Një paradite shtatori të këtij viti njoha në Peshkopi Dritanin, një koleg të mikut tim më të ngushtë të fëmijërisë. Për të më kishte folur dhe më parë miku im, sipas rasteve dhe rrethanave, që lidheshin me jetën intelektuale të qytetit të vogël. Dhe ja tani e kisha përballë, në tavolinë. Ishte natyrë kureshtare, por aspak llafazane dhe, gjykuar nga biseda e qetë në lulishten e hotel-turizmit, Dritani u përkiste atyre bashkëbiseduesve të rrallë që zotërojnë artin e vëmendshëm të dëgjimit. Sepse rëndom bashkëbiseduesi i ditëve tona kam përshtypjen se bëhet i padurueshëm, pikërisht ngaqë nuk di të dëgjojë. Dhe kur nuk di të dëgjojë, nuk di as të përgjigjet.
Dritani ka mbaruar studimet për fizikë në një universitet të Stambollit dhe jep në gjimnazin e qytetit lëndën e fizikës. Është lexues i rrallë i letërsisë artistike, i filozofisë dhe teologjisë, sikundërse dhe një besimtar i devotshëm. Kisha edhe unë kureshtje të bisedoja me të. Sa për ta zënë fill kuvendimin e pyeta për një prej çudirave paradoksale që pata dëgjuar ato ditë në fshat. Ishte fjala për një katundarin tonë, një fermer i mesëm, burrë te të pesëdhjetat, i cili çdo vit paguante t’i këndohej hatme Enver Hoxhës. Kjo ishte bërë traditë, si duket, sepse sekreti kishte dalë dhe pesëdhjetëvjeçarin, të cilin po e quajmë Shaban, njerëzit e mi të fisit e konsideronin, me të drejtë, hipokrit, duke mos i zënë besë e duke krijuar njëfarë distance. Ja për këtë e pyeta Dritanin:
– Si ka mundësi të bëjnë vaki gjëra të tilla?
– Ja që ka… dhe jo vetëm një rast, – tha duke ngritur supet.
– Dakord, po si mund ta marrë përsipër njeriu i fesë t’iu bëjë një shërbim i tillë këtyre njerëzve? Këtë s’e kuptoj!
– Ka, zotni, ka. Për fat të keq… Imami i katundeve tuaja, për shembull.
Meqë nuk e dija kush ishte imam në fshatrat tona, nuk e ngacmova më tej bisedën.
Kuvendimi rrodhi në tjetër temë. Po e pyesja për letërsinë otomane, për prozën e dhe poezinë e sotme turke, për autorë të veçantë që i njihja shumë pak dhe për të tjerë, që vetëm i kisha dëgjuar. Dritani përgjigjej me aq sa kishte mundur të njihte dhe zbulova se njihte jo pak. Kishte dhe shije të hollë e të përpunuar artistike. Kur ora po i afrohej dymbëdhjetës, ai na kërkoi leje. Ishte ditë e premte dhe i duhej të shkonte të falte të xhumanë. Edhe ne u ngritëm me mendimin për ta përcjellë deri tek xhamia. Me këtë rast të vazhdonim dhe bisedën përgjatë bulevardit. Kur arritëm tek xhamia qemë duke u ndarë me Dritanin, por miku im i fëmijërisë tha, se nuk ishte keq ta shoqëronim Dritanin edhe në falje, mandej të dilnim së bashku.
– Me gjithë qejf, – thashë, – por duhet ta dini që unë nuk i di ritet.
– Bëj si ne, – tha Dritani.
– Por do të ishte një imitim dhe ju e dini: artifica është ca si e sikletshme, – thashë.
– Mirë, si të duash, – tha Dritani. – Por rituali parakupton përuljen dhe lutjen para Zotit, jo para njeriut.
– Sigurisht, ashtu e kuptoj, por unë nuk i di frazat e lutjes dhe duke mos ua ditur kuptimin fjalëve e gjesteve, nuk i mbush ato me kuptimin që duhet, apo jo?
– Mund t’i mbushësh me kuptimin që do t’u japësh ti. Struktura e lutjes në gjuhën shqipe nuk ndryshon në thelb. Për t’iu lutur Zotit për triumfin e së Mirës, fjalët gjenden vetë: të pastra, të çiltra, të drejtpërdrejta. Të siguroj! – tha Dritani.
Bëra me të vërtetë ashtu. Morëm abdesin dhe iu nënshtrova lutjes, sipas ritualit, duke pëshpëritur me vete në gjuhën shqipe atë, që besimtarët e tjerë e thonin në arabisht.
Mund të them se pa farë zori vendosa harmoni me veten.
Pasi mbaroi falja, ishte parashikuar një ligjëratë, që do ta mbante një djalë i ri. Bashkë me miqtë e mi u ulëm në gjysmërrethin e besimtarëve të tjerë.
Por habia ime qe e fortë kur në atë gjysmërreth pashë të ulur këmbëkryq një fytyrë që ia qëllova jo pa zor se kush ishte. E pyeta Dritanin dhe ai më tha se nuk gabohesha: ishte një nga ish-sekretarët e Partisë së kooperativës, i cili ishte bërë i famshëm në rrëfimin e më të mëdhenjve, qysh kur isha fëmijë, pikërisht për zellin dhe kurajën e tij të keqe. Ishte Remziu i gazepshëm, i cili qe fiksuar në kujtesën e fshatarëve si njeriu që i priu me kazëm e buldozer rrëzimit të minaresë së fshatit tonë në vitin 1967. Këtë s’e luante topi! Veçse tani ai kishte pësuar disa ndryshime: në vend të kapeles me strehë, tani mbante në kokë një kësulë tradicionale dibrane, ndërsa ndër gishta rrëkëllente kokrrat e tespiheve. Ishte plakur, thinjur e ngjallur dhe ngjante si një gjysh i dhembshur e babaxhan.
