Muajin e kaluar, këshilltari i sigurisë kombëtare, John Bolton tha se, Shtetet e Bashkuara “nuk do të qëndronin në krye” të një marrëveshjeje shkëmbimi territorial midis Serbisë dhe Kosovës.
Raportet e fundit sugjerojnë se të dyja vendet, janë pranë një marrëveshjeje që do të zgjidhë një nga pengesat më sfiduese politike të Evropës, që nga fundi i Luftës së Ftohtë. Plani do të rishkruante ndarjen Serbi-Kosovë, për të lejuar një territor serb në Veriun e Kosovës të bashkohet me Serbinë, ndërsa një rajon shqipfolës në jug të Serbisë do të bashkohej me Kosovën.
Aksionet janë të larta: Zgjidhja e këtij bllokimi, ndoshta do të hapë rrugën që Kosova të fitojë një vend në Kombet e Bashkuara. Kjo do të rriste gjasat që edhe Kosova dhe Serbia të bashkoheshin me Bashkimin Evropian dhe potencialisht me NATO-n. Vërejtjet e Boltonit janë në kundërshtim me shumë liderë evropianë, të cilët kanë shqetësime se, ndonjë marrëveshje e tillë do të jetë destabilizuese. Por a mund të sjellë një marrëveshje ripajtimi paqe? Ja çfarë ju duhet të dini, shkruan në Washington Post, Carter Johnson.
Disa lloje të ndarjes funksionojnë më mirë se të tjerat
Hulumtimi im më i hershëm, mbi ndarjen, si një zgjidhje për luftën civile etnike, sugjeron që ndarja e territoreve dhe grupeve etnike në mënyrë të konsiderueshme rrit mundësinë e paqes – krahasuar me ndarjet që përqendrohen vetëm tek territoret. Duke përdorur një set të të dhënave të Bankës Botërore, pashë 17 ndarjet që përkojnë me fundin e luftërave civile etnike, midis viteve 1945 dhe 2004.
Unë krijova një indeks për të përcaktuar shkallën në të cilën ndarjet edhe grupet etnike janë përfshira në konflikt. Kjo ndodhi vetëm në tetë nga 17 ndarjet territoriale. Nga këto tetë ndarje, asnjëra nuk përjetoi dhunë të konsiderueshme gjatë pesë viteve të para. Një numër kritik, sepse shumica e përfundimeve të luftës civile përjetojnë përsëritjen e konflikteve dhe rreziku është më i lartë në vitet e hershme. Ky është një rezultat i pakëndshëm për shumicën prej nesh, që janë të përkushtuar ndaj konceptit të shteteve multietnike, sepse sugjeron se, të paktën për luftërat etnike, një nga mënyrat më të mira për të arritur paqen fillimisht, mund të bëhet përmes ndarjes.
Grupet etnike pas ndarjes së Kosovës
Si funksionoi ndarja e Kosovës? Ndarja e Kosovës e vitit 1999 nga Serbia (më herët Jugosllavia), mori parasysh një rezultat të indeksit të mesatares, ku pakicat e rëndësishme mbetën në të dy anët e kufirit. Siç parashikohej në hulumtim, dhuna e armatosur vdekjeprurëse u rikthye, dhe pikërisht në ato rajone ku ishin vendosur pakicat etnike, më së shumti në periudhën 2000-2001 në luginën e Preshevës në Serbi dhe, në vitin 2004 në Mitrovicën e Kosovës.
Shpërthimi i fundit u përhap shpejt në të gjithë vendin në zonat e serbëve dhe grupeve të tjera minoritare. Këto përplasje çuan në dhjetëra të vrarë dhe dhjetëra mijëra të shpërngulur, me fushata të rinovuara nga spastrimi etnik. Hulumtimet e mia sugjerojnë se, nëse ndarja e Serbisë dhe Kosovës për vitin 1999, do të bëhej për të pasqyruar më saktë demografinë e vendit, në vend që të ndiqte verbërisht kufijtë e vendosur në vitin 1947, kjo mund të kishte pasur dukshëm më pak dhunë gjatë pasluftës.
Jo domosdoshmërisht. Hulumtimi i studimit të rastit në fjalë, i kryer nga mikro-mekanizmat e dhunës, pas ndarjes në Gjeorgji dhe Moldavi, sugjeron që shkaqet e konfliktit në Kosovë janë të shtyrë më pak nga urrejtja etnike dhe më shumë nga kapaciteti i dobët i shtetit, i cili është i përhapur në vendet pas luftërave civile. Kur shtetet arrijnë të mbajnë infrastrukturën e tyre shtetërore ose ta rindërtojnë atë kapacitet pas konflikteve, dhuna përsëritet më rrallë – edhe kur pakicat e zhvendosura kthehen në shtëpitë e tyre para luftës.
