Tetëdhjetë e tre vjet më parë, gjermanët krijuan geton më të madhe në Evropën e pushtuar në Varshavë. Përmes tij kaluan qindra mijëra hebrenj, shumica e të cilëve u vranë më vonë në kampet e përqendrimit.
Ishte geto më e madhe që u krijua nga nazistët në Luftën e Dytë Botërore (në vjeshtën e vitit 1939, kur Wehrmacht-i gjerman pushtoi Poloninë, pothuajse 3.5 milionë hebrenj jetonin në atë vend, dhjetë për qind e popullsisë së përgjithshme të atij vendi.
E themeluar në nëntor 1940, ishte një lloj burgu për hebrenjtë polakë dhe në kulmin e tij kishte 460,000 të burgosur të rrethuar nga një mur tre metra e gjysmë i lartë me tela me gjemba dhe një sipërfaqe prej rreth 3.4 kilometra katrorë.
“Jeta në geto karakterizohej mbi të gjitha nga ngushtësia e tmerrshme,” tha kritiku letrar Marcel Reich-Ranicki, i cili i mbijetoi getos së Varshavës. “Kushtet higjienike ishin fatale. tuberkuolzi dhe tifoja ishin të shfrenuara. Çdo mëngjes, kufomat shtriheshin para derës dhe varroseshin në varre masive. Të burgosurit në geto ishin objektiv i të gjitha llojeve të abuzimeve, urisë, keqtrajtimit dhe vrasjeve”.
Kryengritja
Nga mesi i vitit 1942, rreth 300,000 hebrenj nga Varshava u dëbuan në kampin e vdekjes Treblinka, 80 kilometra larg, dhe u vranë atje. 35,000 kryesisht të rinj që punonin zyrtarisht për kompanitë gjermane mbetën në geton e Varshavës. 25,000 banorë të tjerë të getos u fshehën. Gjithnjë e më shumë prej tyre vendosën të rezistonin. Ata donin të vdisnin në betejë në vend që të vriteshin në dhomat e gazit.
Rezistenca filloi në fillim të vitit 1943, kur një grup i vogël hebrenjsh të rinj organizuan dhe kundërshtuan trupat gjermane.
Disa qindra hebrenj më pas rezistuan të armatosur me pistoleta, kokteje molotov dhe armë të rralla që mund të futeshin kontrabandë në geto. Shumica prej tyre nuk luftuan “për të mbijetuar, por ata luftuan për nderin e popullit hebre, ndërsa protestuan kundër heshtjes së botës për vuajtjet e tyre”.
Kur kolonat e SS marshuan në geto u habitën plotësisht. Askush nuk e priste që hebrenjtë mund të rezistonin. “Kryengritësit hebrenj qëlluan mbi tanke dhe automjete dhe i hodhën kokteje molotov. Pas gjysmë ore, njësitë tona u thyen dhe u demoralizuan,” vuri në dukje udhëheqësi i grupit SS, Jürgen Stroop.
Shtatëqind e pesëdhjetë luftëtarë hebrenj të armatosur me pistoleta dhe kokteje molotov u mbrojtën kundër 2000 ushtarëve të armatosur rëndë, SS dhe policëve.
Udhëheqësi 23-vjeçar i kryengritjes, Mordechai Anielewicz, arriti të shkruante pak ditë para vdekjes së tij: “Ajo që përjetuam nuk mund të përshkruhet me fjalë: dy herë i detyruam gjermanët të iknin nga geto. Në çdo rast, ëndrra e jetës sime është realizuar: geto mbrohet”.
Komandanti gjerman refuzoi të përdorte bombardues për të shuar rebelimin dhe zgjodhi një operacion të blinduar të këmbësorisë në të cilin përdorën flakëhedhës dhe cilindra gazi për t’u vënë zjarrin ndërtesave, bodrumeve dhe kanalizimeve. Marek Edelman, një nga të mbijetuarit, thotë: “Ne u mundëm nga flakët, jo nga gjermanët. Një det me flakë përfshiu shtëpi dhe oborre. Nuk kishte ajër, vetëm tym i zi, mbytës dhe nxehtësi e egër që vinte nga muret e nxehta.”
Luftimet zgjatën dhjetë ditë, pas së cilës rezistenca e organizuar pushoi. Luftëtarët dhe civilët hebrenj të mbijetuar u fshehën në tunelet e kanalizimeve, të cilat gjermanët i quanin “bunkerë”. Ata zakonisht përdornin qen për të gjetur hapjet dhe njerëzit në to dhe më pas vendosnin bomba tymi për t’i mbytur.
Rezultati i revoltës ishte që 13,000 hebrenj u vranë, ndërsa 50,000 të mbetur u dëbuan në kampet e vdekjes. Raportet gjermane thonë se ata kishin 17 ushtarë të vrarë dhe 93 të plagosur. Getoja u shkatërrua plotësisht.
Një numër hebrenjsh të mbijetuar formuan një kibutz (vendbanim hebre) afër Akrës, Palestinë pas Luftës së Dytë Botërore. Themeluesi i Kibbutz-it, Yitzhak Zukerman, në 25-vjetorin e kryengritjes në 1968, tha: “Kjo ishte një luftë prej më pak se një mijë burrash kundër një ushtrie të fuqishme dhe askush nuk dyshoi se si do të përfundonte. Kjo nuk është një temë për studime ushtarake, por nëse do të kishte një shkollë që do të studionte shpirtin njerëzor, kjo duhet të ishte lënda e saj kryesore. E rëndësishme ishte që rinia hebreje tregoi një forcë pas vitesh poshtërimi, duke u ngritur kundër shtypësve të tyre dhe duke i detyruar të zgjidhnin midis Treblinkës (kampit të vdekjes) dhe rebelimit”.
Le të jetë kjo histori një mesazh për ata që pyesin se ku e gjejnë forcën, guximin e kurajon palestinezë duke bërë rezistencë kundër shtypjes me dekada në Gaza – te qyteti i kthyer në geto!
Le të jetë ky një mesazh për botën që kthen sërish kokën nga shkatërrimi i një kombi.
Le të jetë një mesazh për hebrenjtë, paraardhësit e të cilëve e përjetuan pikërisht atë që po u bëjnë palestinezëve.
Dhe nëse ndonjëherë themelohet ajo shkollë që do të studiojë shpirtin njerëzor – shpirti i rezistencës së Gaza-s dhe palestinezëve duhet të jetë gjithashtu një lëndë e detyrueshme. /tesheshi.com/
