Shqiptaro-amerikani Thoma Angjelin rrëfen për herë të parë planet ameri kane për të rrëzuar Enver Hoxhën në vitet 1949-1955. Ai tregon se si i stërviste shqiptarët e arratisur në Gjermani, në mënyrë që këta më vonë të ktheheshin në Shqipëri si të infiltruar të Amerikës, për të kryer porositë e ushtrisë amerikane dhe CIA-as. Ai pohon se një ndër shqiptarët që i ka ndihmuar më shumë ata ka qenë Abaz Kupi, ndërsa rrëfen edhe emra të tjerë personazhesh që u kanë dhënë dorë britanikëve dhe amerikanëve pas luftës. Sipas tij, shqiptarët në kampin ku stërviteshin ndaheshin në Legalistë, Ballistë dhe ata të Agrares….
Kur erdhi familja juaj nga Dardha në Amerikë?
Babai im ka ardhur në Amerikë në 1905-ën. Në fillim ai u largua nga Dardha dhe shkoi në Turqi për pesë vjet. Në 1905-ën vendosi të vinte emigrant në Amerikë. Në atë kohë nuk kishte problem për të ardhur emigrant në Amerikë dhe as të duhej vizë. Babai erdhi në Masachusets dhe ndenji këtu. Ishte djalë i ri atëherë, gjeti një punë, kurseu ca para dhe në 1910-ën u kthye përsëri në Shqipëri, që të gjente një nuse të martohej dhe të krijonte familje. Kështu që në maj të 1910-ës u martua me nënën time. Deri në atë kohë turqit nuk i merrnin kaurët në ushtri, por me sa duket kur babai im u kthye në Dardhë gjërat kishin ndryshuar. Një ditë vjen koxhabashi apo komunari si i thonë sot, dhe i thotë babit, ik prej këtej se do të të marrin në ushtri. Babai në atë kohë ishte 28 vjeç, por e rregulloi që në dokumente të bëhej si 31, që turqit të mos e merrnin dot në ushtri. Me dokumentet e reja mori një leje kalimi dhe erdhi përsëri në Amerikë. Pas pak kohë erdhi edhe mamaja ime në New York. Mamaja ka ardhur me anijen “SS Athina” dhe për koincidencë emri i gjyshes time ishte Athina, kështu që ata e morën këtë shenjë si fat. Mamaja e kujtonte gjithnjë udhëtimin e saj me anije për në Amerikë. Gjithsesi familja u vendos në Masachusets, ku nëna jetoi gjithë jetën e saj. Unë u rrita me shumë dardharë të tjerë.
Pra, ju u rritët në Boston me shumë shqiptarë të tjerë dhe flisnit shqip, ishit pjesë e komunitetit shqiptar?
Komuniteti ku u rrita unë kishte shqiptarë, irlandezë, grekë, italianë, por shqiptarët në një fare mënyre rrinin bashkë. Më shumë edhe nga gjuha po kishim edhe kishën tonë, kishim një vëllazëri, i ruajtëm zakonet, traditat e Kishës Ortodokse, të cilën babai im e ndihmonte shumë me dhurata. Kur u futa në ushtri dhe më vonë në misionet e CIA-s, në shkollën ku mësoja profesorin e kishim shqiptar. Ai quhej Nelo Drizari, një mik i babait tim.
Kur hytë në ushtri?
Në ushtri hyra në 1939-ën.
Ku shërbyet gjatë Luftës së Dytë Botërore?
Shkollën e Oficerëve e bëra në Virginia, por gjatë luftës shërbeja në Filipine, në Manila. Të them të vërtetën nuk pashë ndonjë japonez. Unë shërbeja në korpusin e ndërlidhjes. Fluturonim shumë me avion, por nuk shkova në luftime të drejtpërdrejta.
Pra, shërbimi yt ushtarak ishte në Filipine dhe në Azi dhe jo në Mesdhe apo Europë?
Unë mbaj mend që në korrik të 1945-ës ne ngarkonim anijet për të filluar invazionin në Japoni. Në këtë kohë presidenti Truman vendosi të përdorë Bombën Atomike në Hiroshima dhe Nagasaki dhe japonezët u tërhoqën. Isha në Filipine gati për t’u nisur, por fati e donte që të mos shkonim.
Pra, pas Filipineve u kthyet në shtëpi?
Po, u ktheva në shtëpi, në Xhorxhia në fakt, pasi këtu është baza e Korpusit të Ndërlidhjes.
