Ish Presidenti i Sh.B.A. Ronald Reagan iu referua me krenari citatit të mësipërm të Ibn Khaldun në një artikull për International Herald Tribune në 1993 me titull: “Më falni Z. Klinton, me siguri ju kam dëgjuar keq” (21 Shkurt 1993, f. 4). Reagan nuk e citoi Ibn Khaldun herën e parë në 1993. Në të vërtetë ai e citoi atë shumë vite më herët, në fillim të mandatit të tij në Shtëpinë e Bardhë, si një mbështetje për politikën e tij të ekonomisë, të ashtuquajtur Reaganomics. Megjithëse, disa historianë [1] nuk panë asnjë lidhje midis Reaganomics dhe teorive të Ibn Khaldun, Reagan tërhoqi vëmendjen e njerëzve duke iu referuar këtij studiuesi të shquar, por kryesisht të harruar (të paktën në Perëndim). Emri ishte i huaj për shumë veshë dhe për shumë amerikanë, ishte hera e parë që kishin dëgjuar për të.
Kush ishte me të vërtetë Ibn Khaldun? A ishte ai ekonomist? Sipas shumë llogarive, ai doli me shumë koncepte ekonomike 400 vjet para Adam Smith. Ibn Khaldun ishte frymëzimi pas konceptit të njohur gjerësisht si “Lakorja e Laffer”[1]. Sidoqoftë, ai nuk ishte ekonomist, në vetvete.
A ishte ai historian? Historiani i famshëm Arnold Toynbee deklaroi se libri i Ibn Khaldun, Mukaddimeh, është libri më i madh në llojin e tij. Por akoma të tjerët pretendojnë se ai ishte kryesisht një filozof dhe një shkencëtar politik.
Sot, konsensusi midis studiuesve është që Ibn Khaldun ishte i gjitha ato gjëra, megjithatë sot, ai është i njohur kryesisht për të qenë themeluesi i sociologjisë. Në fakt, vetë rrëfimet e Ibn Khaldun e vërtetojnë këtë pikëpamje. Në librin e tij thelbësor, Mukaddimah, shpesh i përkthyer si “Prolegomenon”, ai deklaroi se kishte krijuar një shkencë të re. Me fjalët e tij:
“duhet të dihet që diskutimi i kësaj teme është diçka e re, e jashtëzakonshme dhe shumë e dobishme. hulumtimi depërtues ka treguar rrugën drejt tij.” (BAALI 1988)
Ky artikull është një admirim për Ibn Khaldun, dijetarin e madh musliman të shekullit të katërmbëdhjetë. Ai prezanton shkurtimisht jetën e tij dhe perspektivën sociologjike të kontributeve të tij, veçanërisht idetë e tij mbi luksin dhe ndikimin e tij në dobësimin e asabijjes, ose solidaritetin në grup. Ky është një nga konceptet më të rëndësishme në shkrimet e tij dhe konsiderohet si fara e teorisë së tij të famshme ciklike të ngritjes dhe rënies së kombeve.
IBN KHALDUN
Abd el-Rrahman ibn Muhamed, i njohur përgjithësisht si Ibn Khaldun (emri erdhi nga një paraardhës i largët), lindi në Tunis (Afrika e Veriut) më 27 maj, 1332, në një familje të klasës së lartë që kishin ikur nga Sevilja, në 1248, për t’i shpëtuar pushtimit të krishterë të Andaluzisë. Familja e tij kishte dëshmuar ngritjen dhe rënien e pushtetit musliman në Spanjën e Jugut.
Si një fëmijë i privilegjuar, Ibn Khaldun kishte një arsimim të plotë në fizikën dhe filozofinë aristoteliane, si dhe matematikë, fe, gjeografi dhe poezi. Mësuesit e tij ishin studiues të shquar të kohës së tyre. Në shekullin e katërmbëdhjetë, në një epokë trazirash dhe paqëndrueshmërie politike, ai filloi transportuesin e tij si një bartës i vulave dhe më pas u bë një zyrtar politik. Ai punoi si burrë shteti, ambasador dhe jurist në qytete nga Fezi deri në Granada.
