Mirëkuptimin ndërfetar në Shqipëri, e posaçërisht në Shkodër, e kanë konstatuar e konfirmuar në rrjedhën e shekujve shumë dijetarë, gjuhëtarë, historianë, etnografë, misionarë e diplomatë të huaj, që kanë vizituar Shkodrën ose që kanë jetuar me muaj apo vite aty.
Shkrimtari i njohur Ismail Kadare, për çudi, Shkodrën e ka parë me sy tjetër. Ja çfarë shkruan ai: “Shkodra ishte qyteti më i përçarë shqiptar në punë feje. I ndarë si me thikë midis katolikëve dhe myslimanëve, ai shkumëzonte nga pasionet e të dyja palëve kundër njëri-tjetrit. Tingujt e kambanave acaronin veshët e myslimanëve ashtu si zërat e hoxhallarëve ato të katolikëve. Një traditë e tërë e urrejtjeve, e mjaftueshme të ushqente breza të tërë njerëzorë, mbahej gjallë me të gjitha mjetet: libra, revista, shoqata, procesione, thashetheme, përdhosje vendesh të shenjta, grindje, vrasje e gjer te masakra që shmangeshin me vështirësi”.[1]
Vështirë të kuptohen për mirë fjalët e një shkrimtari shqiptar, i cili sulmon padrejtësisht dhe padenjësisht një qytet shqiptar, aq më tepër kur ky qytet shquhej për atdhetarizëm, kulturë, tradita fisnike dhe bashkëjetesë harmonike ndërfetare.
Kadareja ka aq kulturë dhe njohuri historike, sa të dijë se në Shkodër kanë ndodhur ngjarje të mëdha e shumë prekëse që provojnë krejt të kundërtën.
Për shekuj të tërë myslimanë e të krishterë bashkëjetuan në paqe njëri me tjetrin pavarësisht rrethanave të kohës, sfidave dhe provokimeve të ndryshme të bëra kryesisht me nxitje nga jashtë në dëm të kësaj harmonie. Madje krahas harmonisë dhe mirëkuptimit ndërfetar në Shkodër ekzistonte edhe bashkëjetesa ndëretnike, ku mund të përmendet komuniteti malazez në shumicën e tyre myslimanë të dëbuar me forcë pas pavarësisë së Malit të Zi nga Perandoria Osmane, të njohur si podgoriçanë, por gjithashtu nuk mungonte edhe një komunitet malazez ortodoks, i cili bashkëjetonte në harmoni të plotë si në qytet, ashtu edhe gjendeshin të vendosur edhe kryesisht edhe në fshatin Vrakë, vetëm pak kilometra larg Shkodrës, rrugës për në Koplik.
Ka qenë pikërisht meritë e prijësve dhe klerikëve, dijetarëve dhe burrave të urtë myslimanë dhe të krishterë që ditën ta ruajnë këtë bashkëjetesë dhe harmoni ndërfetare ndër shekuj, duke ia përcjellë brezave. Ndër ta mund të përmendet Daut efendi Boriçi, Hafiz Halid Bushati, Myftijet (të cilët në disa breza nxorën myfti), vëllezërit H. Hafiz Dr. Hasan Kaduku (i cili si mjek stomatolog që ishte dha reklamë në revistën katolike “Elçija e zemrës s’Krishtit) dhe H. Ibrahim Kaduku, H. Ali Kraja e plot të tjerë nga hoxhallarët, e klerikë katolikë si Dom Luigj Bumçi, At Gjergj Fishta, Atë Pjetër Mëshkalla, etj.
Më 7 prill 1858 në përurimin e fillimit të ndërtimit të Kishës së Madhe, gurthemeli i Katedrales u bekua nga arqipeshkvi Topich, ku ishte i pranishëm Dom Ejll Radoja, famulltar i qytetit dhe meshtarë të tjerë. Daut efendi Boriçi, dijetar dhe atdhetar i shquar mysliman, drejtor i arsimit në Stamboll dhe Shkodër, autor i një alfabeti shqip, mbajti fjalimin e rastit. Përurimin e fillimit të ndërtimit të katedrales ai e quajti një gëzim të madh për të gjithë shkodranët pa dallim feje.