– Si ka mundësi?! – i bëzajta Dritanit në vesh. – Ai është Rrema i zi, ish-sekretari i Partisë, vetë Rremë Hoxha, që i ka vënë kazmën xhamisë së fshatit tonë!
– E saktë, – m’u përgjigj Dritani. – Përveç kësaj, është dhe imami i katundeve tuaja, bash njai që i merr lekët vit për vit Shabanit tuaj, për t’i kënduar hatme Enver Hoxhës…
– Ç’thua more? Po si e pranoni në xhami këtë vampir?
– Se mos vetëm ai? Pa shih pak më poshtë… Ke një ish-sekretar tjetër partie, Nazri Shehun… veçse ai ka qenë jo i kooperativës, por i Ndërmarrjes Komunale, këtu, në Peshkopi. Edhe ai ka vënë kësulë të bardhë. Pak më poshtë është dhe një i tretë, një ish-aparatçik në ish-Komitetin e Partisë. Ka sa të duash, mos u lodh…
-Po si i duroni xhanëm! Ju qofshi!
– Ç’të bëjmë, sipas teje? T’i nxjerrim jashtë?
– Ju e dini… por këta janë munafikët. Mos kujtoni se do të kenë brirë…
– Shansin për të ndryshuar nuk mund t’ua presë kush, mor Agron.
Ndërkaq djali i ri po rrëfente një episod a paravoli nga jeta e profetit Muhamed a.s, për njëfarë vrasësi të xhaxhait të profetit. Por më vonë ai qenkësh kthyer në fenë myslimane. Kur ai i ra ndër këmbë profetit dhe i tha se është penduar dhe është kthyer në fenë islame, Profeti Muhamed a.s iu përgjigj: “që ke kthyer në fenë e Allahut ke bërë mirë, por rueju prej meje sa më larg; mos më dil parasysh, mos u fal në një xhami me mua, mos kremto festa e sharte të fesë islame në atë vend ku jam unë; rri sa më larg syve të mi!”
– A nuk është blasfemi t’i keni përherë parasysh këta njerëz, duke e ditur mirë kush kanë qenë? Aq më tepër që tashmë i dini se me çfarë punësh merren? Ti vetë e pranove, – i thashë i çmeritur Dritanit.
– Po, vetë të thashë dhe e di me se merren. E di se u plotësojnë dëshirat nostalgjikëve si puna e atij Shabanit tënd, duke i kënduar hatme Enver Hoxhës; e di se në zgjedhje janë të parët që votojnë për trashëgimtarët e komunizmit, u shtrojnë madje dhe dreka, angazhojnë familjen, farefisin me mace e me minj, por më kupto: ky është tempull dhe tempull lutjeje e besimi! Nuk mund t’u lexojmë biografinë kush kanë qenë, si kanë qenë e çfarë kanë bërë. Nuk mund t’u ngrehim gjyqin, siç kanë bërë dikur ata vetë me ne! Nuk është në tagrin tonë t’i gjykojmë, se ka kush gjykon…
– Është e neveritshme t’i shohësh, more mik! – kundërshtova, teksa dilnim. – A e dëgjove ligjëruesin? Vetë Profeti i thotë vrasësit të xhaxhait: “rri sa më larg syve të mi!”
– Dëgjo, të ta sqaroj pak më thjeshtë, – më tha si me të lutur Dritani. – Jo se nuk kuptoj unë, jo se nuk ndjej të njëjtin zemërim e çmeritje për ta, njësoj si ti dhe jo se besoj, që ata do të jenë bërë më të mirë. Përkundrazi! Janë bërë më të neveritshëm nga sa ishin (Allahu na mëshiroftë!); por feja jonë është paqe, paqe… kupton? Dhe në këto prova të përballjes me ta në tempull, një besimtari me zemër të pastër nuk duhet t’ia mundë inati durimin! Përndryshe edhe ne do të bëheshim si ata. Ky është ndryshimi. Dhe ti, që e ke lexuar Inxhilin (Biblën), e ke më të lehtë ta kuptosh mësimin e hazreti Isasë (Jezu Krishtit): kundërshtari mundet me madhështinë e mëshirës!
– Edhe në rastet ku para hundës suaj këndojnë hatme për Enver Hoxhën?
– Nuk kanë ku të shkojnë më tutje. I dëshpëruari përpëlitet, derisa prek murin e qorrsokakut. Më tej s’ka ku shkon. Me tej, miku im, është muri, shkëmb i gjallë, i lagësht, i ftohtë, i pakalueshëm…
Fytyra e Dritanit qe përndezur. Nga mundimi? Nga sikleti? Nga pështjellimi që jepte ajo bisedë apo nga përpjekja për të përcjellë filozofinë e tij të besimit, që ngrihej mbi përvojën tonë të përditshme, mbi bëmat tona plot inate tokësore, në mënyrë që asnjëherë inati të mos na e mundë durimin.
Agron Tufa