Në 1375, duke u lodhur nga politika e kohës së tij, Ibn Khaldun u mbyll në fortesën Salama, afër Konstandinit, për katër vjet. Nga ky izolim, ai doli pasi kishte shkruar një nga studimet më të mëdha mbi historinë, veprën e tij madhështore, Mukaddimeh: Një Hyrje në Histori.
Duke u mbështetur në përvojat e tij personale dhe historinë rajonale të Afrikës Veriore, ai identifikoi një model ciklik të ngritjes dhe rënies së civilizimeve dhe më pas ai analizoi faktorët që kontribuojnë në modele të tilla. Ai studioi dinamikën e marrëdhënieve në grup dhe argumentoi atë asabijjeh, ose solidariteti në grup, është jetik për fuqinë politike dhe për ngritjen e një civilizimi të ri. Ai pohoi se stilet e jetës së ulur të jetës urbane të qytetit futin zakone luksoze në jetën e njerëzve, duke shkaktuar kështu gradualisht një përkeqësim të asabijjes dhe krijimin e kushteve për kolapsin civilizues. Sipas Ibn Khaldun, një sundimtar veçanërisht i fortë mund ta vonojë këtë shkatërrim; megjithatë, asabijjah do të prishet – përgjithësisht brenda pesë brezave – pasi ngjarjet në mënyrë të natyrshme ndjekin një proces ciklik. Çdo komb përmban brenda vetes farën e shkatërrimit të vet.
Duke pasur një sy të mprehtë për sjelljen njerëzore dhe një aftësi të rrallë për të organizuar vëzhgimet e tij, Ibn Khaldun ndryshoi historinë thjesht duke regjistruar ngjarje dhe duke treguar histori të cilat mund të shpjegonin dhe parashikonin sjelljen njerëzore. Metodat e tij u rritën nga besimi i tij se kërkimi shkencor kërkon: (1) vëzhgime të sakta; (2) metodat logjike dhe objektive; (3) mbledhjen e të dhënave nga e tashmja dhe e kaluara; (4) regjistrim i kujdesshëm; dhe (5) guximin e përshkrimit dhe raportimit të kujdesshëm (Faghirzadeh 1982). Ndryshe nga shumica e shkrimtarëve para tij, ai theksoi faktorët shoqërorë, ekonomikë, psikologjikë dhe mjedisorë që qeverisnin ngjarjet. Kjo qasje revolucionare hodhi bazat për një shkencë të re: ‘Ilm Umran (Shkenca e shoqërisë), siç e quante Ibn Khaldun në Mukaddimeh. Duke shpjeguar faktorët shoqërorë pothuajse pesë shekuj para mendimtarëve klasikë socialë të shekullit XIX si Comte, Marks, Durkheim dhe Weber, ai konsiderohet pararendësi i sociologjisë. Dhe njohuritë dhe vëzhgimet e tij të thella për shoqërinë në të cilën ai jetoi ende frymëzojnë studimet sociologjike të kohërave tona.
Pasi kishte shkruar librin e tij, Ibn Khaldun u lodh nga veçimi, shkoi në Kajro dhe miratoi një rol mësimdhënës në Universitetin Al-Azhar. Reputacioni i tij i kishte paraprirë atje: Al-Azhar ishte i mbushur me studentë dhe shumë studiues të shquar që vinin për të dëgjuar teoritë e tij mbi fenomenet shoqërore. Ndërsa ishte në Kajro, ai mësoi lajmin shkatërrues se e gjithë familja e tij ishte humbur në një anije ndërsa po vinin nga Tunisi për t’u bashkuar me të. Me përjashtim të pelegrinazhit të tij në Mekë në 1387, dhe disa udhëtimeve në Damask, ai qëndroi në Kajro për pjesën e mbetur të jetës së tij, duke shërbyer si kryeprokuror. Ai vdiq në 1406 në moshën shtatëdhjetë e katër, menjëherë pas emërimit të tij të gjashtë për gjyqësor.
Ai vazhdoi të shkruajë deri në fund të jetës së tij. Krahas Mukaddimes , vëllimet e tjera në Kitab’l-Ibar, libri i tij mbi historinë botërore, trajtuan historinë e arabëve, persëve, evropianëve, romakëve, hebrenjve dhe grekëve. Në vëllimin e fundit të librit të tij, ai nisi një traditë të re duke shkruar një autobiografi analitike, të njohur si El-Tasrif.