Kur më 28 Nëntor 1913 (në përvjetorin e parë të pavarësisë), u ngrit në Shkodër flamuri kombëtar, në mitingun madhështor ishin bashkuar vëllazërisht myslimanë e të krishterë dhe brohoritën njëzëri: “Rroftë Shqypnia”. Atë natë kumbonorja e kishës së Gjuhadolit u lidh me minaren e xhamisë së fushës Çelë nëpërmjet një teli ku valëvitej flamuri kombëtar ndërmjet rreshtit të gjatë të kandilave të kuq e zi (ngjyrat e flamurit kombëtar).
Fishta shkruante: “Ishin mbledhë t’thuesh 20 mijë vetë me zotnitë Shkodranë, ku ishin ma t’zgjedhunt… M’atë ditë për tamand m’asht gzue zemra, jo vetëm pse ishem tujë pa muhamedan e t’kshtenë t’vllaznuem nen hije t’bajrakut (flamurit) t’Shqypniës, por edhe për burrni e bujari, me t’cilën ky popull ishte tujë u interesue për interesë mae t’gjalla t’Shqypniës e t’vendit t’vet. Kështu kishte dashtë me punue gjithmonë për Shqipni: popull e punë shum; zhurmë, saa maa pak”.[2]
Atdhetari, publicisti, luftëtari i arsimit kombëtar Sali Nivica erdhi në Shkodër dhe aty gjeti ngrohtësinë, bujarinë dhe dashurinë tradicionale shkodrane pa dallim feje. Aty ai e ndjeu veten si të ishte në qytetin e tij, në Vlorë. Ai u vra nga njerëz të paguar nga forcat pushtuese serbe dhe italiane në vitin 1920. Në ceremoninë mortore, ku ishte mbledhur tërë Shkodra, myslimanë e katolikë, folën të nderuarit Hamid-beg Gjylbegaj, At Gjergj Fishta, Jonuz Tafili.
Ja një fragment nga përfundimi i fjalimit të At Fishtës mbi varrin e Sali Nivicës: “Deka grabitqare nuk të la me gëzue frytin e mundit t’and qi derdhe, sa bajshe hije mbi tokë. M’e pa Shqypniën si zemra gjith herë t’a dishrote. Por shka me ba? Zot’ ynë kështu paska pasë da atje në Gjyqë të vet t’amshueshëm mbi shortin t’and. Por prap s’ka gja! Shpirti yt i pastër edhe prej rregjinisë së qiellve, tuej u endë vrrijeve të blerta të Xhenetit ka me kundrue ma me harre Shqypnien, e cila shpnesojmë se me ndimë të Zotit ka me dalë lume.
Pushoftë pra në pagjë, Salih, Shpirti yt e Perëndija mbi të është rahmetin e vet të pamasë”.[3]
Është e qartë se ky fjalim tregon atdhetari, tolerancë të shkëlqyer fetare. Të vihet re se At Gjergj Fishta flet me pathos mbi varrin e një atdhetari mysliman dhe se qëllimisht në vend të termave fetare katolike ai përdorë terma myslimane si “Xhenet” apo “rahmet”. Gjithashtu pjesëmarrja në mitingun mortor të Sali Nivicës është ndërfetare, pra myslimanët dhe të krishterët nderojnë në heshtje zije së bashku humbjen e atdhetarit të madh prej Nivicës së Vlorës.
Një situatë e ngjashme ndodhi edhe më 30 dhjetor 1940, kur ndërroi jetë poeti dhe kleriku i shquar katolik, Atë Gjergj Fishta. Të gjithë shkodranët pa dallim feje u mblodhën te varri i tij. Folën dy personalitete të shquara të kulturës dhe të atdhetarisë shqiptare. Duam të kujtojmë se një ndër fjalimet më prekëse dhe më dinjitoze në këtë ceremoni, ishte ai i Hafiz Ali Krajës (Tarit).