A e dini se në 1943-in një grup shqiptaro-amerikanësh nga Bostoni ishin të përfshire në operacionin klandestin të OSS-së që operonin në Bari?
Jo, por më vonë mësova që në Malta ishin disa shqiptaro-amerikanë që stërvitnin grupe. Të gjithë këta më vonë erdhën në Gjermani.
Pra, nuk dinit gjë mbi operacionet e 1943-’44-ës, ku shqiptaro-amerikanë ishin të përfshirë në ndihmat që u jepnin amerikanët partizanëve?
Jo, nuk dija asgjë.
Nuk kishe dëgjuar për Tom Stefanin, Mike Rucin apo edhe të tjerë që ishin në atë kohë me partizanët?
Jo, nuk dija gjë.
Po për Zyrën e OSS-së në Bari, që drejtohej nga Harry Fultzi dinit gjë?
Jo, nuk dija gjë.
A e dinit ju në atë kohë që OSS-ja amerikane dhe SOE britanike i ndihmuan partizanët gjatë luftës kundër gjermanëve dhe në një farë mënyre ndihmuan Enver Hoxhën të vinte në pushtet?
Duhet të dini diçka. Amerika gjatë luftës nuk është se kishte ndonjë rrjet inteligjence të rëndësishëm. Prandaj OSS ishte shumë e rëndësishme në atë kohë për ne dhe ne mbështeteshim shumë tek ajo. Por OSS ishte një organizatë e re. CIA u zhvillua nga rrahet e OSS dhe mësoi shumë nga operacionet e saja, por ne ishim shumë të rinj në punët e inteligjencës. OSS kishte operacione në të gjithë botën dhe sigurisht edhe në Shqipëri, por unë nuk është se dija ndonjë gjë të veçantë. Dua t’ju them diçka. Unë kam qenë ulur në Pentagon ngjitur me Kim Filbin.
Do t’iu pyes më vonë për Filbin, por ajo që unë jam i interesuar për të mësuar mbi OSS është fakti, që gjatë një interviste me ish-oficerin e OSS në Shqipëri, James Hudson ai pranoi se gjatë Luftës OSS kishte krijuar një rrjet agjenturor në Shqipëri, si një strategji për të pasur një rrjet informatorësh dhe simpatizantësh pas luftës. Në eksperiencën tuaj të mëvonshme a keni takuar apo keni pasur dijeni mbi këtë rrjet informatorësh?
Jo, operacioni ynë ishte shumë i ndryshëm.
Si u përfshitë ju në operacionet e CIA-s kundër Shqipërisë? Kush dhe pse ju seleksionuan Ju?
Në dosjen time në ushtri ishte shkruar se unë flisja edhe shqip. Unë pas luftës kisha një detyrë shumë të mirë në Panama.
Pra, ju në 1947-’48-ën ishit në Panama?
Po, isha në Panama. Në fakt im bir kishte lindur në atë kohë. Isha shumë i lumtur, e mbaj mend mirë. Me sa duket kur ata që interesoheshin kanë parë dosjen time që flisja shqip kanë vendosur për mua. Dhe kështu mora urdhër që urgjent të kthehesha në Amerikë. Më dhanë një avion personal, ku mora me vete gruan dhe djalin 6-muajsh. Avioni ishte C-47 dhe fluturuam nga Panamaja në Alabama. Vetëm pse flisja shqip dhe kështu papritmas e pashë veten në Shërbimin e Zbulimit Ushtarak. Nga Alabama shkova në Kansas dhe në Shkollën e Gjuhëve në Kaliforni. Unë gjithmonë e kisha koshiencën e Shqipërisë po jo ndonjë gjë të madhe dhe ja papritmas po merresha me Shqipërinë. Në këtë kohë mësova që për Shqipërinë po interesohej ushtria.
Pra ishte ushtria dhe jo CIA e interesuar për Shqipërinë?
Unë e mendova se mund të ishte CIA, por në atë kohë kishte shumë sekret mbi këtë çështje dhe nuk fliste njëri. Deri atëherë nuk e kisha idenë që Shkolla e Gjuhëve të Huaja e ushtrisë ishte e lidhur me CIA-n. Kur u largova nga Shkolla e Gjuhëve në Kaliforni erdha në Bregun Lindor dhe rashë në mes të shqiptarëve si Mike Shehu, Spiro Bushi, të cilët ishin ushtarë si unë dhe flisnin shqip.
Sa kohë qëndruat në Shkollën e Gjuhëve të Huaja?
6 muaj.
Çfarë bënit atje?
Shkoja në shkollë. 8 orë në ditë mësoja gjuhën shqipe.