Gjatë dy shekujve të fundit, pas përkthimit të parë të plotë frëngjisht të Mukaddimes nga de Slane në 1863, Ibn Khaldun është zbuluar nga studiuesit në Perëndim dhe është njohur si një nga mendimtarët e mëdhenj të botës muslimane. Megjithatë, ishte përkthimi i parë në anglisht i Franz Rosenthal në 1958 që lejoi Mukaddimen të arrinte vlerësimin më të madh në Shtetet e Bashkuara dhe jashtë saj.
Asabijjah dhe modeli ciklik
Le të shohim më afër asabijjen. Rrjedhur nga rrënja arabe asab (për të lidhur), koncepti i asabijjes është një nga konceptet më domethënëse në shkrimet e Ibn Khaldun. Megjithëse disa sugjeruan mbajtjen e termit arab, sepse nuk mund të përkthehet në mënyrë adekuate, përkthimi anglisht “solidariteti i grupit” i afrohet kuptimit termit origjinal. Asabijjah, në terminologjinë khaldunian, pra, është një lidhje shoqërore e kohezionit që përdoret për të matur stabilitetin dhe forcën e grupeve shoqërore. Solidariteti midis anëtarëve të grupit është kryesisht për shkak të bashkëpunimit të vazhdueshëm dhe ndërvarësisë së anëtarëve të tij. Në këtë aspekt, identiteti i një individi bashkohet në grupin ku ai ose ajo është anëtar, dhe kështu ata bëhen “një nga të tjerët” (Ibn Khaldun 1967, 277).
Sipas Ibn Khaldun, kjo lidhje, asabijjeh, është faktori më i rëndësishëm në zhvillimin e një shoqërie apo civilizimi nga një fis nomad në një shtet. Ai argumentoi se asabijjeh është më e forta në fazën nomade dhe zvogëlohet ndërsa përparon një civilizim. Koncepti i asabijjat-it përshtatet në skemën e tij të përgjithshme të procesit ciklik dhe ngritjes dhe rënies së civilizimeve.
Nga këndvështrimi i tij, çdo cikël ka 5 faza: 1) pushtimi; 2) ngritja; 3) toleranca; 4) tirania; dhe 5) dekadenca (rënia). Me fjalë të tjera, çdo shoqëri krijohet, i afrohet përsosmërisë, bie dhe zëvendësohet nga një shoqëri tjetër. Është një ndjenjë e fortë e asabijjes që çon në pushtim, pastaj në jetën e ulur urbane; së fundmi, është një shije për luks që çon në kolaps shoqëror. Kështu, nomadët, të cilët dikur kishin një solidaritet të fortë mes tyre dhe ishin të njohur për trimërinë dhe punën e tyre bëhen më pak të guximshëm, më pak të zellshëm dhe shumë më individualistë në qytetet urbane nën ndikimin e zakoneve luksoze. Ibn Khaldun përmblodhi të gjithë procesin si më poshtë në Mukaddimah :
“Si rezultat, qëndrueshmëria e jetës në shkretëtirë humbet. Ndjenja dhe guximi në grup dobësohen. Anëtarët e fisit kënaqen me mirëqenien që Zoti u ka dhënë. Fëmijët dhe pasardhësit e tyre rriten shumë krenarë për t’u kujdesur për veten e tyre ose për t’u kujdesur për nevojat e tyre. Ata kanë përbuzje edhe për të gjitha gjërat e tjera që janë të nevojshme në lidhje me ndjenjën në grup …. Ndjenja dhe guximi i tyre në grup zvogëlohen në gjeneratat e ardhshme. Përfundimisht ndjenja e grupit shkatërrohet tërësisht. … Do të përpihet nga kombet e tjera.” (Ibn Khaldun 1967, 107)
Ibn Khaldun vuri theksin te fuqia e fesë për ta mbajtur të fortë asabijjen në një shoqëri. Sipas tij, feja nuk është thjesht një tërësi ligjesh morale, por përcakton të gjitha marrëdhëniet në një shoqëri. Ai pohoi se nëse devotshmëria zëvendësohet nga ambicia, dhe nëse kjo e fundit merr përsipër sjelljen njerëzore në një shoqëri, atëherë dëshira tradhtare për të fituar pasuri do të përshkojë zemrat e njerëzve. Kjo do ta bëjë një shoqëri dhe njerëzit e saj tekanjozë, pra korrupsioni dhe rënia eventuale. Si shembull, ai vuri në dukje kohën e Harun err-Rashid, dhe se si pasi ajo kaloi, kërkimi i kënaqësisë dhe korrupsioni shkatërruan asabijjen e fortë të civilizimit të hershëm islamik. Ata kishin braktisur rrugën e devotshmërisë.