Kjo ceremoni ishte një demonstrim i shkëlqyer i unitetit, bashkimit e vëllazërimit ndërfetar. Ndër të tjera, Hafiz Ali Kraja thekson “… Vepra jote, o poet, ka për të formue një faqe të shkëlqyeshme në historinë politike të Kombit! Të jesh i bindun, o poet i madh, se shqiptari me “Lahutën e Malcisë” ka për të qenë gjithmonë kryenaltë, siç janë helenët me “Iliadën” e persianët me “Shahnamen”… Sot djelmënia intelektuale me Lahutën tande në dorë të nep besën shqiptare, tue t’u betue se idealin Tand të naltë, që shprehe për kombësinë shqiptare do ta ruejë e do ta mbajë si gja të shenjtë morale”. Edhe Shefqet Muka, autor i disa veprave nga islamologjia shqiptare, në simpoziumin më 1931, me rastin e 60 vjetorit të lindjes së At Gjergj Fishtës, mbajti kumtesën “Vepra e Gjergj Fishtës për zgjimin kombëtar”. Fishta kishte raporte shumë të mira familjare edhe me Haxhi Hafiz Muhamed Bekteshin.[4]
Një ndër figurat e njohura të klerit katolik dhe të qytetarisë shkodrane ishte edhe Atë Pjetër Meshkalla, i cili provoi mbi kurrizin e tij kalvarin e vuajtjeve dhe të torturave në burgjet e regjimit komunist. Ja ç’shkruan për të një qytetar shkodran që e kishte njohur nga afër: “Kujtoj një ditë, e pashë tek dera dhe simbas zakonit e ftova për të hy brenda, por nuk erdhi; më diftoi se ishte nisë për vizita të largëta prej shtëpisë, po shkonte për festën e bajramit. Më tha se të parën vizitë e kishte te Hafiz Ali Tari, mandej me radhë për tri dit, do të shkonte ndër shtëpijat e atyre myslimanëve që ruante kujtime të mira prej burgut që kishte ba me ata. Edhe ata ia kthejshin vizitën, por ajo që do vë në dukje asht tjetër gja: kur hini të dytën herë në burg, ata e kujtuen edhe e ndihmuen edhe materialisht deri ditën që doli prej burgut.
Tregojnë se kur bahej në burg ndonjë debat për probleme teologjike mes besimesh të ndryshme, Hafiz Ali Kraja, ndër ma të kulturuemit e fesë Myslimane thoshte: “Kjo çështje qëndron kështu, sepse kështu e ka thanë P. Meshkalla”.[5]
Në Pazarin e vjetër të Shkodrës (një nga pazaret më të mëdhenj të Rumelisë), një nga ditët kryesore të tregtimit ishte e diela. Meqë e diela ishte një ditë pushimi dhe ritesh fetare për kristianët, paria e qytetit vendosi që e diela të hiqej si ditë kryesore e tregtimit dhe ditë të tilla u caktuan e mërkura dhe e shtuna.
Të moshuarit në Shkodër tregojnë gjithashtu se në Pazarin e Vjetër gjatë muajit të Ramazanit, tregtarët katolikë i mbyllnin dyqanet, sidomos pijetoret dhe gjelltoret. A nuk tregon ky veprim fisnik respektin e ndërsjelltë, vëllazërimin, tolerancën dhe harmoninë ndërfetare në mes të qytetarëve shkodranë, kristianë e myslimanë? Fishta shkruan tek “Hylli i Dritës”: “…Ndërmjet muhamedanëve dhe kristianëve të prefekturës së Shkodrës mbretnon një qetësi e plotë. Ktij mendimi asht edhe statuti e konvencioni, qi Shteti shqiptar ka me Lidhje të Komeve.[6]
Për vllaznimin e harmoninë e besimtarëve të feve të ndryshme, sidomos të malësorëve tanë, Fishta shkruan: “Edhe atje, ndoshta elementët e ndryshme (fetare) janë të ndamë me shpija e me lagje, por jo me punë; pse atje kuvendin e kanë s’bashku, mort e dasëm i kanë s’bashku; bashkë dalin në jaz t’ujit, bashkë ndër të kremte të shoqi-shoqit e mjeshtrit-edhe pritat (e gjakmarrjes) i vendosin s’bashku”.