Mësonit gjëra të tjera, politikë etj?
Jo, thjesht gjuhën në mënyrë gramatikore.
Jam i interesuar t’iu pyes përse CIA në vitet 1948-’49-të në kohën që iu rekrutoi ju nuk përdorte shqiptaro-amerikanët që kishin shërbyer në Shqipëri gjatë luftës, si Tom Stefani, Mike Ruci, Fil Adami? Si mendoni ju? Ndoshta CIA mendonte se ata mund të ishin kompromentuar apo infiltruar nga komunistët?
Ndoshta ata mund të jenë përdorur. Unë nuk e di. Operacioni im ishte për të trajnuar shqiptarë të rinj në mënyrat ushtarake, t’i përgatisja ata fizikisht, t’u rregullonim dhëmbët, t’i shëndoshnim.
Çfarë problemi kishin ata me dhëmbët?
Shiko, ata vinin në kamp në Gjermani nga kampet e Greqisë, Barit etj. Ata vinin tek unë në gjendje jo shumë të mirë, nuk kishin pasur ndihmë mjekësore, ishin të pangrënë mirë.
A e pyesnit ju veten tuaj, apo ndoshta eprorët tuaj se çfarë po ndodhte? Pesë vite më parë OSS dhe amerikanët i kishin ndihmuar partizanët për të ardhur në pushtet. Kishin kaluar vetëm pesë vjet dhe ja ku ishit ju tani duke trajnuar të tjerë shqiptarë për të rrëzuar qeverinë shqiptare. A ishte pak e çuditshme?
Shikoni, ky mision ishte një vendim i ushtrisë që ndoshta mendonte se kishte ardhur koha që të përgatiste një forcë ushtarake dhe jo si britanikët, që përgatisnin grupe të vogla infiltrimi.
Britanikët dhe amerikanët po krijonin një forcë para ushtarake për një invazion të mundshëm?
Jo për një invazioni, por për t’u parashutuar, për të krijuar një rebelim. Në përgjithësi anëtarët e Kompanisë ishin në një farë mënyre të mësuar individualisht se si të luftonin, me dëshira politike dhe mision të caktuar.
Si ishte për ju ky mision? Si ndiheshit tani që papritmas ishit të përfshirë në një operacion kaq të rëndësishëm?
Unë isha i ri, jo më shumë se tek të 30-tat. Në ushtri ti nuk mund të pyesësh. Të thuhet të zbatosh një detyrë dhe ti e bën atë pa pyetur shumë. Më thanë shko aty dhe bëj këtë detyrë. Unë isha i gatshëm, gati për të shërbyer dhe po kështu më thanë më këtë detyrë ti do ndihmosh shqiptarët.
A ndiheshit i rëndësishëm?
Patjetër, isha kapiten në atë kohë dhe i lumtur që do të bëja diçka konkrete për vendin e babait tim. Megjithatë çfarëdo që të më kërkohej nga ushtria unë isha i gatshëm. Kurrë nuk refuzova një detyrë.
A e dinit se disa nga njerëzit më të rëndësishëm të CIA-s ishin të përfshirë në këto operacione? Ua dije emrat?
Jo, nuk i dija.
Nuk i njihje psh, James Angelton, Carmel Offie, Frank Wisner, Mike Burke?
Jo, nuk i dija. Unë p.sh kisha emrin David Xhelali. Jo Mangelli por Xhelali.
Pra, askush nuk jua dinte emrin e vërtetë?
Jo, nuk e dinin emrin e vërtetë.
Kjo shpjegon se përse shërbimi sekret shqiptare nuk ju njihte me emrin e vërtetë. Unë kam pyetur dhe më kanë thënë që nuk e kanë dëgjuar emrin tuaj. Kështu që ju nuk i dinit emrat e eprorëve tuaj të CIA-s?
Po, e vërtetë, nuk jua dija emrat e tyre të vërtetë.
Kë mbani mend nga ajo kohë? Me kë punonit, kujt i raportonit?
Unë punoja më Abaz Kupin për shembull.
Në fakt, unë ju pyes për pjesën amerikane.
Shikoni, kur unë operoja në Gjermani me Kompaninë 4000 unë isha i varur nga një batalion i forcave amerikane. Nuk e di në se komandanti i batalionit ishte i tillë me të vërtetë apo mbulimi për aktivitetin e tij të vërtetë. Ne nuk flisnim për këto gjëra.
Në një farë mënyre, ju mbanin të distancuar nga detajet e operacioneve?