Luksi dhe procesi ciklik
Luksi përbënte një temë themelore në sociologjinë e Ibn Khaldun, sepse për të ishte faktori kryesor që dallonte jetën e qytetit urban nga jeta nomade. Ai pohoi se luksi në qytete ndjek disa faktorë ekonomikë. Në qytete, puna e tepërt është në dispozicion për të prodhuar luks; kështu, njerëzit e qytetit kanë të ardhura më të larta sesa njerëzit në zonat rurale, dhe kjo çon në standarde më të larta të jetesës në shtëpi, veshje, etj.
Megjithëse një mënyrë jetese luksoze fillimisht shkakton prosperitet në qytet dhe shton forcën e civilizimit, Ibn Khaldun argumentoi se zakone të tilla luksoze përfundimisht bëhen pengesa. Ato krijojnë shumë kërkesa dhe imponojnë aq shumë nevoja sa individi nuk mund të fitojë aq sa t’i kënaqë ato. Për më tepër, si rezultat i taksave shtesë të vendosura nga qeveria për mallra të tillë, çmimi i mallrave të ndryshëm rritet, dhe kjo nga ana e tij kontribuon në koston e jetesës, e cila për pasojë redukton shumicën e njerëzve në qytet në varfëri. Kështu, luksi rrit shpenzimet e njerëzve dhe të shtetit dhe çon, sipas Ibn Khaldun, në falimentimin e shtetit.
Ibn Khaldun argumentoi se luksi jo vetëm që dobëson shtetin ekonomikisht, por gjithashtu shkakton disavantazhe të tjera fizike, morale, sociale dhe politike. Fizikisht, kjo i bën njerëzit të dobët dhe më pak të imunizuar ndaj sëmundjeve, veçanërisht “kur një thatësirë ose uri i godet” (Ibn Khaldun 1967, 177-182). Moralisht, luksi është shkatërrues në kuptimin që bind njerëzit të vlerësojnë komoditetin material mbi të gjitha dhe të preferojnë interesat e tyre individualë sesa interesat e të tjerëve. Praktikat luksoze bëhen të domosdoshme. Dëshira dhe marrja e luksit përfundimisht rezulton në një degradim të shpirtit dhe lind pandershmëri dhe sjellje të tjera imorale.
Për më tepër, ajo gjithashtu shkatërron asabijjen në grup pasi që ndjekja e rehatisë materiale bëhet qëllimi thelbësor i shumicës së individëve. Si rezultat i shpërbërjes së ndjenjës së grupit, grupi bëhet pre e lehtë për pushtuesin tjetër. Drejtuesit e shtetit bëhen gjithnjë e më të dobët dhe më pak të disiplinuar, ndërsa gjithashtu shqetësohen më shumë për ruajtjen e fuqisë dhe mënyrës së tyre të jetesës. Lidhjet e tyre me grupin periferik lirohen, dhe asabijjah kthehet në individualizëm dhe fraksionizëm, dhe kështu fuqia e tyre politike zvogëlohet. Në këto kushte, ato janë të ndjeshme ndaj shpërbërjes politike, veçanërisht nga grupet në periferi. Kështu, kushtet për një pushtues të ri janë gati dhe cikli fillon përsëri. Përmes këtij modeli të periferisë qendrore, Ibn Khaldun shpjegoi se si secili civilizim ka brenda vetes farën e rënies së vet.
Alice Bolton
Përshtati nga anglishtja Haki Sahitaj
[1] Lakorja Laffer është një teori e zhvilluar nga ekonomisti Arthur Laffer për të treguar marrëdhënien midis normave të taksave dhe shumës së të ardhurave nga taksat e mbledhura nga qeveritë. Kurba përdoret për të ilustruar argumentin e Laffer-it se nganjëherë ulja e niveleve të taksave mund të rrisë të ardhurat totale nga taksat. Përkthyesi.