Si dhe, “Në Veri të Shqypnisë, pra asht nji Bajrak (bajraku i Hotit) ku të gjithë janë katolikë përpos shpisë së bajraktarit qi asht muhamedan. Tash ndodhi qi n’vjetin 1904 kisha e atij bajraku mbet pa meshtar për shum ditë. Kur qe një dit nder dit, Bajraktari me një tjetër në krye t’atij vendi, po ulej në Shkodër fill e te i pari i Fretënve, e, e muhamedan tuj kenë, i thotë: “Pasha Zotin, Zotni, kisha jonë ka mbetë keq pa Fratë. As s’ka kush na beko shpirt për s’gjalli, as vorret për s’dekuni. Rixha kam me zotninë tate me na çue Fratin sa ma parë te kisha se kem mbetë keq.
Kaq me interes pra aj Bajraktar muhamedan për çashtjen e të dërguemit të Meshtarit katolik n’atë kishë!”[7]
Shprehje e tolerancës ndërfetare dhe e qëndrimit vëllazëror në mes të qytetarëve të besimeve të ndryshme është dhe fakti se kolegjin Saverian (shkollën e jezuitëve) e ndoqën përveç nxënësve katolikë, edhe 159 nxënës myslimanë dhe 99 nxënës ortodoksë (këto shifra janë deri në vitin 1928). Nga libri “50-vjetori i kolegjës saveriane” mësojmë se në këtë kolegj jepej edhe mësimi i fesë islame për nxënësit myslimanë, ku dhënë mësim të kësaj feje klerikët: Hoxhë Musa Efendi Boriçi (1883-1897), Ismet Efendi (1889-1898), Fejzi Efendi (1899-1903), Fejzulla Efendi (1905-1907), kurse për lëndë të ndryshme jo fetare kanë dhënë mësim mësues myslimanë si: Ethem Osmani, Beqie Sejdia, Hajdar Sejdini, etj.
Në mes të nxënësve myslimanë përmendim Faik Konica, shkrimtar, publicist e diplomat, gjuhëtarin e madh dhe ballkanologun e shquar Tahir Dizdari, patriotin Teofik Bekteshi, bashkëpunëtor i të përkohshmes “Djalëria”. Këtu mësoi mjeku i shquar në fushën e pediatrisë Salaudin Bekteshi, pionieri i arsimit kombëtar, publicisti, historiani, hulumtuesi i folklorit, etnografi e përkthyesi Hamdi Bushati. Në bankat e kësaj shkolle mësoi shkrimtari dhe studiuesi i letërsisë shqipe Arshi Pipa, si dhe juristi Myzafer Pipa. Në këtë shkollë mësuan edhe dhjetëra nxënës të tjerë myslimanë, të cilët më vonë u diplomuan në fusha të ndryshëm të kulturës, të shkencës, të ushtrisë, etj. Edhe në shkollën e motrave stigmatine, krahas vajzave katolike, mësuan edhe disa vajza myslimane.
Po kështu shkollën ushtarake osmane, që u përurua në vjeshtën e vitit 1902, veç nxënësve myslimanë, e ndoqën edhe nxënësit katolikë si, Patuk Saraçi, Lec Shkreli, Kolec Deda, Tom Çeka, Zef Haxhija, Zef Ashiku etj. Në këtë shkollë kremtohej festa e Shën Gjergjit. Për këtë bëhej një ekskursion në Zallin e Kirit. Në ceremoninë që organizonte shkolla merrnin pjesë prindër dhe autoritete myslimane, katolike dhe ortodokse.
Siç shihet, pra vetë përbërja e kontigjentit të nxënësve dhe të mësuesve nuk është fetare homogjene, por përbërje multifetare. Kjo natyrisht nuk tregon “përçarje në punë feje”, siç pretendon Kadareja në pohimin e tij për Shkodrën. Përkundrazi vetë kontigjenti i përzier tregon tolerancë dhe harmoninë ndërfetare.
