët, të zemëruar nga dorëzimi i sovranitetit të rajonit përballë një fushate të udhëhequr nga shefi i Partisë Komuniste Serbe, Slobodan Milosheviq, ngritën armët kundër pranisë së rëndë të forcave speciale paramilitare federale që kanë mbikëqyrur një gjendje të jashtëzakonshme në krahinë gjatë muajit të kaluar.
Ministria e Brendshme jugosllave pohoi se dhuna kishte shenjën e një “rebelimi të armatosur” të organizuar nga ‘separatistët dhe nacionalistët’. Nga 21 të vrarë deri tani, 19 ishin demonstrues dhe dy policë.
Të tjerë 49 protestues janë lënduar, disa seriozisht, gjatë të shtënave me armë zjarri, sikurse edhe pesë policë.
Rreth 160 milje në veri, rrugët e Beogradit, në kontrast me atmosferën kërcënuese në jug, ishin skena të festave të rrugës të kryeqytetit jugosllav dhe serb.
Njerëzit kërcenin dhe këndonin nëpër rrugë, koncerte të hapura dhe shfaqje teatrore u organizuan në kryeqytet dhe gjetkë në qytete serbe në të gjithë republikën dhe fishekzjarrët ndezën qiellin, natën e kaluar.
Më herët, parlamenti serb u takua për të shpallur rivendosjen e Kosovës në Serbi.
Takimi në Qendrën Sava me kapacitet prej 4,000 personash u pasua nga ngrënie e pije në mesin e udhëheqjes së republikës të grupuar rreth figurës së Millosheviqit, i cili në sesionin e djeshëm të festivalit u propozua për postin e presidentit serb.
Millosheviq dhe kolegët e tij po festonin fundin e 15 viteve të vetëqeverisjes virtuale në Kosovë, siç ishte dhënë nën kushtetutën e 1974 të presidentit të vdekur Josip Broz Tito. Beogradi tani ka fituar kontrollin e policisë së krahinës, politikat e gjyqësorit dhe të sigurisë dhe nuk ka nevojë të konsultohet me Kosovën për ndryshime të mëtejshme në kushtetutën e Serbisë.
Festimet në rrugët e Beogradit shpallën fitoren e Serbisë.
Kushtetuta e re serbe u deklarua zyrtarisht në një ceremoni solemne 30-minutëshe në sallën e gjerë të konferencave në bregun e majtë të lumit Sava në Beograd më parë dje.
Policia serbe merr pozicion pranë fshatit Prekaz të Kosovës, mars 1989. (Fotografia: Srdjan Suki/EPA)
Editorial: Kosova është “buzë greminës” – 29 mars 1989
Ka një ajër të rënduar të dhunës si në Lhasa-s, Tibet edhe në dhunën në Kosovë, Jugosllavi, ku një numër i shqiptarëve etnikë kanë vdekur në dy ditët e fundit.
Raportet të hënën nga qeveria serbe në Beograd, e cila ka nxitur krizën me përpjekjen e saj për të minuar autonominë e Kosovës, flasin për dy policë që u qëlluan për vdekje.
Dje, autoritetet federale zbuluan një numër në rritje të vdekjeve të shqiptarëve, por këmbëngulën se demonstruesit kishin qëlluar për herë të parë.
Nuk ka dëshmi të dorës së parë për këtë, as për pretendimin e ngazëllyer serb se Shqipëria fqinje ka filluar të nxisë telashe.
Në çdo rast, karburanti ishte ndezur plotësisht nga revanshizmi serb, i udhëhequr nga udhëheqësi popullist, Sllobodan Millosheviq.
Lajmet për trazirat kanë zënë vend në shtypin e Beogradit dje për kremtimin e asaj që u quajt “ditë festive, e gëzueshme dhe historike”, me shpalljen zyrtare të ndryshimeve kushtetuese që kanë shkaktuar krizën.
Ndryshimet u miratuan nga parlamenti i Kosovës javën e kaluar, në një votim të hapur në një ndërtesë të rrethuar nga policia e armatosur,përcjell Telegrafi.
Kosova ka pësuar një gjendje të jashtëzakonshme.
Vetëm këtë të hënë, më shumë se njëqind minatorë morën dënime dymujore nën një ligj të dyshimtë për të sfiduar urdhrat e detyrueshëm të punës.
Shumica shqiptare tani ka arsye të mirë për t’u frikësuar nga një kthim në represionin e viteve 1950 dhe 1960 kur Kosova u drejtua drejtpërdrejt nga Beogradi.
Ekziston një argument më racional në anën e Serbisë sesa miti historik se Kosova ishte “djepi i kombit serb”.
Megjithëse përbëjnë grupin më të madh etnik në federatën jugosllave, serbët pretendojnë se nuk e gjejnë grupin e tyre numerik siç duhet të përfaqësohen.
E Millosheviq shihet si i vetmi politikan që guxoi ta thotë këtë me zë të lartë.
Kurrë mos u mërzitni për shqiptarët, argumenton ai. Janë serbët që shihen si qytetarë të klasit të dytë nga sllovenët dhe kroatët armiqësorë (dhe më të pasur).
Serbia sipas kësaj pikëpamje është shtylla kurrizore e Jugosllavisë, e cila do të shpërbëhet nëse nuk plotësohen kërkesat legjitime të saj.
Por nuk duhet të harrojmë se Millosheviq mbizotëronte dy vjet më parë kundër udhëheqjes më liberale Pavlloviq-Stamboliq që kishte kundërshtuar agjitacionin shovinist dhe fitorja e tij u pasua nga një spastrim vicioz i partisë serbe.
As Millosheviq nuk ofron një zgjidhje më koherente për problemet ekonomike të Jugosllavisë sesa udhëheqjet e Sllovenisë ose Kroacisë, ndërkohë që ai nuk ka asgjë për t’i ofruar Kosovës që ka 50 për qind të papunësisë dhe të ardhurat e dyta më të ulëta për frymë në vend.
Ekziston edhe një përgjegjësi më e gjerë për krizën e Kosovës. Amendamentet kushtetuese u miratuan nga partia komuniste federale dhe Kuvendi i Kosovës po vepronte nën urdhrat e saj kur i votoi ato.
Askush nuk priste që shqiptarët etnikë të protestonin me një pasion të tillë. Por Kosova tani është një krahinë e pushtuar, ku frika e Serbisë për luftën e armatosur shqiptare mund të bëhet realitet. Kështu që do të jetë nevoja për një nerv të fortë federal për të shmangur katastrofën kombëtare. /Telegrafi/
