Europianët kanë ëndërruar gjatë për t’iu qasur qytetit legjendar përtej Saharasë, që mbetet ende një mit. Emrat që i kanë vendosur kanë qenë të shumtë: Tombut, Tenbuch, Tombouctou. Timbuktu.
Emrat nuk kanë rëndësi pasi bëhej fjalë për të njëjtin kërkim të europianëve në anën tjetër të shkretëtirës, e për të cilin askush nuk ishte i sigurtë. A ishte një Jeruzalem i ri? Një Kartagjenë afrikane? Një Firence maure? Askush nuk e dinte: eksplorator pas eksploratori u përpoqën ta arrijnë, për të dërguar rrëfimet pas në Europë për këtë qytet legjendar në lumin Niger, mirëpo deri vonë në shekullin e 19-të çdo përpjekje kishte përfunduar në vdekje ose dështim.
Ngritur jashtë qasjes së diturisë europiane, Timbuktu kapi fuqishëm atë që Edward Said, një akademik palestinezo-amerikan e quajti imagjinatë “orientaliste”. Për shekuj me radhë, mitet zëvendësuan njëri-tjetrin.
Në aventurën e tij për dokumentimin e qyteteve, të zhdukura apo të mbijetuara, gazetari veteran i “The Guardian”, Charlie English, gjurmon sesi u formësua ideja europiane për Timbuktunë përmes “betejës së gjatë shekullore të Perëndimit për të gjetur, pushtuar dhe kuptuar qytetin”. Jashtë qasjes së Europës së krishterë pas sundimeve muslimane në shekujt e shtatë dhe të tetë, largësia dhe izolimi i Timbuktusë në cepin më të largët të gjurmës që ndiqnin karavanët në Sahara, donte të thoshte se mungonin rrëfime burimore. Eksploratorët që ëndërronin për El Doradon e Afrikës, me dhuratat dhe pasurinë e duhur për të rrugëtuar, prisnin në shtëpi me etjen e madhe për t’u nisur.
Leo Africanus, udhëtar afrikano-verior me origjinë të paqartë, e vendos Timbuktunë në hartën intelektuale me “Përshkrime nga Afrika”, një rrëfim ekstravagant i rrugëtimit të tij në atë që tani është Tunizia deri në mbretëritë tregtare të Afrikës perëndimore.
Portretizimi i tij i shekullit të 16-të i një qyteti të artë dhe të ndriçuar jehoi përgjatë shekujve që pasuan. Eksploratori skocez, Mungo Park, publikoi “Udhëtime në lagjet e brendshme të Afrikës” në vitin 1799. Libri që rezultoi bestseller, e bëri Timbuktunë pjatën e parë të menysë së bisedave në Europën e lexuar, por Park nuk arriti kurrë në qytet. Një ushtar pak i njohur skocez, majori Alexander Gordon Laing, më në fund hyri në qytet në vitin 1826: ai më pas la një shënim të koduar që tregonte pak, përpara se të zhdukej në shkretëtirë.
René Caillié, një francez i vetmuar, pretendoi me të madhe se ishte gati të kishte të njëjtin fat me Laing: “Gjallë a vdekur, do të jetë imi”. Por, Caillié doli të ishte eksploratori i parë europian që u rikthye nga qyteti gjallë, në vitin 1828.
Detaje të tjera nisën të dalin, që e përshkruanin qytetin më pak fantastik sesa e kishin imagjinuar shumë europianë. Por, miti i Timbuktusë u provua të ishte kokëfortë. Me hyrjen në shekullin e 20-të, ai mbeti burim fantazimi e tërheqjeje për akademikët e përfshirë nga legjenda e zbukuruar e bibliotekave të tij dhe njohurive të pakonkurrueshme.
Realiteti, në mënyrë të pashmangshme, ishte më tepër i zakonshëm. Në të vërtetë, një qytet tregtar maur me ndikim ishte vendosur në pikëtakimin e rrugëve që dilnin nga shkretëtira më e madhe në botë dhe nga lumi më i gjatë i Afrikës perëndimore që të paktën në shekullin e 12-të. Deri në zbulimin e Amerikave, ai shtrihej në zemër të një rajoni që prodhonte dy të tretat e gjithë arit mesdhetar. Qyteti ishte një aset i rëndësishëm për një sërë perandorish që pasuan njëra-tjetrën: Mali, Songhai, Maroku.
Ishte një shoqëri veçanërisht (edhe pse jo e vetme) e sofistikuar që nga të paktën shekulli i 14-të, e pasur me literaturë, medrese dhe mijëra studentë. Tipari më dallues i Timbuktusë, megjithatë, ishin bibliotekat e saj të shumta private, puna e akademikëve të qytetit, mbështetur nga familjet më të pasura. Në këto biblioteka u depozituan dorëshkrime të famshme – një numër i pamatshëm tekstesh kryesisht fetare, por edhe punime sekulariste si poezi, romane dhe artikuj shkencorë, dhe po aty ato u ruajtën përgjatë shekujve.
Duke lexuar rreshtat me një rrëfim të gjallë të historianit English, për aventurën e kërkimit të Timbuktusë, përjetohet një rrëfim interesant edhe i një historie më të vonë: evakuiimin e guximshëm të qindra mijë dorëshkrimeve të Timbuktusë nga bibliotekarët e saj gjatë pushtimit të militantëve në vitin 2012. Kërcënimi i pushtuesve ndaj qytetit shpesh ishte lënë në hije në shekujt e mëparshëm, që nga pushtimi maroken në fund të shekullit të 16-të e deri tek ai francez në fund të shekullit të 19-të. Francezët dhe militantët më vonë, edhe pse tërësisht të ndryshëm në çdo aspekt, panë në fakt një qytet dikur madhështor që mund të rilindte në lavdinë e vet vetëm nën pushtimin e tyre.
Historiani English tregon paralelisht rrëfimet e vjetra dhe të reja. Evakuiimi i dorëshkrimeve të Timbuktusë është treguar edhe nga të tjerë në artikuj gazetash dhe libra të ngjashëm. Por, historia e eksplorimit europian është një subjekt mjaft interesant në vetvete, dhe për më tepër, shumë më pak i njohur. Dy historitë ndriçojnë njëra-tjetrën, por pjerrtaz në një farë mënyre.
Një gjë e tillë ndodh për shkak se autori English e përfundon rrëfimin duke hedhur një hije dyshimi mbi historinë e evakuiimit. Është, sipas asaj që ai sugjeron, një “përrallë folklorike e ditëve moderne”, kërcënimi i militantëve ndaj dorëshkrimeve është ekzagjeruar disi, dhe numri e vlera e tyre është mbivlerësuar. Por kjo, argumenton ai, është në përputhje me një traditë të gjatë. Historia e Timbuktusë ka qenë gjithnjë e treguar dhe e ritreguar si një tapet me gjysmë të vërteta dhe pothuajse të vërteta të formësuara nga të huajt dhe vetë banorët e Timbuktusë,
Historia e qytetit, thotë ai, ekziston si “një lëvizje e përjetshme, duke rrugëtuar sa nga njëri pol në tjetrin midis mitit dhe realitetit”. Nuk përbën habi që njerëz si ai vetë, historiani, vazhdojnë të shkruajnë për qytetin.
Përgatiti: Juli Prifti – /tesheshi.com/