Atdhetari veteran Filip Kraja me ndërmjetësinë e Bajram Currit i dërgoi një protestë qeverisë së Vjenës kundër reprezaljeve të Gjeneralit Trolman mbi malësorët myslimanë të Mbishkodrës. Nga kjo protestë e atdhetarit katolik Filip Kraja u arrit që Trolman të largohej nga Shqipëria. Malësorët Myslimanë u liruan nga burgu dhe u kthyen në shtëpitë e tyre, duke falënderuar Filip Krajën.
Libri i hoxhës së nderuar Hafiz Ali Kraja gjithashtu ka argumente të tolerancës fetare në shërbim të unitetit kombëtar. Vetë titulli i librit “A duhet Feja, a e pengon bashkimin kombëtar” (botuar më 1924) është domethënës.
Një personalitet i shquar mysliman ishte edhe H. Xhemal Naipi, kadi, kryetar komisioni i arsimit, myfti, drejtor i përgjithshëm i Vakfeve, senator, deputet, kryetari i parë i parlamentit pluralist, intelektual i shquar fetar e atdhetar, i dekoruar me Urdhërin “Për veprimtari patriotike të Klasit I” dhe me medaljen “Pishtar i demokracisë”. Në detyrën e tij si kadi e si myfti në Shkodër, Xhemal Naipi në një periudhë ndryshimesh e krijimit të marrëdhënieve të reja shtetërore e fetare, në një qytet me ndikime e interesa të ndryshme, me ndërhyrje të huaja, me mentalitete konservatore e liberale, punoi vetë së bashku me kuadrot fetarë, që kishte në vartësi për sigurimin e një atmosfere mirëkuptimi ndërfetar, të një tolerance e bashkëpunimi të natyrshëm, për nderimin e ndërsjellë, për krijimin e forcimin e një miqësie të sinqertë mes drejtuesve e besimtarëve të të tri besimeve që bashkëjetonin në këtë qytet.[8]
Po kështu edhe te H. Ibrahim Kaduku vihet re bindja, qëndrimi dhe veprimtaria e tij e pandërprerë për harmoninë ndërfetare. Ai nuk linte rast pa shfrytëzuar për të folur me njerëzit, me të rinjtë, që ata të shoqëroheshin, të bashkëpunonin, të miqësoheshin, të duheshin dhe të jetonin së bashku me mirëkuptim, me tolerancë, si njerëz të një gjaku, të një gjuhe, të një vendi, si njerëz me interesa, histori dhe me perspektiva të përbashkëta.[9]
Edhe Hafiz Ibrahim Repishti në shënimet e tij biografike do të vinte theksin te kjo harmoni ndërfetare, e cila ishte e rrallë dhe unikale për të gjithë Ballkanin e atyre viteve.[10]
Një intelektual tjetër i shquar mysliman ishte edhe Sheuqet Muka, i cili me anë të shkrimeve të larmishme të tij, në përmbajtje e në formë, përmblidhte përkujtime personalitetesh, rrahje problemesh fetare, arsimore, kulturore, emancipuese, tolerancë ndërfetare, edukim atdhetar, diskutime, replika, propozime e kritika.[11] Në tërë veprimtarinë e tij në dobi të fesë, ai pati gjithmonë parasysh bashkëpunimin ndërfetar, edukimin për bashkëjetesë, për paqe, harmoni e miqësi mes besimtarëve të tre besimeve fetare. Në shkrimet, ligjëratat e bisedat me tematikë të ndryshme Sheuqet Muka gjithnjë kishte parasysh gërshetimin e anës fetare me atë atdhetare e anasjelltas. [12]
Shumë personalitete fetare shkodrane, myslimanë e të krishterë do të burgoseshin e do të qëndronin në një qeli së bashku, ku ndër ta spikaste Hafiz Musa Dërguti, Hafiz Ali Kraja, Hafiz Sabri Koçi e H. Faik Hoxha, të cilët së bashku me klerikët katolikë do të vuanin dënime të gjata dhe për të cilët shumë bashkëvuajtës të krishterë do të dëshmonin për harmoninë dhe mirëkuptimin e thellë ndërfetar edhe në burg.