Jo, unë nuk përfshihesha në detajet e operacioneve.
Pra, ju nuk e njihni Carmel Offin nga Zyra OPC, e cila supervizonte operacionin shqiptar?
Nuk e di, mund edhe ta kem takuar, por do gjë ishte sekret në atë kohë dhe askush nuk tregonte gjë.
A kishit dijeni ju që oficerët e CIA-s të seksionit X në Itali rekrutonin shqiptarë që në vitet 1946? A e dinit këtë fakt?
Unë mësova më vonë se kjo është e vërtetë. Në atë kohë nuk dija gjë. P.sh një shqiptar i quajtur Sami Bardha në Maltë së bashku më të tjerë trajnoheshin për t’u infiltruar në Shqipëri. E di që Sami Bardha u dërgua në Shqipëri, ku u kap nga komunistët. Unë kisha dijeni më vonë për këto operacione, por jo në atë kohë. Kur shkova në Gjermani gjeta në Kamp rreth 120 shqiptarë që ishin aty. Ata ishin rekrutuar nga Abaz Kupi dhe Abaz Ermeni. Në kamp i takova për herë të parë. Mbaj mend që kampi ishte afër kampit shfarosës Dakuat, pasi shkuam një ditë dhe e pamë atë. Eprorët e mi më vonë na larguan prej andej dhe na dërguan në Hofenburg, ku ishte një vend shumë i bukur dhe kampi ishte shumë i rregullt. Papritmas shqiptarë të tjerë po vinin në kamp dhe unë kisha nën komandë rreth 300 vetë. Nuk e dija se kush i dërgonte, por unë kisha detyrë t’i trajnoja sa më mirë. Di që CIA diku aty afër nesh kishte një kamp trajnimi, ku shqiptarët trajnoheshin në radio, ndërlidhje dhe parashutim. Unë nuk kisha autorizim të ndërhyrja në këtë kamp. Detyra ime ishte përgatitja ushtarake. Pas përgatitjes në kampin tim ata shkonin në kampin tjetër, ku ishin forcat komando.
Kush i trajnonte ata atje, shqiptarë apo amerikanë?
Mua më vinte urdhri të dërgoja në këtë kamp një grup dhe unë i dërgoja. Unë nuk kisha mundësi të përzgjidhja ata që unë i konsideroja më të aftët, pasi më duhej të dërgoja 3 apo katër vetë nga Balli, tre katër nga Legaliteti apo Agrarja. Në këtë mënyrë ruhej balancimi politik. Shpesh më qëllonte të dërgoja njerëz jo të aftë por nuk kisha se ç’të bëja. Nuk mundesha të ndërhyja.
Duke e parë tashmë këtë mision pas kaq vitesh, si mendoni, pse kompania u vendos në Mynih? Ishte vend më i sigurtë? Mos ndoshta vendosja në Mynih kishte të bënte me rrjetin e agjenturës së Gjeneralit Gehlen, ish-shef i Abverit gjerman, që tashmë punonte për CIA-n kundër Bllokut Sovjetik?
Shikoni, kompania duhet të kishte një mbulim. Mbulimi ynë ishte që ne ishim një kompani që bënim shërbim ruajtje deposh. Nëse na vendosën në Mynih për këtë arsye që thoni ju apo jo nuk e di.
Gjatë periudhës tuaj në kompani, a kishit kontakte me Inteligjencën gjermane apo ushtarakë gjermanë?
Jo, asnjë kontakt.
Një pyetje tjetër. Kush ishin shqiptarët që vinin në kamp nga pjesa politike? Kë keni takuar ju atëherë? Kë mbani mend?
Kishte shumë shqiptarë të arratisur në atë kohë. Disa kishin shkuar në Lavrio në Greqi, disa të tjerë në Itali. Në Lario kishte më qindra shqiptarë. Ishte atje ku ata kishin takuar liderët e tyre politikë apo njerëz të njohur nga krahinat e tyre. Ne i rekrutonim ata nga këto kampe.
Kush i rekrutonte këta shqiptarë për operacionet sekrete të CIA-s? Si rekrutoheshin ata, në bazë politike apo njohje?
Ata rekrutoheshin nga Abaz Kupi që ishte në Itali dhe Abaz Ermenji. Këta të dy duhet të kishin bërë një marrëveshje me CIA-n për këto operacione. Kështu që kur u vendos se plani shqiptar do të vihej në veprim, ata duhet të ishin edhe njerëzit kryesorë. Abaz Kupi kur kishte dalë nga Shqipëria ishte braktisur nga britanikët.