Kjo sugjeron që anëtarët e grupeve etnike që luftuan njëri-tjetrin gjatë një lufte civile, mund të jetojnë së bashku paqësisht për sa kohë që shteti është mjaft i fortë (nëse shteti ka vullnetin politik për të lejuar kthimin e pakicave është një çështje kritike, por e ndryshme). Urrejtja etnike mund të jetë e pranishme, por dhuna mund të reduktohet në minimum – një rezultat inkurajues për ndërtimin paqësor të multietnicitetit të pasluftës.
Si mund ta arrijnë paqen Serbia dhe Kosova?
Ndërsa Lugina e Preshevës ka shumicën e popullatës shqipfolëse, Serbia e ka kontrolluar fort këtë territor, që nga Marrëveshja e Konçulit e vitit 2001 dhe banorët e luginës, nuk kanë mundësi të rebelohen në të ardhmen, pa mbështetje të konsiderueshme të jashtme nga Kosova, një ngjarje që nuk ka gjasa të ndodh, për shkak të qëllimeve të politikës së jashtme të Kosovës, që ka të bëjë me integrimin në Bashkimin Evropian dhe në NATO.
Ndërsa pakica shqiptare mund të preferojë të jetojë nën sundimin kosovar, shumica ka gjasa të vazhdojnë të punojnë në mënyrë paqësore me Serbinë, për sa kohë që institucionet shtetërore të Serbisë mbeten të forta. Kjo sugjeron se është logjike, që Lugina e Preshevës të mbetet brenda Serbisë. Dorëzimi i kontrollit të këtij rajoni paqësor mbi Kosovën tani, mund të çojë në dhunë destabilizuese, ndërsa forcat serbe të sigurisë u tërhoqën dhe grupet minoritare të Preshevës, duke përfshirë më shumë se 15,000 serbë, ndoshta ikën. Mitrovica veriore e Kosovës nga lumi “Ibër”, deri në kufirin me Serbinë është një histori e ndryshme. Ky territor është pothuajse ekskluzivisht serb dhe ka qenë në mënyrë efektive i pavarur nga Kosova që nga viti 1999 – një ndarje de facto.
Megjithëse Marrëveshja e Brukselit për vitin 2013, ka ndërmarrë hapa për integrimin e rajonit në Kosovë, duke përfshirë vendosjen e forcave veriore të sigurisë në mënyrë formale brenda një force të vetme policore të Kosovës, rajoni është i ndarë etnikisht dhe funksionon në mënyrë autonome. Serbët etnikë ende kontrollojnë sigurinë e rajonit. Ri-integrimi i asaj zone në Kosovë sot, mund të bëhet vetëm me forcë dhe kjo ndoshta do të çonte në dhunë masive, nëse qeveria e Kosovës përpiqet të kontrolloj ose të përzihet më forcat e sigurisë serbe, kuazi-shtetërore. Serbia pothuajse, me siguri do ta mbështesë enklavën e tij në Veri të Kosovës në një konflikt të tillë, qoftë haptazi apo joformalisht – një skenar ndoshta i ngjashëm me mbështetjen e Rusisë në Ukrainën lindore sot.
Një mënyrë për të ruajtur paqen do të ishte për Kosovën, që të heqë dorë nga kontrolli formal i zonave Serbe në veri, duke pranuar ndarjen që ka ndodhur tek të gjitha. Nëse kjo mund të përfundojë në këmbim të njohjes së Kosovës nga Beogradi, mundësia e paqes afatgjatë do të ishte edhe më e lartë. Kritikët e ndryshimeve të kufirit argumentojnë se, duke bërë kështu, ka rreziqe për “hapje të një kutie të sfidave të reja të Pandorës për të gjithë rajonin”. Por ky pozicion nuk arrin të vlerësojë aftësinë e bashkësisë ndërkombëtare, për të pranuar pozicione jobindëse pa shkaktuar paqëndrueshmëri.
Rreziqet e njëjta, për shembull, janë vërejtur kur dhjetëra vende u rreshtuan për të njohur pavarësinë e Kosovës në vitin 2008, duke mohuar të njëjtën të drejtë në Republikën Srbska, një rajon me ambicie separatiste brenda Bosnje-Hercegovinës. Megjithatë, nuk pati paqëndrueshmëri. Ndryshimi i kufirit Kosovë-Serbi mund të sjellë shumë debate, por nuk ka nevojë të hapë derën për ndryshime të mëtejshme në vende të tjera (Shekulli).