Rihapja e kishës dhe e xhamisë së parë në Shkodër dhe në Shqipëri, në nëntor të vitit 1990, pas ndalimit të gjatë gati një çerek shekulli, qenë shprehje e harmonisë dhe e vëllazërimit ndërfetar përballë regjimit komunist që ende ishte në fuqi. Bashkëpunuan djemtë e rinj myslimanë e katolikë për përgatitjen e terrenit për zhvillimin e meshës së parë në varrezat katolike të Rrmajve. Dikush tha se po vinin forcat e ndërhyrjes së shpejtë dhe do t’i arrestonin të rinjtë që po punonin. Një nga djemtë katolikë u tha shokëve myslimanë: “Largohuni! Ju të paktën shpëtoni. Ne jemi të vendosur me dekë këtu nën strehën e kësaj kishe”. “Në qoftë puna për me ba deken, do të vdesim bashkë” – u përgjigjen djelmoshat myslimanë. Na nuk luajmë vendit pa na marrë shpirtin”.
Të gjithë e panë brigadën vullnetare të ndërtuesve katolikë e myslimanë që punuan bashkë me njëri-tjetrin për të përgatitur meshën e parë, që drejtoi Dom Simon Jubani në Rrmaje dhe ceremoninë e faljes së xhumasë së parë pas komunzimit në Xhaminë e Plumbit.
Nuk ishte e rastësishme që gjatë ligjëratës së xhumasë së parë më 16 nëntor 1990, H. Sabri Koçi do iu drejtohej mijëra të pranishmëve, “Vëllezër e motra, myslimanë, katolikë e ortodoksë, mbi të gjitha vëllezër shqiptarë”.
Në Shkodër festat e Bajramit janë festa të të gjithë qytetit. Pra, të krishterët grupe-grupe shkojnë për të kremtuar Bajramin në familjet Myslimane. E njëjta gjë ndodh në ditët e festës së Pashkëve apo të Krishtlindjeve. Myslimanët i urojnë këto festa në familjet e të krishterëve. Absolutisht nuk ka asnjë kufizim apo ndarje fetare në raste fatkeqësish dhe gëzimesh familjare.
Thuajse pa përjashtim, artistë, turistë e studiues të huaj kanë konfirmuar vëllazërimin e shkëlqyer ndërfetar në Shkodër. Kjo dëshmohet me shënimet e udhëtimeve, me relacione, me fragmente të tëra librash.
Të huajt lavdërojnë me fjalë superlative dhe mahniten para gjithçkaje njerëzore në Shkodër, duke përfshirë këtu edhe harmoninë ndërfetare.
Megjithatë nuk mund të themi se kanë munguar edhe rastet e provokimeve për të cytur përçarje ndërfetare në periudha të ndryshme të historisë, sidomos në momente delikate te historisë tonë kombëtare dhe asaj lokale të qytetit, siç mund të përmendim ngjarjet gjatë mbrojtjes së Shkodrës nga rrethimi dhe sulmi malazez më 1913, gjatë pushtimit italian, në komunizëm, në 1997 dhe disa raste të fundit, kur gjithmonë duhet pasur kujdes në ruajtjen, promovimin dhe përçimin tek brezat e rinj, atë harmoni që na lanë trashëgim të parët tanë, bazuar edhe në mësimet hyjnore.
__________________
[1] Kadare, I., 1991:19.
[2] “Hylli i Dritës, Kallnduer 1914:131.
[3] Gazeta “Populli”, Nr. 50, 19 janar 1920:4.
[4] ˝Zëri i Ditës˝, “Toleranca fetare e Fishtës është një shembull sublim edhe për trivialitetin e sotëm”, 9.08.2006.
[5] Radovani, F., 1993, dorëshkrime.
[6] Revista “Hylli i Dritës”, 1924:384.
[7] “Hylli i Dritës”, 1930:1947.
[8] Enciklopedia “100 Personalitete Shqiptare të Kulturës Islame, Shekulli XIX-XX, Botim I Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, Tiranë, 2012: 288.
[9] Po aty, 88.
[10] Po aty, 95.
[11] Enciklopedia “100 Personalitete Shqiptare të Kulturës Islame, Shekulli XIX-XX, Botim i Komunitetit Mysliman të Shqipërisë, Tiranë, 2012: 242.
[12] Po aty, 243.
Dr. Genti Kruja
zaninalt.al