Pra, ju e dini që ai ishte braktisur në Shqipëri nga britanikët?
Po, e dija. Dija po kështu që kishte mundur të dilte vetë nga Shqipëria. Ndoshta britanikët nuk donin të tregoheshin të njëanshëm, prandaj e lanë atë në Shqipëri.
E vërtetë, por ai i ndihmoi britanikët për 4 vjet në Shqipëri apo jo?
Po, dhe shumë e vështirë për t’i kuptuar këto gjëra. Gjithmonë ata duan të kenë një rrugëdalje për të thënë që nuk kanë të bëjnë fare me këtë apo atë çështje.
Njerëzit që ishin në kamp çfarë të kaluare kishin? A ishin fshatarë të thjeshtë apo të shkolluar?
Nga të gjitha, të shkolluar, pa shkollë, kisha ca gegë për shembull që m’u desh 6 muaj t’i kuptoja se çfarë gjuhe flisnin. Kisha fshatarë që nuk kishin asnjë zanat. Mua më duhej t’i ushqeja, t’i trajnoja, t’u rregulloja dhëmbët dhe pastaj i dërgoja diku, po që ku shkonin nuk më thoshte njëri. Një ditë unë po shkoja në Athinë për të marrë disa shqiptarë, një prej tyre, një i ri i quajtur Faik Dalipi, i cili ishte tosk dhe mund të flisja me të. Ishte djalë i mirë. Ishte një prej atyre që unë e kisha dërguar për trajnim dhe pas 7-8 muajsh më vonë kur shkova në Lario për të marrë një grup tjetër e pashë atje. Në atë kohë kishim pilotë polakë, një element tjetër ky që të fshihnim gjurmët, për të thënë që ne nuk kishim të bënim me këto operacione. Megjithatë kur hipëm në avion pashë këtë djalin Faik Dalipin. Unë e njihja se e kisha në kompani dhe e kisha stërvitur vetë, por ne kishim urdhër që nuk duhej t’u jepnim njohje këtyre personave. Ai kishte qenë 7 muaj i infiltruar në Shqipëri ishte hedhur me parashutë dhe nuk ishte kapur. Ne fluturuam në Gjermani. Punët e inteligjencës janë të çuditshme. Kishim urdhër që të mos jepnim njohje dhe ja, ngjitur me mua ishte ky djalë, që kishte qenë në kompani dhe tani unë bëja sikur nuk e njihja.
Njerëzit që vinin në kamp ishin refugjatë politikë. Ju nuk i kontrollonit dot sigurisht dhe dikush tjetër e kishte këtë detyrë, por a mendoni se ndoshta disa prej tyre ishin njerëz të infiltruar nga Shërbimi Sekret Shqiptar?
Shumë e mundshme. Shikoni, unë e dija që ne kishim një mision sekret për operacione klandestine, megjithatë ne ishim në Gjermani, ku të gjithë pjesëtarët e kampit ishin të lirë të shkonin ku të donin. Ju paguanim një rrogë, kishin para. Uniformat ua u përshtata unë nga rrobat e ushtrisë. I leva të zeza.
Pra, ishit ju ai që i bëtë këto uniforma?
Po, dhe iu vura simbole të kuqe, iu vura shqiponja, ishin tamam ushtarë. Ata ishin të lirë të lëviznin, të kishin të dashura gjermane, por mendoj që Sigurimi ynë ishte shumë i mangët. Në atë kohë nuk e ndjeja që kampi ynë ishte infiltruar, por tani mendoj se po.
Shikoni këtë listën p.sh që është nxjerrë nga arkivi i Shërbimit Sekret Shqiptar. Është një listë e emrave të pjesëtarëve të Kompanisë…
Po, po, më kujtohen disa prej tyre. Komandanti shqiptar në kamp ishte Çaush Basho.
Si shkonit me Çaush Bashon?
Mirë shkonim, po ai mendohej shumë. Ecte përqark kampit me duart prapa dhe mendohej shumë. Komandanti i Legalitetit ishte Xhemal Laci. Po ai dhe unë nuk kishim marrëdhënie të mira. Xhemali ishte për Legalitetin, Çaushi për Ballin. Kishte edhe një të Agrares. E kam harruar emrin. Në kamp unë nuk e dija që kishte problem midis grupeve. Xhemali një ditë po fliste dhe po lavdëronte Zogun. Unë i thashë: “Akoma ju me hajdutë si puna e Zogut, që vodhën Shqipërinë? Dhe që atëherë Xhemali më urrente.
Marrë nga “Exclusive”
